نزیكەی نیو سەدە لە كارەساتی گەورە و تاوانی دژی مرۆڤایەتی «ئەنفال»ـی بەدناو، لە دژی پێناسەی نەتەوەیی كوردانی ئاشتیخواز تێدەپەڕێت. هێشتا برینەكانی ئەو زامە قووڵە سارێژ نەبوون و كەسوكاری ئەنفالكراوەكان و بەتایبەتی ئافرەتانی قوربانیی دەستی ئەو تاوانە نەگریسە، فرمێسكە قەتیس ماوەكانی ناو گلێنەی چاویان چیرۆكی چاوەڕوانی تیا دەخوێندرێتەوە. زۆرن ئەو كچانەی تا هەنووكە بە ئاواتی باوەشكردنەوەن بۆ ئامێزی باوكانەی باوك و برای ئەنفالكراویان. زۆرن ئەو هاوسەرانەی كە تا ئێستاش بە هەر تەقەیەكی دەرگەی ماڵەكەیان، بە گوڕ و تین و بە پەلە، دەلاقەی دەرگەی خانووەكەیان دەخەنە سەرپشت، بۆ ئەوەی هەواڵێكی هاوسەری بێسەروشوێن كراویان دەست بكەوێت. ئەم ئازارە لە بن نەهاتووەی دیرۆكی كوردانی ئەنفالكراو، لە سەر زاری شایدحاڵەكان و دیكیۆمێنتە بڕواپێكراوەكان و بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان دەخەینەڕوو.

گوڵان: كۆمەڵایەتی

«كە باوكم ئەنفال كرا، من تەمەنم تەنیا ساڵ و نیوێك بوو، بۆیە هیچ یادگارییەكم نییە لەگەڵی، تەنیا ئەوە نەبێت كە دایكم وێنەكانی نیشانم دەدات، بەڵام وێنە ناتوانێت شوێنی سۆزی باوك بگرێتەوە، زۆر جار كە منداڵ بووین، منداڵەكانی دیكە لە قوتابخانە باسی باوكیان دەكرد، ئەوە لای من تا راددەیەك سەیر بوو، چونكە من كە دەچوومەوە، تەنیا دایكم دەبینی و هەستم بە سۆزی باوكایەتی نەدەكرد، ئەو دایكە رۆڵی دایك و باوكی دەبینی، بە رۆژ كاری دەكرد بۆ پەیداكردنی بژێوی ژیانمان بۆ ئەوەی ئێمە سەربەرز بژین و هەست بە كەموكوڕی نەكەین، بە شەویش كە لە كار دەگەڕایەوە وەك هەر ئافرەتێكی دیكە كاری ناوماڵی دەكرد، هەمیشە لە ناخی ئەو و ئێمەشدا شكانێك هەستی پێدەكرێ كە قەرەبووكردنەوەی زەحمەتە». ئەوە قسەی شادیا محەمەد بوو. ئەو وەك كچی ئەنفالكراوێك فرمێسكەكانی بێباوكیی خۆی لە سەر روومەتی گەشی دەسڕێتەوە و لەگەڵ ئەوەی كە ماوەی 27 ساڵە لە چاوەڕوانییەكی كوشندەدایە، هێشتا خەمی خۆی و چارەنووسی وڵاتەكەی تێكەڵ بە یەكدی دەكات و دەڵێت: «لە منداڵییەوە تا ئێستا هەركات پرسیاری باوكمان لە دایكمان كردووە، دایكم بە ئاهێكی قووڵەوە وتوویەتی: باوكتان دەگەڕێتەوە، ئێمەش لەو كاتەوە تا ئێستا هەر چاوەڕێین بگەڕێتەوە، ئێستاش وەك منداڵی ئەنفالكراوێك هیوادارم بەرپرسانی حكومەتی هەرێم خوێنی ئەنفالكراوان و شەهیدانی كیمیابارانی كوردستان بە فیڕۆ نەدەن و بە یەكگرتوویی ریزەكانی كورد گیانی ئەو قوربانییانە شاد بكەن».
