گەواهیدان و شاهێدی ئافرەت و پیاو لەسەر بابەتە یاسایی و شەرعییەكان لە ئاستێكدا نییە و لەلایەن شارەزایانی هەردوو بواری شەرع و یاساشەوە خوێندنەوە و شیكردنەوەی جیاوازی بۆ دەكرێ، زۆربەی ئافرەتانیش پێیانوایە لەو بوارەدا وەك پێویست بایەخیان پێنەدراوە، جەختیش لەوە دەكەنەوە كە مافی شاهێدیدان وەك تێكڕای مافەكانی دی لەلایەن پیاوانەوە قۆرخكراوە.

گوڵان: كۆمەڵایەتی

«ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ دەقە یاساییەکان، دەبینین لە هیچ کام لە یاساكان ئاماژە بەوە نەکراوە کە ئافرەت بە شاهێد وەرناگیرێ، یاسای باری کەسی ژمارە ١٨٨ی ساڵی ١٩٥٩، هەروەها یاسای بنەما دادگاسزاییەکان لە ماددەی(٦٨) ژمارە 523 ساڵی 1971، یان یاسای سەلماندن ژمارە ١٠٧ی ساڵی ١٩٧٩ و تەنانەت لە دادگاکانی (تاوان و کەتن)یش شاهێدی ئافرەت وەردەگیرێت، کەچی لە دادگای باری کەسی بۆ گرێبەستی مارەبڕین، ئافرەت بە شاهێد وەرناگیرێ».
ئەوە دەستپێكی قسەكانی رۆژنامەنووس و چالاكی مافناس لانە ئامانج بوو. وتیشی: «رەنگە شاهێدی دان لە دادگای تاوان لە دادگای باری کەسی زۆر قورستر بێت، چونکە زۆر جار پێوەندی بە ژیانی کەسێکەوە هەیە و رەنگە بەو شاهێدییە کەسێک سزای زیندانی تاهەتایی بۆ دەربچێ، یاخود رەنگە بەو شاهێدییە کەسێک سزای لەسێدارەدانی بۆ دەربچێ، هەندێكجار دەقە یاساییەکان روون و ئاشکرا نین و جۆرە ناڕۆشنییەکی تێدایە، بۆ نموونە لە ماددەی(٦) بڕگەی (١-ج) یاسای باری کەسی ژمارە ١٨٨ی ساڵی ١٩٥٩ باسی دوو شاهێدی كردووە، بەڵام دیاری نەکردووە ئەم دوو شاهێدە ئافرەت بن، یان پیاو، یان باسی ئەوەی نەكردووە كە ژن و پیاو لە شاهێدیدان جیاوازییان نییە، لەگەڵ ئەوەشدا هەر بەپێی ئەم یاسایە دەکرێت ئافرەت وەک شایەت وەربگیرێ، كەچی ئێمەی ئافرەتان ئەو مافەمان لێ سەندراوەتەوە، تەنانەت لە كۆمەڵگەی ئێمەدا هێنانی دوو شاهێد بۆ شاهێدیدان واتا هێنانی دوو پیاو، بگرە لەكاتی گرێبەستی هاوسەرگیریش جێگەی ئافرەت وەك گەواهیدەر بەتاڵە، هۆكارەكەشی بۆ ئەوە دەگەڕێنمەوە كە هەندێك لە پیاوانی یاسایی و كاربەدەستانی دەوڵەت باوەڕیان بە گوفتاری ئافرەت و قەزیەی ئافرەت نییە، تا بۆیان بكرێ یاساكان دەخەنە خزمەت بەرژەوەندی خۆیان و هاوڕەگەزەكانیان، تەنانەت لە دابەشكردنی پۆستەكانیش غەدرمان لێدەكەن، لە كاتێكدا زۆرجار پیاوان خۆیان پێمان دەڵێن شەرع غەدری لە ئێوە كردووە و لە بەشێك نیو بەشتان بەردەكەوێ، منیش دەڵێم: كەوایە بۆچی شاهێدیی دوو ئافرهت به یهك شاهێدی پیاو یەكسان دەكەن؟»
د.بەشیر حەداد ئیمام و خەتیبی مزگەوتی جەلیل خەیات لە هەولێر، وتەكانی لە سەر هەمان پرسیار بە ناوی خوای بەخەشندە و مێهرەبان دەست پێدەكات و دەڵێت: «ئیسلام وەكو كۆتاپەیامی خوا ئایینێكە بەرنامەیەكی تەواوی هەیە بۆ تێكڕای مرۆڤایەتی، دەتوانین بڵێین ئیسلام هەموو لایەنەكانی ژیانی رەچاو كردووە و چارەسەری بۆ داناوە، بایەخێكی زۆریشی بە پێوەندییە كۆمەڵایەتییەكان داوە، مەسەلەی شاهێدی لە ئیسلامدا ئەو مەرجانەی بۆ شاهێدی داندراوە هیچ پێوەندییەكی بە نێرینە و مێینەوە نییە، بەڵكو یەكەم مەرج ئەوەیە ئەو كەسەی شاهێدییەكەی دەدات