گەرچی هەرێمی كوردستان لەماوەیەكی كەمدا لەڕووی وەبەرەێنان و دروستكردنی یەكەی نیشتەجێبوون و كۆمەڵگەی نوێ و دابینكردنی پێشینەی خانووبەرە كاری بەرچاوی كردووەو ئاماری دەستەی گشتی وەبەرەێنانیش ئاماژە بە دروستكردنی زیاتر لە 176 هەزار یەكەی نیشتەجێبوون دەكات، لەگەڵ ئەوەشدا زۆربوونی رێژەی كرێنشینان و نەبوونی یەكەی نیشتەجێبوون بۆ چینی كەمدەرامەت، قەیرانێكی گەورەی بەتایبەتی لەبەردەم پرۆسەی هاوسەرگیری گەنجان دروست كردووە. گۆڤاری گوڵان لە كارێكی مەیدانی و ڕووماڵێكی وردی میدیایی ەۆكارەكانی ئەو قەیرانە و رێكارەكانی چارەسەری دەخاتەڕوو.

توێژەرانی دەروونی و كۆمەڵناسان و زۆربەی رێكخراوەكانی مەدەنی و بەتایبەت مامۆستایانی ئایینی، زۆر جار باسی ئەوەیان كردووە كە بە هەموو شێوەیەك پێویستە بۆ پرۆسەی هاوسەرگیری ئاسانكاری بكرێت، یەكێك لە سەرەكیترین كێشەكانی بەردەم گەنجانیش لە پرۆسەی هاوسەرگیریدا دابینكردنی یەكەی نیشتەجێبوونە، ئەو هاوسەرانەش كە بەنیازن دەستپێكی ژیانی هاوبەشیان ببەنە ژێر سەقفی خانوویەك، ژمارەیان كەم نییە، بۆیە زۆر پێویستە لەو بوارەدا حكومەت پڕۆژەی جددی و پلانی بەپەلەی هەبێت. وەك سەرەتاش گرنگە جیاكارییەك لەنێوان پڕۆژەكانی نیشتەجێكردن بكرێت، بۆ نموونە حكومەت زەوی بۆ وەبەرەێنەران تەرخان دەكات بۆ ئەوەی كێشەی نیشتەجێ چارەسەر بكەن، لەم حاڵەتەدا كە حكومەت ئاسانكاری دەكات، باشترە ئەو یەكەی نیشتەجێیانە بدرێتە ئەو كەسانەی كە هاووڵاتی كوردستانن و فۆرمی خۆراكی ئەو شارەیان هەیە كە لێی نیشتەجێن، لەمەش گرنگتر ئەوەیە مادام ئەم پرۆسەیە ئەلتەرناتیڤە بۆ دابەشكردنی زەوی نیشتەجێ، ئەوا دەبێت ئەو كەسانە لەو یەكەی نیشەجێیانە سوودمەند بن، كە لەدابەشكردنی زەوی سوودمەند نەبوون، ئەمەش ڕێگە لە پرۆسەی نیشتەجێكردنی كەرتی تایبەت ناگرێت، لەبەر ئەوەی وەبەرەێن دەتوانێت هەم بەشێوازی موساتەحە و هەمیش بە شێوازی كڕینی زەوی پڕۆژەی خۆی بكات و بەنرخی رۆژ بیفرۆشێتەوە، بەڵام كاتێك حكومەت ئاسانكاری بۆ وەبەرەێن دەكات و بە بێ بەرامبەر زەوی بۆ تەرخان دەكات و دواتر هەموو خزمەتگوزارییەكیشی بۆ دابین دەكات، ئەوا گرنگە ئەم ئاسانكارییە بۆ هاووڵاتیانی كوردستان و بۆ ئەو كەسانە بێت كە لەم ئاسانكارییانە سوودمەند نەبوون.
هەرێمی كوردستان بە بەراورد لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكە لەزۆر رووەوە گەشەی بەرچاوی بە خۆیەوە بینیوە، هاوكات ژمارەی دانیشتووانی لە پێنج ملیۆن كەس تێپەڕناكات و خاوەنی داهاتێكی سروشتی زۆرە.
