گەرچی لە هەرێمی كوردستان بە بەراورد لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكە، بەشداریی ئافرەت لە رێكخراوەكانی حكوومی و ناحكوومی و تەنانەت لە پەرلەمان و حكومەتدا رێژەیەكی بەرچاوی هەیە و ئافرەتان تا رادەیەك لە داڕشتنی یاسا و جێبەجێكردنیدا بەشدارن و زیاتر مافەكانی خۆیانی تێدا مسۆگەر دەكەن، لێ چالاكانی بواری مافی مرۆڤ جەخت لەوە دەكەنەوە كە پەرلەمانتارانی ئێمە ئەوەندەی گرنگی بە یاسادەركردن و هەمواركردنەوەی دەدەن، ئەوەندە بایەخ بە بەداواداچوون و دۆزینەوەی رێكارەكانی جێبەجێكردنی نادەن. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی (گوڵان) لەو بارەیەوە را و بۆچوونی خۆیان دەخەنەڕوو.

پڕۆفیسۆری یاریدەدەر د. رێزان عەلی مامۆستا لەبەشی دەروونزانی كۆلێژی پەروەردە، سەبارەت بە تەوەری ئەم راپۆرتەی گوڵان، سەرەتا ئاماژە بەوە دەكات كە هەمیشە ئەو یاسا و رێنماییانەی كە لە وڵاتانی دیكە وەردەگیرێن، بەدواداچوونی ئەوەی بۆ ناكرێت كە ئایا لەگەڵ كەلتوور و نەریتی كۆمەڵگەی كوردیدا دەگونجێت، یان نا، لە كاتێكدا بمانەوێ و نەمانەوێ كوردستان و وڵاتانی ناوچەكە بەگشتی لە رووی هۆشیاریی تاكەكانەوە لەگەڵ وڵاتێكی وەكو ئەمریكا و وڵاتانی ئەورووپی زۆر جیاوازە. بۆیە وا پێویست دەكات سەرەتا كۆمەڵگە لە ئاست رۆڵ و پێگەی ئافرەت زیاتر هۆشیار بكرێتەوە، بۆ ئەوەی پێگەی ئافرەت وەك واقیعی خۆی سەیر بكرێت، نەك بەردەوام نزم بكرێتەوە. گوتیشی: «ئافرەت لەیەك كاتدا دوو رۆڵی گرنگ دەگێڕێت، واتە وێڕای ئەركی ماڵەوە و بەخێوكردنی منداڵ، لە دەرەوەش شانبەشانی پیاو كاردەكات، بەڵام لێرە بە پێچەوانەی وڵاتانی ئەمریكا و ئەورووپی، هەتا ئێستاش ئافرەت هەر پاشكۆی پیاوە و تەنانەت گەر پۆستی بەرزیشی هەبێت، لە كۆتاییدا هەر پێی دەگوترێت ئافرەت و بەپلە دوو دادەنرێت».
د. محەمەد شوانی مامۆستا لە كۆلیژی ئەدەبیات، بەشی كۆمەڵناسی لە زانكۆی سەلاحەدین، رایوایە : «دەركردنی یاسا و پەیڕەوكردنی پەیوەندی بە رەوشی كۆمەڵگەوە هەیە، لە وڵاتێكدا كە هێشتا ئازاد نەبووبێت و ئەو كلتوور و ئاكارە نەتەوەییەی كە هەیەتی، خۆی هەڵینەبژاردبێت، بەڵكو بەسەریدا سەپابێت، بێگومان زەمینەی جێبەجێكردنی ئەو یاسایانە ئاسان نییە و نابێتە رووكاری پێشكەوتن، چونكە بەلاساییكردنەوەی یاساكانی كۆمەڵگەكانی دیكە دروست بوون، دەكرێ بە سوودوەرگرتن لە یاسا پێشكەوتووەكانی وڵاتانی دی، رەوشی كۆمەڵگە پێش بكەوێت، بەڵام ئەگەر واقیع و رەوتی كۆمەڵگەكەمان لەو ئاستەدا نەبێت، یاساكە جێبەجێی ناكرێت.
ئاسۆ كەریم ئەندامی خولی رابردووی پەرلەمانی كوردستان، سەبارەت بە هەمان پرس بەمجۆرە رای خۆی دەردەبڕێت: «وتەیەك هەیە دەڵێت: هەركاتێ یاسا جێبەجێ نەكرێ لە حوكمی نەبووندایە، بەداخەوە ئەوەش لە هەرێمی كوردستان بەرچاو دەكەوێت، نەك هەر لەو یاسایانەی كە تایبەتن بە مافەكانی ئافرەت، بەڵكو چەندین یاسای دیكە دەركراون، بێئەوەی كاریان پێ بكرێ. نموونەی یاسای بەدەستهێنانی زانیاری، یاسای مافەكانی دانەر و چەندین یاسای دیكە، جگە لەوەش یاسایەكی وەكو توندوتیژی خێزانی نەك هەر پارێزگاری لە ئافرەت دەكات، بەڵكو پارێزگاری لە كۆی ئەندامانی خێزان لە پیر و منداڵ و ئافرەت دەكات»، گوتیشی: «من لەگەڵ ئەوەدانیم كە یاساكان هەموار نەكرێنەوە، چونكە ژیان بەرەو پێش دەڕوات و پێویستە یاساكان لەگەڵ سەردەم بگونجێن، بەڵام لە سەرووی هەموو ئەوانەوە دەبێت ئامانجی جێبەجێكردنی یاساكە لە سەرووی دەركردن و هەمواركردنەوەی بێت، چونكە دیارە زەروورەتێك هەبووە، بۆیە یاسا دەركراوە، بۆیە جێبەجێكردنیشی لە دەرچوونی یاساكە گرنگترە».
