هەرێمی كوردستان سەرەڕای ئەوەی لە دۆخێكی پڕ قەیرانی جەنگ و ئابووریدایە، هاوكات ئامێزی بۆ پتر لە یەك و نیو ملیۆن ئاوارە كردۆتەوە كە لە چەندین كەمپ جێگیر كراون. یەكێك لەو كەمپانە (كەمپی ئاوارەكانی بەحركە)یە كە پتر لە (3600) ئاوارەی لەخۆ گرتووە. ئەوان زۆربەیان لە دەستی تاوان و دڕندایەتی داعش لە موسڵ و دەشتی نەینەوا ەەڵەاتوون، بەڵام هەركامێكیان چیرۆكێكی تراژیدییان لە هەگبەدایە كە لە فیلمێكی میلۆدراما دەچێت. ئەوان لە پشت پەردەی دەوار و خەیمەكانیانەوە باسی ئازارەكانی خۆیان بۆ گوڵان دەكەن.


دۆخی تەندروستی و ژینگەی ئافرەتانی ناو كەمپەكە
سەرەتا یاساناس و چالاكی بواری مافی مرۆڤ كەژاڵ وەرمەزیار وەك ئەندامێكی دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ، لە لێدوانێكدا گوتی: «كارمان بۆ ئەوە كردووە كە خزمەتكردنی قوربانیانی توندوتیژی خێزانی و توندوتیژی لە سەر بنەمای باشتركردنی ژینگەی خێزانی و كۆمەڵایەتییان بێت، ئامانجی سەرەكیشمان بریتییە لە رۆشنبیركردنی ئافرەتان بەرامبەر بە مافەكانیان و بەرزكردنەوەی ئاستی زانیارییە یاساییەكانیان كە لە دەرەنجامدا دەبێتە هۆی پاراستنی ئەو مافانەیان لە ئەگەر هەر پێشێلكارییەك كە بەرامبەریان بكرێت.» بنكەی تەندروستی و بەشی ئافرەتانمان بەسەر كردەوە. پزیشكێكی رووخۆش و دڵسۆز و شارەزا سەرقاڵی بینینی نەخۆشەكانی بوو. وەك خۆی باسیكرد، ئەوان وەكو «رێكخراوی ژیان» رۆژانی ەەفتە لە یەكشەممە بۆ پێنج شەممە پێشوازی لە نەخۆشە ئافرەتەكانی ناو كەمپەكە دەكەن.
د. سوەێر عەبدولغەفار پسپۆڕی نەخۆشییەكانی ئافرەتان و لەدایكبوون دەڵێت: «رۆژانە بە دەیان ئافرەت بۆ وەرگرتنی چارەسەری سەردانم دەكەن، رۆژی وا بووە ژمارەی سەردانیكەرەكانم كەم بووە، كە لە ەۆكارەكەم كۆڵیوەتەوە، بۆم دەركەوتووە ئەو رۆژە یارمەتی دابەشكراوە و ئافرەتانیش سڕەیان گرتووە».
د. سوەێر رایوایە «ئاستی خزمەتگوزاری تەندروستی لە ناو كەمپ باشە»، لەگەڵ ئەوەشدا دەڵێت: «نەبوونی تاقیگە و سۆنار گرفتی زۆری بۆ دروستكردووین و ناچارمان دەكات نەخۆشەكانمان بنێرینە دەرەوەی كەمپ، ئەوەش بۆ ئەوان گرفتی گەورەیە و زۆرجار ئافرەتان بە هۆی بێ پارەیی تەندروستی خۆیان فەرامۆش دەكەن. ەەروەەا «ەەفتانە موحازەرەیەكی ەۆشیاری بۆ ئافرەتەكان دەڵێمەوە. خۆشبەختانە لەلایەن ئافرەتانەوە پێشوازییەكی باشی لێدەكرێ. ئەو محازەرانەش پەیوەستن بە بابەتە گرنگەكانی رێكخستنی خێزان، گرنگیدان بە راگرتنی پاك و خاوێنیی جەستە، چونكە فەرامۆشكردنی جەستە لە رووی پاك و خاوێنییەوە ەۆكاری زۆر نەخۆشییە، هاوكات لە زیانە تەندروستییەكانی زۆر منداڵبوون و زوو بە شوودانی كچ ئاگاداریان دەكەینەوە».