دوای ئەوەی لە پارێزگاری هەولێر تیروپشك بۆ دابەشكردنی 5000 خانووی ناسراو بە (گوندی كۆری) بەسەر كەمدەرامەت و كرێنشینانی هەولێر لە دیوانی پارێزگای هەولێر ئەنجامدرا، ئەوەش لە ئارادایە كە پارێزگاری هەولێر لە هەوڵی بەردەوامدایە بۆ دەستەبەركردنی زیاتر لە 10 هەزار خانووی دیكەی كۆری كە بە پڕۆژەی خانووی گوندی كۆری 2 ناودەنرێت، هەروەها كۆمپانیای (IKKC) جێبەجێكاری ئەو پڕۆژانە رەزامەندی بۆ دروستكردنی زیاتر لە 10 هەزار خانووی دیكە دەربڕیوە.
گەرچی ئاماری دەستەی گشتی وەبەرەێنان ئاماژە بە دروستكردنی زیاتر لە 176 هەزار یەكەی نیشتەجێبوون دەكات، بەڵام تا ئێستا هەزاران لاو لە هەردوو ڕەگەز چاوەڕوانی تەنیا ژوورێكن بۆ ئەوەی ژیانی هاوبەشی تێدا بونیاد بنێن، لەڕاستیدا لهەەرێمی كوردستان تا ئێستا بە دروستی نازانرێت ڕێژەی گەنجان و كرێچی و ئەوانەی تەمەنیان گەیشتۆتە ئاستێك كە پێویستە ببنە خاوەنی یەكەی نیشتەجێبوون چەندە، چونكە ەیچ ئامارێكی فەرمی لەو بوارەدا لەبەردەست نییە، ئەوەی هەیە لەلایەن ڕێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنییەوە ئامادەكراوە، ئەویش ناچێتە قاڵبی ڕووپێوێكی ورد و زانستی و راست و دروست.
كێشەی نیشتەجێبوون ئامار و داتای پێویستە
ئابووریناس ڕەشید سلێمان، ڕەخنە لە نەبوونی ئەو ئامارانە دەگرێت و دەڵێت: «گرفتی سەرەكی ئێمە ئەوەیە كە هەتا ئەمڕۆ سەرژمێرییەكی ورد و پوخت لە هەرێمی كوردستان نەكراوە، بۆ ئەوەی بزانین چەندە لە گەنجانمان لە تەمەنی سەرووی هەژدە ساڵانن كە مافی خۆیانە ببنە خاوەنی یەكەی نیشتەجێبوون، سەیرەكە لەوەدایە لەجیاتی وەزارەتی كاروكاروباری كۆمەڵایەتی ڕووپێوێكی ورد بۆ ژمارەی گەنجان ئامادەبكات و، بەشێوەیەكی فەرمی بڵاوی بكاتەوە، ڕێكخراوەكانی گەنجان ئاماری جیاجیا بڵاو دەكەنەوە، كە سەرچاوەیەكی فەرمییان نییە و پشتی پێنابەسترێـت».
ئەو ئابووریناسە كێشەكە لەوەدا دەبینێت كە «وڵاتێكی گەورە بە فۆرمی خۆراك بەڕێوە دەچێت، كە زۆر هەڵەیە، چونكە زۆر كەس هەیە ئێستا لەژیاندا نەماوە، بەڵام بەپێی فۆرمی خۆراك زیندووە، ئەمە كێشەیە، ئێمە نازانین ژمارەمان چەندە، كەموكوڕی حكومەت لەوەدایە كە هەتا ئەمڕۆ سەرژمێری نەكردووە، واتا ئێمە نازانین ئەمساڵ ژمارەمان چەندە و ساڵێكی دی دەبێتە چەند، بەەۆی نەبوونی داتای پێویست لەبواری زیاد و كەمبوونی دانیشتووانی هەرێم نازانین پێویستمان بەچەند یەكەی نیشتەجێبوون هەیە».
ئەو ئابووریناسە جەخت لەوە دەكاتەوە كە زۆر پێویستە وەزارەتە پەیوەندیدارەكان بەتایبەتی وەزارەتی كار پڕۆژەی بۆ گەنجان هەبێت و ئاماری گەنجانی بێكار هەبێت، گوتیشی: «ناكرێت ئێمە تەنیا داوای دروستكردنی یەكەی نیشتەجێبوون بكەین، پێویستە لەڕووی ئابوورییەوە چارەسەری ئەم گرفتە بكەین .