كەسێكی راستگۆ بێت و جێگەی متمانە بێت، نابێ ئەو كەسە خزمایەتییەكی نزیكی لەگەڵ ئەو كەسە هەبێت، بە پێچەوانەوەش نابێ كێشەی ركابەری و دوژمندارییان لە نێواندا هەبێت، مەرجێكی دیكەی شاهێد ئەوەیە كە زانیاری لەسەر رووداوەكە هەبێت و رووداوەكەی بینیبێت، ئەم مەرجانەش چ لە ئافرەت، یان لە پیاو بوونی هەبێت، ئەوا ئەو كەسە شاهێدییەكەی وەردەگیردرێت، تەنانەت زۆرجار شاهێدییەكەی ئافرەت لە شاهێدی پیاو قبووڵتر بووە، بەتایبەت لەو مەسەلانەی كە تایبەتن بە مەسەلە كۆمەڵایەتییەكان، لەوانە شیردان، ئەگەر ئافرەتێك شاهێدی ئەوە بدات كە شیری بە كەسێك داوە، ئەوا شاهێدییەكەی قبوڵ دەكرێ، ئەگەر هاتو پێنج پیاویش بڵێن وا نییە، هەروەها مەسەلەی كچێنی و نەسەب كە شاهێدی پیاو وەرناگیرێ، جگە لە شاهێدیدانی ئافرەت، كەواتە لە زۆربەی حاڵەتە كۆمەڵایەتییەكان شاهێدی ئافرەت ئەولەوییەتی پێدراوە، لە هەندێك مەسەلەش شاهێدیدانی هەردوولا یەكسان بووە، نموونەی مەسەلەی لیعان، لیعان بەو مانایە دێت ئەگەر پیاوێك بە چاوی خۆی ببینێت هاوسەرەكەی خیانەتی لێكردووە و زینای كردووە، ئەوكات پێویست ناكات بۆ ئەوەی بڕوا چوار شاهێد بهێنێت بۆ ئەوەی ئیسپاتی بكات، بەڵكو قسەی پیاوەكە كافییە بە مەرجێك چوار جار سوێند دەخوات و دەڵێ من راستگۆمە و جاری پێنجەم دەڵێ لەعنەتی خوا لە من بێ ئەگەر درۆ بكەم، بەم شاهێدیدانە زیناكە لەسەر ژنەكە ئیسپات دەبێ، بەڵام ژنەكە لەم حاڵەتەشدا دەتوانێ ئەو تۆمەتە بە هەمان سوێند لەسەر خۆی لابدات، چوارجار سوێند دەخوات كە پیاوەكە راست ناكات، جاری پێنجەم دەڵێ خوا غەزەبم لێ بگرێ ئەگەر پیاوەكەم راست بكات، بەم كارە سزای زینای لەسەر لادەچێت، كەواتە لێرەشدا شاهێدی ژن و پیاو وەكو یەك بوو، لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا چەندین ئافرەت فەرموودەی پێغەمبەریان دروودی خوای لەسەر بێت، ریوایەت كردووە، دایكمان حەزرەتی عائیشە زیاتر لە دوو هەزار فەرموودەی ریوایەت كردووە و هەمووشی جێگەی باوەڕە، ئایا گێڕانەوەی فەرموودە شاهێدیدان نییە بەسەر پێغەمبەر؟ ئەگەر شاهێدیدانی ئافرەتێك بۆ شاهێدیدان لەسەر پێغەمبەر قبووڵ بكرێت، چۆن شاهێدی ئافرەت لەسەر مرۆڤێكی ئاسایی قبووڵ ناكرێت؟ هەروەها لەكاتی مانگ بینین شاهێدی ژن و پیاو بە یەكسانی قبووڵ كراوە، بەڵام باس لەوە ناكرێ لە زۆر حاڵەتدا شاهێدی ژن لە هی پیاو زیاتر متمانەپێكراو بووە، تەنیا باس لەوە دەكرێ كە لە مەسەلەی مامەڵە و قەرز دوو شاهێدی پیاو پێویستە، ئەگەر دوو پیاو نەبوو، ئەوا پیاوێك و دوو ئافرەت دەبنە شاهێدی ئەو مامەڵەكردنە، هۆكارەكەشی ئەوەیە كە ئافرەت لە مامەڵە و بازاڕ و كڕین و فرۆشتن زۆر دەست باڵا نییە، زانای گەورە د. مستەفا زەڵمی كاتێك لە لیژنەی پێداچوونەوە بە یاسای باری كەسی لەگەڵ ئێمەدا بوو، رای ئەوە بوو كە لە گرێبەستی هاوسەرگیریدا ئەو دوو شاهێدە ژن و پیاو بن ئاساییە ئەو ئایەتەی هەیە تەنیا پێوەندی بە مامەڵە و بازرگانییەوە هەیە، بەڵام لە مەسەلەی مارەیی و تەڵاق ژن و پیاو وەكو یەك مامەڵەیان لەگەڵ دەكرێ، بە مەرجێك شایستەی شاهێدیدان بن، ئەوەش لە یاسای باری كەسێتی چەسپێندراوە.