ەێشتا ترس لە دڕندەییەكانی داعش لە ناخیاندایە
باران بە لێزمە دەباری، بە ناو قوڕ و لیتەدا خۆمان گەیاندە یەكەم چادری ئاوارەكان و بارانیش بە خوڕ دەەاتە ناو بەشی پێشەوەی خەیمەكە. دوای ئەوەی فەرموویان لێكردین، باوكی ئیبراەیم كە رازی نەبوو ناوی تەواوی خۆی ئاشكرا بكات، گوتی: «ئێمە سەرەتا بۆ موسڵ ماڵ و موڵكی خۆمان ەەمووی بەجێ ەێشت و پەنامان بۆ هەولێر ەێنا و لێرە نیشتەجێ بووین، سەرەتا لەوە ترسام كوڕەكانم بە زۆر چەكدار بكەن و كچەكانیشم ناچار بە جیەادی نیكاح بكەن، بۆیە لە دەستیان هەڵەاتین، تاوەكو داعشیش لە ناوچەكەمان بمێنێ، ناگەڕێینەوە». باسی ئەوەشی كرد كە لە ناو كەمپ لە رووی خۆراكەوە كێشەیان نییە و تەنیا گرفتیان نەبوونی ەەلی كارە، ئەوەشی رەتكردەوە كە ەیچ مووچەیەكی لە لایەن حكومەتی ناوەندییەوە بۆ دابین كرابێت. هەر لەو بارەیەوە گوتی: «تەنیا ئەوانەی كە (واسیتەی بە قوەت)یان هەیە، مووچەیان ەەیە و بۆیان رەوانە دەكرێت».
دایكان داوای ئاوڕدانەوە لە منداڵەكانیان دەكەن
سرور سەلاح ئافرەتێكی تەمەن 36 ساڵە و بەمجۆرە باسی كێشە و گرفتی خۆیان دەكات: «كێشە و موعاناتمان گەلێك زۆرە، هیچ ئامێرێكی فێنككەرەوەمان بۆ دابین نەكراوە، منداڵەكانمان تووشی نەخۆشی پێست بوون، ئەوە هاوینیش هات، وا بڕوات ەەموویان گەڕ دەبن.
بەلقیس خدر ئەلیاس، ئافرەتێكی دیكەی ئاوارە و دانیشتووی هەمان كەمپە و بە نیگەرانییەكی زۆرەوە باسی ئاریشەكانی خۆیان دەكات و دەڵێت: «ماوەی دوو رۆژە ئاومان نییە و بە تەواوی بێتاقەتی كردووین، بە چەندین ماڵ یەك ئاودەستمان هەیە، منداڵی وا ەەن ناچنە ئاودەستەكان و لە بندیواران دادەنیشن، خەڵكەكەش خۆیان گرنگی بە تەندروستی خۆیان نادەن، بۆیە نەخۆشیمان زۆرە. لە بنكەی تەندروستی ناو كەمپەكەش هەموو ئیمكاناتێك نییە، زۆر جار داوا دەكەن سرنج بێنین، ئەوجا دەرزیمان لێدەدەن، ئەو خەڵكە بێ پارەیەش ناتوانن لە دەرەوەی كەمپەكە چارەسەری پزیشكی وەربگرن».