شلێر محەمەد، هاوسەری ئەنفالكراوە و ئەویش بەمجۆرە باسی نەهامەتییەكانی رۆژگاری خۆی دەكات: «سێ ساڵ دوای ئەوەی لە ئۆردوگا زۆرەملێیەكان نیشتەجێ كراین، پرۆسەی ئەنفال ئەنجامدرا، ئەركی ئێمە زۆر قورس بوو وەك ئافرەتانی ئەنفالكراو، چونكە جگە لە بێ سەروشوێن كردنی هاوسەر و باوك و برا و كەسوكارمان، رژێمی بەعس ئاو و كارەباشی لێ بڕین، ژیانیان بۆ مەحاڵ كردین. لەلایەك خەمی لە دەستدان و بێسەروشوێن كردنی ئازیزانمان، لەلایەكی دیكەش خەمی پەیداكردنی بژێوی ژیان و پەروەردەكردنی منداڵان ژیانی لێكردینە دۆزەخ، بەڵام بە شانازییەوە ئێمە توانیمان وەك دایك و وەك باوكیش منداڵەكانمان بە باشترین شێوە و رەوشتی بەرز پەروەردە بكەین، ئەو پەروەردەیەش ئەنجامی هەبوو، چونكە بەشێكی زۆریان خوێندنیان تەواوكردووە و ئێستا خاوەن بڕوانامەی بەرزن و پۆستیشیان هەیە».
ئەو دایكە خۆڕاگر و فیداكارە لە درێژەی قسەكانیدا باسی ئەوەی كرد كە كاتێك منداڵەكانی پرسیاری باوكیان لێكردووە، هەمیشە دڵی منداڵەكانی بەوە داوەتەوە كە باوكیان دەگەڕێتەوە، هاو كات دەڵێت: «من هەرگیز لە گەڕانەوەی هاوسەرەكەم نائومێد نەبووم، ئەوەش تەنیا رێگەی دڵدانەوەی خۆم و منداڵەكانم بووە، زۆر ئافرەتی كورد وەك دایك و خوشك و هاوسەر و كچی پیاوانی ئەنفالكراو بە هیوای گەڕانەوەی ئازیزانیانن، بەڵام بە داخەوە ئەم ئاواتەمان نەهاتەدی».
د. چنار سەعد عەبدوڵڵا ئەندامی ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی دیموكراتی كوردستان، سەبارەت بە رەوشی ئافرەتانی قوربانیی كارەساتی ئەنفال بەمجۆرە را و سەرنجی خۆی دەخاتەڕوو: «رەنگە ئەگەر بە رووكەش سەیری رەوشی ژیانی كەسوكاری قوربانییانی ئەنفال و كۆمەڵكوژییەكانی كورد بكەین، بەتایبەتی كاتێك دەبینین ئەو منداڵانەی كە هاوكات لەگەڵ ئەو كارەساتە لە دایكبوون، ئێستا تەمەنیان بۆتە 27 ساڵ و زۆربەیان ئێستا خێزان و منداڵی خۆیان هەیە و لەڕووی خزمەتگوزاری و مووچە و خوێندنیشەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان بە رێگەی یاسا و دامەزراوەی تایبەتی تا رادەیەكی باش رەوشی ژیانیانی بۆ مسۆگەر كردوون، وا بخوێندرێتەوە كە خەریكە شوێنەواری ئەو برینە قووڵە ساڕێژ دەبێت، بەڵام كاتێك لە رووخسار و ناخ و ئازارە دەروونییەكانی ژنانی ئەو خێزانانە ورد دەبینەوە، ئەو كاتە هەست بەوە دەكرێ، كە