مافناس و یاریدەری دادوەری شۆڕش حەسەن، دەڵێت: «لە یاسای ژمارەی 15 ساڵی 2008 لە مادەی 3 بڕگەی یەك كە تایبەتە بە شاهیدی هاوسەرگیری، باس لە دوو شاهیدی خاوەن ئەهلیەتی یاسایی دەكات و پاشان دەڵێت ژن و پیاو یەكسانە لەو بوارەدا، بەڵام ئەوەی كە تا چەند لە دادگاكانی هەریم جێبەجێ كراوە، ئەوە بابەتێكی دیكەیە. وتیشی: «یاسا عێراقییەكە پشتی بە شەریعەتی ئیسلام بەستووە، وەكو سەرچاوەی سەرەكی، چونكە بابەتەكانی باری كەسی بابەتگەلێكن پەیوەستن بە رێگەپێدراوەكان و قەدەغەكراوەكان لە بواری پێوەندی ژن و پیاو بە یەكتری، ئەم بابەتەش تەواو بابەتیكی پەیوەستە بە ئایینەوە و شەریعەتی ئیسلامیش رێسا و یاسای تەواوی لەم بوارەدا وەكو مەنزوومەیەكی فیقهی موتەكامیل هەیە .دوای هەمواركردنەوەی یاسای ژمارە 188ی ساڵی 2008 بە یاسای ژمارەی 15ی ساڵی 2008 له دادگاكانی هەرێم كاری پێ دەكرێت و لە سەرجەم بوارەكاندا بە یەكسانی شاهێدی ژن و پیاو وەردەگیردرێت. جا لێرەوە ئەگەر دادگاكانی هەرێم ئەم یاسایە وەكو ئەوەی هاتووە جێبەجێی نەكەن، ئەوە بابەتێكی دیكەیە و پێویستی بە بەدواداچوون هەیە، مادام یاساكە دەرچووە، دەبێت جێبەجێ بكریت، ئەگەریش ئیشكالییاتی فیقهی هەیە، دەكرێت بۆ شیكردنەوە و تەفسیری قانوونەكە مەحكەمەی تەمییز یەكلایی بكاتەوە، ئەوندەی من ئاگاداری بم، دادگاكان یاساكە جێبەجێ دەكەن و هیچ گرفتێكی نییە.»
حاجی عزەدین راوێژكاری یاسایی لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان، دەڵێت: «ئەمڕۆ لە یاساكانی عێراقیدا بەندێكی تێدا نییە، بڵێت دوو ژن بە شاهێد وەربگیرێن، لە هەموو كێشەكاندا شاهێدی ژن وەكو شاهێدی پیاو وەرگیراوە، بە مەرجێك دەبێت تەمەنی 18 ساڵ بە سەرەوە بێت و لە رووی دەروونییەوە تەواو بێت، ئەو كات بە شاهێد دادەنێرێت، جا چ ژن بێت، یان پیاو بێت، بەڵام تا ئێستا خەڵك رانەهاتووە ژنێك ببات بۆ شاهێدی، بەڵكو بۆ هەموو شتێك پیاو دەبات بۆ شاهێدی.»
ئەو راوێژكارە یاساییە جەختی لەوە كردەوە كە «لە ماددەی 3 یاسای ژمارە 15 ساڵی 2008 لە هەرێمی كوردستان كاتێك كە یاسای باری كەسێتی هەموار كرایەوە، ئەوەش بۆ ئەم ماددەیە زیاد كرا كە دوو گەواهیدەر لەسەر گرێبەستی مارەبڕین پێویستە و ژن و پیاویش بۆ شاهێدیدان لەو بوارە یەكسانن.» وتیشی: «لە دادگاكان ژن بە شاهێد وەرگیراوە، تەنیا لە گرێبەستی مارەبڕین لەوانەیە ژن بە شاهێد وەرنەگیراوە، هۆكارەكەشی ئەوە بووە كە هەندێك لە دادوەرەكان باوەڕیان بەو یاسایانە نییە و پێیانوایە لە رووی شەرعەوە دوو ژن بە یەك شاهێد وەردەگیرێن، هیوادارم ئەوانیش بێنە قەناعەت و كار بەم یاسایەی ئێستا بكەن.»