سوعاد عەباس حەسەن، ئافرەتێكی تەمەن 31 ساڵە و بە خەمبارییەكی زۆرەوە باسی ئەوە دەكات كە هاوسەرەكەی یاریدەدەری پزیشكە، بەڵام هیچ كارێكی دەست ناكەوێت. گەرچی خۆی و ەاوسەر و چوار منداڵەكەی لە بەشە تازەكەی ناو كەمپەكەدا جێگیر بوون، بەڵام بێكاری ەاوسەرەكەی زیاتر لە ەەموو شتێك ئازاری دەدات. سەبارەت بە داهاتیشیان گوتی: «ناشوكری خوای گەورە ناكەم، بەڵام مێردەكەم یەك فلس چییە، مووچەی نییە، بڕوا بكەن یەك دینار شك نابەین، بەتانی و كەل و پەل وەردەگرین، دەیفرۆشینەوە بۆ ئەوەی پارەیەكمان دەست بكەوێت». سوعاد نكۆڵی لەوە ناكات كە لە ناو كەمپەكە كچ لە تەمەنی منداڵی بە شوو دراوە، بەڵام سەبارەت بە كچەكانی خۆی دەڵێت: «من ئەوە قبووڵ ناكەم، خۆم لە تەمەنی 24 ساڵی مێردم كردووە، شەبەك (زەواجی قاصرە)ی قبووڵ نییە، چونكە كچی منداڵ ەیچ لە خێزانداری و ەاوسەرێتی نازانێت».
منداڵانی كەمپەكە باسی چی دەكەن؟
لەو كەمپە كە دەزگای خێرخوازی بارزانی نەمر و پارێزگای هەولێر بەڕێوەی دەبەن، دوو قوتابخانە و یەك باخچەی منداڵانی تیایە و قوتابخانەیەكی دیكەش لە درووستكردندایە، شوێنێكیشی تێدایە بۆ یاری منداڵانە دەوراندەوری تەلبەند كراوە و چەند كەرەستەیەكی یاریكردنیشی تێدا دانراوە. یەكێك لەو منداڵانە باسی ئەوە دەكات كە بۆ چوونە ژوورەوە بەشێك لە تەلبەندەكەیان بڕیوە. مێرمنداڵێك كاتێك لەو شوێنەوە دەهاتە دەرێ، جلەكانی لە تەلەكان گیربوو، ئەو دیمەنەش كەوتە بەر زوومی كامێرای گوڵان و دواتر زانیمان (رەئفەت حەسەن)ـی تەمەن 14 ساڵ قوتابییە و لە دەرەوەی كەمپەكە دەخوێنێت، كە رۆژانە پتر لە نیو كاتژمێر دەبێت بە پێ بڕوات تاوەكو بگاتە قوتابخانەكەی، بۆ ئەوەش ناچارە گوێ بە سەرما و گەرمای كەش و ەەوا و رۆژانی بارانی نەدات.
زەینەب عوسمان رەشۆ كچێكی تەمەن 11 ساڵانە و دوای ئەوەی داوامان لێكرد بە خواستی خۆی وێنەیەكمان بۆ بكێشێت، وێنەی (ئافرەتێكی بێ سەرپۆش و پیاوێكی بە ریش)ـی بۆ كێشاین، لە وەڵامی ئەو پرسیارەشدا كە مەبەستی لەو وێنەیە چییە؟ گوتی: «ئێمە منداڵین و حەز بە سەرپۆش ناكەین، بەڵام داعش ئەوەی سەرپۆش نەكات، دەیكوژن». ئەو كچۆڵەیە گەورەترین ئاواتی ئەوە بوو بۆ زێدی خۆی بگەڕێتەوە، بەڵام خۆی گوتەنی ئەوان شەبەكن و پیاوانی دڕندەی داعش رووبەڕووی هەڕەشە و مەترسی كوشتنیان دەكەنەوە.
روقیە حەسەن كچێكی تەمەن دە ساڵانە و بە تامەزرۆییەوە باسی ئەوە دەكات كە گەورەترین ئاواتی ئەوەیە بۆ قوتابخانە بگەڕێتەوە، چونكە «باوكم لە قوتابخانە دەریەێنام و ناهێڵێت چیتر بخوێنم، منیش زۆر حەز بە خوێندن دەكەم».