برینی ئەنفال تەنها بە تێپەڕینی رۆژ و ساڵ و دابینكردنی خزمەتگوزاری ماددی ساڕێژ نابێ، لە بەر ئەوەی دەیان ساڵ چاوەڕوانی بۆ گەڕانەوەی هاوسەر، باوك و براكانیان، دەیان ساڵ هەژاری و كاركردن و ترس و هەڵگرتنی بەرپرسیاریەتی منداڵ و خێزان، دەیان ساڵ شەونخوونی و گریان بۆ ئازیزە بێ گۆڕەكانیان، دەیان ساڵ بێبەشبوون لە سۆز و خۆشەویستی و پشتیوانیی هاوسەر و باوك و برا، هەموو ئەو رۆژ و ساڵانە و هەموو ئەو چركەساتانەی كە زۆر بە سەختی تێپەڕ بوون، دنیایەك یادگاری تاڵ و ناخۆشیان هەیە كە وا بە ئاسانی لە بیرەوەری ئەو خانمانە ناسڕێتەوە. بە هۆی زاڵبوونی كەلتووری باوكسالاری لە كۆمەڵگەی كوردستان و زەبروزەنگی داب و نەریتەكان، ژنانی لێقەوماوی ئەنفال پاش ئەو تراژیدیا و ماڵوێرانییەش جارێكی دی و بە شێوەیەكی دیكە بوونەوە بە قوربانی، بەڵام ئەو جارەیان بوونە قوربانی دەستی كۆمەڵگە و نەریتەكانی. ژنانی ئەنفال پاش لەدەستدانی هاوسەر و پیاوەكانی خێزان كە سەرچاوەی دابینكردنی بژێوی ژیانی خێزانەكانیان بوون، بە ناچاری دەبوو كار بكەن، كەچی بۆ ئەو مەبەستە تووشی زۆر بەربەستی كۆمەڵایەتی هاتوون. بەشێك لەو ژنە لێقەوماوانە لە ژێر فشاری خێزانەكانیان بە زۆر شوویان بە برای هاوسەرەكانیان كردەوە، ئەگەرنا رەنگبوو كێشەی بۆ درووست بكەن، تەنانەت لە دایكایەتی بۆ منداڵەكانی بێبەشی بكەن. هەروەها بەشێكیان لە ترسی لە دەستدان و زەوتكردنی منداڵەكانیان لەلایەن كەسوكاری هاوسەرەكانیان، تەنانەت ئەگەر شانسی شووكرنەوەشیان هەبووبێت وەك مافێكی سروشتی، ئەوا جارێكی دی قوربانییان داوە و نەچوونەتە ناو هیچ پرۆسەیەكی هاوسەرگیری، دۆخەكە سەبارەت بەو ژن و كچانەش كە لە تاوانی ئەنفالدا لە لایەن پیاوانی بەعسەوە دەستدرێژییان كراوەتە سەر، زۆر سەختتر بووە و نەك هەر بەعس، كۆمەڵگەش زۆر بە خراپی جارێكی دی سزای قورسی داون. لە گشت ئەو كارەساتانەی بە سەر میللەتی كوردا هاتوون، هەر لە كۆمەڵكوژی فەیلییەكان و بارزانییەكانەوە بگرە تاكو كیمیابارانكردن و ئەنفال و تەنانەت كۆمەڵكوژی ئێزیدییەكانیش لەسەر دەستی داعش لە ئێستادا، ئەو تاوانانە كاریگەری خراپی لەسەر هەموو كۆمەڵگەی كوردستان هەبووە، بەتایبەتی لە كۆمەڵگەی نەریتی و باوكسالاری وەك كوردستان كە ئافرەتان دەبنە قوربانیی یەكەم و كاریگەری لە سەر ژیان و دەروونیان زۆر سەختتر دەبێ».