حاجی عزەدین راوێژكاری یاسایی لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە لە ماوەی رابردوودا دوای گفتوگۆكردن و كۆبوونەوەی ئەنجومەنی دادوەری و لیژنەی یاسایی پەرلەمان و لایەنە پەیوەندیدارەكان، بیریان لەوە كردووەتەوە كە كارێك بكەن بۆ ئەوەی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی بە رێكوپێكی بچێتە بواری جێبەجێكردنەوە، گوتیشی: «گەرچی دەستكاریی چەند بڕگەیەكی یاساكەمان كرد، بەڵام گرفتی ئێمە ئەوەیە لە رووی داڕشتنەوە ناڕوونی لە بڕگە یاساییەكاندا هەیە، كەسانی شارەزا و پسپۆڕانی داڕێژەری یاساكان تایبەتمەند نین لە بوارەكەی خۆیاندا، لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا من پێموا نییە كە گرنگی زیاتر بە هەمواركردنەوە و دەرچوونی یاسا دەدرێت و بایەخ بە جێبەجێكردنی نادرێت، یاسایەكی وەكو توندوتیژی خێزانی بڕگەی تێدایە بۆ جێبەجێكردنەكەی و پێویستی بە بودجەیەكی زەبەلاح هەیە كە لە بارودۆخی ئێستای هەرێمی كوردستان بە ئاسانی دابین ناكرێت، بە شێوەیەكی گشتی دوو ئامانج لە دركردنی یاسادا هەیە، یەك پاراستنی ئازادی تاكە كەس و بەدیهێنانی بەرژەوەندییەكانە، دوو پاراستنی قەوارەی كۆمەڵگە و دەستەبەری پێشكەوتن و گەشەسەندنی، ئامرازی پێویست بۆ بەدیهێنانی ئەم دوو مەبەستەش بریتییە لە گونجاندنی لە نێوان ئاراستەی تاكە كەسەكان و بەرژەوەندییەكانیان لەلایەك كە زۆرجار هاودژە لەگەڵ ئەو پارێزگارەی كە یاسا بۆ پاراستنی بەرژەوەندی تاك و كۆمەڵگە دایناوە».
پەرلەمانتار تەلار لەتیف ئەندامی لیژنەی كاروباری یاسایی پەرلەمانی كوردستان، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «بەشی یەكەمی بابەتەكە پەیوەندیدارە بە رێكاری یاسادانانەوە كە بەرپرسیارە لە هەمواركردنەوە، یان تەشریحكردنی ئەو یاسایە و دەرچوونی ئەو بڕیارانەی كە پەیوەستە بە باشتركردنی رەوشی ژنان لە هەرێمی كوردستان، لە كاتێكدا لەوانەیە هەندێ لە ماددەكان ببێتە هۆی جیاكاری رەگەزی، یاخود ببێتە هۆی پێشێلكاری بەرامبەر بە مافەكانی ژنان، بەداخەوە چەندین یاسای كۆنمان هەیە كە یاسای سەردەمی رژێمی پێشووی بەعسە كە چەندین ماددەی تێدایە و پێویستیان بە هەمواركردنەوە هەیە بۆ ئەوەی بتوانین بە یاسا كار لەسەر چەسپاندنی مافەكانی ژنان بكەین، بەشی دووەمی باسەكە چاودێری كردنە، لێرەوە پێویست دەكات زۆربەی ئەو بڕیار و یاسایانەی كە لە پەرلەمان دەردەچن لەلایەن پەرلەمانتارانەوە لە رێگەی دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە بەدواداچوون لەسەر میكانیزمی جێبەجێنەكردنی یاساكان بكرێ، لەبەر ئەوەی جێبەجێكردنی یاساكان بە ئەندازەی جێبەجێكردنی گرنگە»، ئەوەشی خستەڕوو كە لە ساڵی 2008 یاسای باری كەسی لە پەرلەمانی كوردستان هەمواركراوەتەوە، بەڵام چەندین ماددەی وەستێندراوە و كاری پێناكرێت، ئەوەشی بە «گرفتێك لە بەردەم بەرەوپێشچوون و گەشەسەندنی كۆمەڵگە» ناوبرد و هاوكات گوتی: ناكرێ ئێمە بە هۆكاری جۆراوجۆر دەستووری عێراق بكەینە بیانوو بۆ ناڕوونی ئەو یاسایانەی لە هەرێمی كوردستاندا بوونیان هەیە، ئەو گرفتانەش ئەركی پەرلەمان و پەرلەمانتارە و لە ئێستادا ئیشی لەسەر دەكەین، لەلایەكی دیكەوە راستە ئێمە ناتوانین بەدواداچوون لەسەر كارەكانی ئەنجومەنی دادوەری بكەین، بەڵام دەكرێ لە رێگەی درووستكردنی هەماهەنگییەك لەنێوان دەسەڵاتی یاسادانان و دەسەڵاتی دادوەریدا كار لەسەر جێبەجێكردنی یاساكان بكەین، بەتایبەتی ئەو بڕگە و ماددانەی پەیوەستن بە یاساكانی تایبەت بە ژنان، نموونەی یاسای باری كەسی، لە ئێستاشدا لیژنەیەكی هەماهەنگی لەلایەن ئەنجومەنی دادوەری و پەرلەمانی كوردستان دروستبووە، بۆ ئەوەی بە هەر شێوازێك بێت، یاساكان وەكو خۆی جێبەجێ بكرێت.