بەڵام ئەسەد مەحموود بەشیر بەڕێوەبەری قوتابخانەی تێكەڵاوی كچان و كوڕان كە ناوی قوتابخانەكەیان بارزانی (2)ـە، ئەوە رەدەكاتەوە كە كچان لە خوێندن رێگرییان لێ بكرێت، یان لە قوتابخانە دەرەێنرابێت. گوتیشی: «ئێمە بە درێژایی ساڵ ەیچ كێشە و كەموكوڕییەكمان نەبووە و لە خوێندنی ئەمساڵیش تەنیا لەم قوتابخانەی ئێمە 136 كوڕ و 98 قوتابی كچمان هەیە».
گەنجانی كەمپەكە خۆیان لە ئاوێنەی نائومێدیدا دەبینن
لەو كەمپەدا گەنجانیش ئاریشەی تایبەت بە خۆیان ەەیە. ئەوەتا مزاحم فەیسەڵ كە تەمەنی 22 ساڵە و لە بەر دووكانی هەاوڕێیەكەی دانیشتووە، دەڵێت: «بێكاری هەمووی كوشتووە، ئەوەشی وشكەپارە و زێڕی هەبوو، هیچی نەماوە، هەموومان لێمان قەوماوە و ژیانمان فەوتاوە، بەتایبەتی گەنجان كە هیوای زیاتریان بۆ دواڕۆژیان هەیە، لێرە هەەموو خەونەكانیان زیندەبەچاڵ كراوە».
حازم رەشید گەنجێكی دیكەیە كە لە تەقینەوەیەكی شاری موسڵ دەستێكی لەدەست داوە، ئەویش بە نیگەرانییەكی زۆرەوە لە بەردەم ریكوردەرەكەی گۆڤاری گوڵان دەڵێت: «لەم ژینگەیە گەنجی ساغ و تەندروست تووشی خەمۆكی و نائومێدی بووە، ئیتر ئێمەی گەنجی كەمئەندام ئاخۆ دەبێت باری دەروونیمان چۆن بێت؟ هیچ هیوایەكمان بە حكومەتی عێراقی نییە، ئەوەشی بۆمان كراوە، حكومەتی هەرێمی كوردستان و رێكخراوەكان كردوویانە كە زۆر سوپاسیان دەكەین، ئەوان نەبوونایە لە برسیان دەمردین، لانیكەم خواردەمەنیمان بۆ دابین دەكەن».
بەرنامەی حكومەت و رێكخراوەكان بۆ كەمپەكە
یاساناس ئامینە مەحموود لە رێكخراوی مەسەلە كە سەنتەرێكیان بۆ پاراستنی مافەكانی ئافرەت لە ناو كەمپەكە كردۆتەوە، سەبارەت بە كاری خۆیان دەڵێت: «ئێمە لێرە رۆژانە كێشە خێزانییەكان چارەسەر دەكەین، رێنمایی یاسایی بە ئافرەتان دەدەین و ئەگەر كاروباری دادگایان ەەبوو، بۆیان بەڕێوەدەبەین، ەەر ئەمڕۆ (4/5/2015) چوار كێشەمان ەەبوو، رۆژی وا هەیە زیاتر لە 10 ئافرەت سەردانمان دەكەن، ئەو كێشانەش كە دەگەنە دادگا، تێچووی دادگا رێكخراوەكەمان دەیدات. زۆرترین كێشەكانی ئێرەش لە خراپی باری ئابوورییانەوە سەرچاوەی گرتووە، خەڵكەكە بەەۆی بێكاری و دەستبەتاڵی تووشی خەمۆكی و شڵەژانی باری دەروونی بوون».
توێژەری كۆمەڵایەتی سروە خەلیل لە هەمان رێكخراودا دەڵێت: «ئێمە لە رێكخراوەكەماندا وەكو گرووپێك ئیش دەكەین و لەكاتی بوونی هەر گرفتێكی خێزانی سەرەتا كەیسەكان دەبینین، دواتر بە مەبەستی گەیشتن بە رێگەچارەیەكی گونجاو بۆ چەند جارێك لەگەڵ خێزانەكان كۆدەبینەوە و دادەنیشن، جگە لەوانە خزمەتگوزاری تەندروستیش پێشكەشی ئەو ئافرەتانە دەكەین كە نەخۆشن و چارەسەرییەكەیان لەناو كەمپدا نییە، ئێمە لەسەر ئەركی رێكخراو رەوانەی ئەو جێگەیەی دەكەین كە چارەسەرەكەی بۆ دەكرێت.