سەرمایەداران زۆربەی یەكەكانی نیشتەجێبوونیان كڕیوە
ڕەشید سلێمان لە درێژەی قسەكانیدا ەێمای بۆ ئەوە كرد كە «تاكەكانی كۆمەڵگەی ئێمە هەست بە بەرپرسیارێتی ناكەن و نایانەوێت ببنە بەشێك لە چارەسەر»، بۆ سەلماندنی قسەكەشی نموونەی بەوە ەێناوە كە «چەندین پڕۆژەی نیشتەجێبوون هەبوون كەنرخەكانیان گونجاو بوو، وەك شاری منارە، شاری كامەرانی، شاری ئاشتی و یەك و دوو شاری لاوان، بەڵام هەر زوو لەلایەن خەڵكی سەرمایەدارەوە كڕدران و بە نرخی دوو و سێ قات بەرزتر فرۆشرا» .
ئەو ئابووریناسە ڕایوایە لەهەرێمی كوردستان بۆ كڕین و فرۆشتنی زەوی یاسایەكی رێكخراو نییە، بۆیە دەبینین زەوییەك نرخی چەندە، پاش شەش مانگ دەبێتە دوو ئەوەندە، چونكە یاسایەك نییە ڕێكی بخات و نووسینگەكانی كڕین و فرۆشتنی خانووبەرە بە ئارەزووی خۆیان نرخەكان یاری پێدەكەن و كەس رێگرییان لێناكات». ناوبراو زیاتر بابەتەكە رووندەكاتەوە و دەڵێت: «كێشەی نیشتەجێبوون لەساڵانی رابردوودا زۆر لەئێستا زیاتر بوو، چونكە خەڵك هەژار بوو، داهاتی تاكیش زۆر لە ئێستا كەمتر بوو، دەبێت ئەوەش بزانین، ڕاستە ئەمڕۆ داهاتی خەڵك لەجاران باشترە، بەڵام ئێستا ەیچ ئافرەتێك لەگەڵ ماڵی خەزووری ناژی بەپێچەوانەوە ساڵانی رابردوو .
نە حكومەت بەرنامەی تۆكمەی هەیە و نە كۆمەڵگەش ئامادەی چارەسەری كێشەكەیە
ڕەشید پێیوایە لەڕووی ئابوورییەوە زۆر ئەستەمە ئەم قەیرانە لەماوەیەكی كورتدا چارەسەر بكرێت، چونكە «نە حكومەت بەرنامەی تۆكمەی هەیە و نە كۆمەڵگەش ئامادەی چارەسەری كێشەكەیە»، گوتیشی: «چارەسەركردنی كێشەی نیشتەجێبوون پێویستی بە هەنگاوی زۆر جدی هەیە لەلایەن كۆمەڵگە و لەلای حكومەتیشەوە، چونكە چارەسەری كێشەكە تەنیا بە دروستكردنی یەكەی نیشتەجێبوون نابێت، لەبەر ئەوەی ئەگەر بەم شێوەیەی ئێستا بڕوات، ئەوا زەوی كشتوكاڵی نامێنێت و هەمووی دەبێتە خانوو، بۆ نموونە ڕێژەی دانیشتووان لە هەرێمی كوردستان نزیكەی پێنج ملیۆن كەسە، خۆ ناكرێت پێنج ملیۆن خانوو دروست بكرێت، چونكە ناكرێت ژمارەی خانووەكان بە ژمارەی دانیشتووان بەرامبەر بێت، بەڵكوو دەكرێت وەك ئەوروپا سیستەم هەبێت، ئەگەر تەماشا بكەین لە ئەوروپا رووبەری شوقەكان لە بیست مەترەوە دەستپێدەكات و هەر كەسێك بەگوێرەی ئەو پێویستییەی كە هەیەتی، دەچێتە نێو شوقەكەیەوە، بەڵام لای ئێمە هەموو خەڵك دەیەوێت بێتە خاوەنی خانوو.