د. رێزان عەلی، چارەسەر لەدوو هەنگاوی گرنگدا دەبینێتەوە كە بریتین لە: «هۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگە بە هەردوو رەگەزەوە، لەگەڵ زیاتركردنی رێژەی ئەندامانی ئافرەت لە پەرلەمانی كوردستان»، گوتیشی: «بەحوكمی ئەوەی یاساكان لە پەرلەمانەوە دەردەچن و بڕیاریان لەسەر دەدرێت، بە پێویستی دەزانم رێژەی ئافرەتانی پەرلەمانتار زیاتر بكرێت، چونكە ئافرەت زیاتر لە ئێش و ئازار و موعاناتی هاوڕەگەزەكانی تێدەگات».
د. محەمەد شوانی باشترین هەنگاو بۆ جێبەجێكردنی ئەو یاسایانە لە «پشت بە خۆ بەستن بۆ برزكردنەوەی رەوشی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگە و گۆڕینی سیستەمی ژیانی تاكەكان و جێبەجێكردنی بنەما مرۆییەكان» دەبێنێت، گوتیشی: «ئێمە لەلایەك داوای نەهێشتنی توندوتیژی دەكەین و لەلایەكی دیكەوە هێشتا كۆمەڵگەكەمان كۆمەڵگەیەكی پیاوسالارییە، هێشتا لایەنی دینی و لایەنی دابونەریتی كۆمەڵایەتی مۆركی خێڵەكی و دەرەبەگایەتی پێوە دیارە، كۆمەڵگە بەگشتی پیاوی خۆش دەوێت، هەتا ئەو رەوشە نەگۆڕین، دەركردنی یاسا سوودی نابێت، بەتایبەت ئەو یاسایانەی كە پەیوەندی بە ژیانی رۆژانە و ئاسایی خەڵكەوە هەیە، لەوانە چۆنیەتی كاركردن، چۆنیتی دامەزراندن، چۆنیەتی رەخساندنی هەلی كار، چۆنیەتی پەروەردە و خوێندن».
ئاسۆ كەریم سستی لە جێبەجێكردنی یاساكاندا دەخاتە ئەستۆی لایەنە پەیوەندیدارەكان و وەك چارەسەریش پێشنیار دەكات «پەرلەمان بەدواداچوونی جددی بۆ ئەو یاسایانە بكات كە دەریدەكات و هەوڵ بدات خاڵی لاوازی ئەو سست جێبەجێكردنە بدۆزێتەوە، چونكە دەرچوونی یاسا و جێبەجێنەكردنی پێشیلی یاسایە، لەلایەكی دیكەوە پێویستە رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی و ئافرەتان لەگەڵ حكومەت و پەرلەمان كۆببنەوە بۆ ئەوەی لە هەرێمی كوردستان یاساسەروەری خۆی بنوێنێ».
حاجی عزەدین، وەك چارەسەر بە پێویستی دەزانێت گونجاندن و هاوسەنگی هەبێت، بۆ ئەوەی لە كاتی جێبەجێكردنی یاساكان چۆن ئازادی و بەرژەوەندی تاك دەپارێزێ، بە هەمان شێوەش پارێزگاری لە قەوارەی كۆمەڵگە بكات، بۆ ئەوەی شیرازەی كۆمەڵگە تێك نەچێت. گوتیشی: «پێویستە پەرلەمان كە یاسایەك دەردەكات، مادام بۆ خەڵكە بیخاتە بەر دەستی خەڵك و بڕیاری لەسەر بدەن، هۆكاری هەمواركردنەوەی یاساكانیش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە یاساكان پێش جێبەجێكردنی ناخرێنە بەر دەستی تاك بۆ ئەوەی بڕیاری لەسەر بدات».