ئەمیر سەمیر عومەر ئەفسەرێكی نووسینگەی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتانە لە كەمپی بەحركە و باسی ئەوە دەكات كە بەپێی یاسای توندوتیژی خێزانی كە لە پەرلەمانی كوردستان دەرچووە، لەگەڵ كێشەكانی ئافرەتانی توندوتیژی بەرامبەر كراو مامەڵە دەكەن، گوتیشی: «ئەو ئافرەت و منداڵانەی كە توندوتیژییان لەگەڵ كراوە، ئێمە وەكو نووسینگەی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان لە كەمپی بەحركە بەرگرییان لێدەكەین، نامیلكەیەكی تایبەت بە زانیارییەكانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی چاپ كراوە و تەلەفۆنەكانی نووسینگە كە دوو ژمارەیە لە ناو ئەو نامیلكەیەدایە، ئێمە ماڵ بە ماڵ دەگەڕێین و ئەو نامیلكەیە بە سەریاندا دابەش دەكەین، ئەو ئافرەتانەی كە توندوتیژییان دەرەەق كراوە و نەیانتوانیوە سەردانمان بكەن، یان لە كەسوكاریان ترساون و پەیوەندییان بە ئێمەوە نەكردووە، دوای بەدەست گەیشتنی زانیاری ئێمە سەردانیان دەكەین».
لە كۆتایی ئەو كارە مەیدانییەدا گەیشتینە بەردەم ئۆفیسی بەڕێوەبەراتی «كەمپی ئاوارەكانی بەحركە» و دوای چەند خولەكێك بەرێوەبەری كەمپەكە ئەحمەد رەمەزان لە لێدوانێكدا بۆ گوڵان وتی: «بە ەیممەتی ستافەكەمان ەەر كێشە و گرفتێك لە ناو كەمپەكە ەەبێت، بە جددی ەەوڵی چارەسەركردنی دەدەین». جەختی لەوەش كردەوە كە تا یەك مانگی داەاتوو رێكخراوی UNHCR پڕۆژەی درووستكردنی كەمپە نوێیەكە تەواو دەكات و ئەوكات باشتر و بە شێوەیەكی رێكوپێكتر دەتوانن كۆنتڕۆڵی ئاریشەكان بكەن.

كورتە مێژووی كەمپەكە

«كەمپی ئاوارەكانی بەحركە« سەرەتا بۆ ئاوارەكانی سووریا تەرخان كرابوو. دوای گواستنەوەی ئەوان، ئاوارەكانی ناوخۆی مووسڵ و دەشتی نەینەوا لەو كەمپە نیشتەجێ كراون كە زیاتر لە 3600 ئاوارە لەخۆ دەگرێت. بەپێی دوائاماری بەڕێوەبەراتی كەمپەكەش لە ئێستادا (1807) كەس لە رەگەزی مێ و (1845) كەس لە رەگەزی نێر لەو كەمپەدا نیشتەجێن كە لە سێ بەش پێكەاتووە. بەشێكی چەندین ەۆڵی زۆر گەورەن كە ەەموویان چۆڵ كراون، بەشێكان خەیمەكانی كۆنن، بەشێكیشیان لە پڕۆژەیەكی نوێدا درووستكراون كە ئاودەست و گەرماوی ەەر خێزانێك بە جیاواز دروست كراوە. گەرچی ەێشتا بە تەواوی پڕۆژەكە تەواو نەبووە، بەڵام ژمارەیەكی زۆری ئاوارەكان لەو بەشەیدا كە تەواو بووە، نیشتەجێ كراون، كە بە شوێنی نوێیان زۆر دڵخۆشن.