خەڵكی هەژار و هاوسەرانی گەنج سوودیان لە پڕۆژەكان نەبینیوە
مامۆستای زانكۆ شێركۆ محەممەد، لە دەستپێكی قسەكانیدا بۆ گولان ئەوەی خستەڕوو كە قۆناغە جیاكانی پڕۆژەكانی نیشتەجێبوونی لەهەرێمی كوردستان بەچەندین شێوە گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، بە بڕوای ئەو مامۆستای زانكۆیە پێویستە حكومەت كار بۆ ئەوە بكات كە گەنجان لە بنەما سەرەكییەكانی ژیان تێبگەن، بۆ ئەوەی بیر لە چارەسەری كێشەكان بكەنەوەو گرنگی بە پرۆسەكانی هاوسەرگیری بدەن. گوتیشی: «هەنگاوەكانی حكومەت لە بواری نیشتەجێبوون بەچەند قۆناغێكی جیاوازدا تێپەڕیوە، قۆناغی یەكەمیان حكومەتی هەرێمی كوردستان هەر كۆمپانیایەك بەاتایە بە نرخێكی زۆر كەم و دیاریكراو یان بە خۆڕایی زەوی دەدایە، ئەمە بێجگە لەوەی كە خزمەتگوزارییەكانی وەك ئاو و كارەبا و هاتوچۆشی بۆ ئەو زەوییە دابین دەكرد، بۆ ئەوەی بتوانرێت كەمێك كێشە و قەیرانی نیشتەجێبوون كەم بكرێتەوە، بەڵام لەم قۆناغەدا بەەیچ شێوەیەك كێشەكە چارسەر نەبوو، لەبەر ئەوەی كۆمپانیاكان دەستیان بە دروستكردنی ڤێلا و خانووی گرانبەها كردو خەڵكی هەژار و هاوسەرانی گەنج سوودیان لە پڕۆژەكانیان نەبینی، ئەوە بوو قۆناغی دووەم دەستی پێكرد، لەم قۆناغەدا سندوقی نیشتەجێبوون هاتەكایەوە، كە تاڕادەیەك توانرا بەشێكی كێشەكە چارەسەر بكات، چونكە سندوقی نیشتەجێبوون بەشێكی پارەكەی دابین دەكرد.
كەموكۆڕی هەیە نەك قەیران
مافپەروەر عومەر سەلیم ئەوە رەتدەكاتەوە كە لە هەرێمی كوردستاندا قەیرانی نیشتەجێبوون هەبێت، گوتیشی: «لە وڵاتێكدا دەتوانین بڵێین قەیرانی نیشتەجێبوون هەیە، كە خەڵك لەسەر شەقام و سەر قەبرا بژین، بەڵام لە كوردستان خەڵك شوێنێكی نیشتەجێبوونی هەیە، جا كرێچی بێت، یان موڵكی خۆی بێت».
ئەو یاساناسە ئەوەشی خستەڕوو كە هەندێك بڕیار و یاسای تایبەت بە بواری وەبەرەێنانی یەكەی نیشتەجێبوون هەن، لەوانە بڕیاری ژمارە (45) لەگەڵ بڕیاری ژمارە(46) كە ئەم بڕیارانە لەساڵی 2008دا لەلایەن سەرۆكی حكومەتەوە دەركراوەو تایبەتە بەخەڵكی كەمدەرامەت، بڕیارەكە بریتی بوو لەهاوكاریكردنی ئەو كەسانەی یەكەی نیشتەجێبوون دەكڕن، كە نیوەی پارەكەیان بۆدابین دەكرا، بە وەرگرتنەوەی بە ماوەی دە ساڵ كە دیارترینی ئەو پڕۆژانە پڕۆژەی لاوان و پڕۆژەی ئاشتی و پڕۆژەی شاری زێڕین بوو لە هەولێر، واتە هەر هاووڵاتیەك خانوویەكی لە كۆمپانیا تۆمار بكردایە، حكومەت دوو دەفتەر و نیو پارەی بە شێوەی پێشینە دەدایە، دواتر بە قیست و بۆ ماوەی دەساڵ دەیگێڕایەوە، ئەو كەسانەش كە لەم بڕیارە سوودمەند بوون، زیاتر ئەو گەنجانە بوون كە تەمەنیان لەنێوان هەژدە تا سی ساڵ بووە، هەروەها كەسانی كەمئەندام، كەسوكاری شەەیدان، لەو پڕۆژانە سوودمەند بوون».