د. ڤالا فەرید سەرۆكی لیژنەی یاسایی لە پەرلەمانی كوردستان، سەرەتا ئاماژە بەوە دەكات كە: «رەگەزی مێینە یەكەم قوربانیی تاوانەكانی ئەنفال بووە، چونكە جگە لەوەی بەر شاڵاوەكانی ئەنفال كەوتوون و بەشێكی زۆریان گیانیان لە دەستداوە، بەشەكەی دیكەشیان كە ماونەتەوە (بەتایبەت بارزانییەكان كە تەنیا رەگەزی نێرینەیان ئەنفال كرا و رەگەزی مێینەیان مایەوە)، ئەوان لە یەك كاتدا هەم بوونە قوربانی لە دەستدانی سەرپەرشتیاری خێزان و هەم بوونە قوربانی پەیداكردنی مەعیشەتی خێزان، جگە لەوەی كە چاوەڕوان و چاو لە رێگەی گەڕانەوەی كەسەكانیان بوون، بۆیە ئەو موعاناتانەی كە ئافرەتی كورد بەهۆی شاڵاوەكانی ئەنفال بینی كەم نەبوو، گوتیشی: «لە كاتێكدا موعانەتەكە لە رووی ماددی و مەعنەوییەوە بەردەوامە، بەڵام تاكو ئێستا حكومەتی عێراقی هیچ هەنگاوێكی نەهاوێشتووە بۆ قەرەبووكردنەوەی كەسوكاری قوربانیانی ئەنفال كە زۆربەیان ئافرەتن و بەخێوكردنی ماڵ و منداڵیان لە ئەستۆدایە، حكومەتی عێراق بە پاساوی نایاسایی و تائیفی ئەو داواكارییە رەتدەكاتەوە، لە كاتێكدا بەپێی یاسای نێودەوڵەتی و یاسای ناوخۆیی ئەو بەرپرسیارێتییەی لە ئەستۆدایە».
لەنجە دزەیی راوێژكاری وەزیر لە وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوانی كوردستان، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «ئێمە نابێ ئەو نەهەماتی و تاوانانەی بەسەر گەلەكەمان هاتووە لە یادیان بكەین، بەتایبەتی تاوانەكانی جینۆساید كە بە مەبەستی لەناوبردن و سڕینەی ناسنامەی نەتەوایەتی گەلی كوردمان بووە، تاوانی جینۆساید لە ناوەڕاستی حەفتاكانی سەدەی بیستەم بە پیلان و بەرنامەی داڕێژراو لەلایەن رژێمی بەعسی رووخاو بە مەبەستی پاكتاوی نەتەوەیی كاری بۆ كراوە، بۆیە راگواستن و بێسەروشوێنكردنی فەیلییەكان و بارزانییەكان و دواتر كیمیابارانی هەڵەبجە و ناوچەی دیكەی كوردستان تا ئەنفالی 88 بە هەر هەشت قۆناغیەوە ئەنجام دران، تاوانەكانی رژێمی بەعسی دیكتاتۆری لەو كاتە گەیشتە لوتكەی دڕندایەتی بەهۆی ئەوەی كە زۆرترین ژمارەی مرۆڤی سڤیلی بێتاوان قەتلوعام و بێسەروشوێن كران، تەنها لەبەر كوردبوونیان بەبێ گوێ دانە رەگەز و تەمەن و ئایین و هەموو ناوچەكانی كوردستانی باشووری گرتەوە. هەموومان دەزانین كە تاوانی جینۆساید گەلێ رەهەند و دەرئەنجامی نەرێنی هەبوو، لەوانە كێشە دەروونی و كۆمەڵایەتییەكان كە زەرەرمەندی راستەوخۆ و سەنتەری قوربانی لەم تاوانانە ئافرەت بووە بەهۆی ئەوەی لەلایەك خۆی بێسەر و شوێن و زیندەبەچاڵ كرا، لە لایەكی دیكەوە ئەوانەی لەو پرۆسە نەگریسە رزگاریان بوو، بێكەس و بێپاڵپشت مانەوە و بەرەنگاری سەختترین بارودۆخ و ژیانێكی پڕ لە نەهامەتی بوونەوە و تووشی كۆمەڵێك كێشەی كۆمەڵایەتی و دەروونی و ئابووری و تەندروستی و ...تاد هاتوون، لەگەڵ ئەوەش ئەم ئافرەتانە زۆر ئازا و مەردانە توانییان ئەم جۆرە ژیانە ببەنەسەر و نەوەی نوێیان پێبەگەیەنن، كە ئەمە بەڕاستی جێگەی رێز و تێڕامان و ستایشكردنە، ئەوان بوونە رەمز و شانازی بۆ ئێمەی كورد، باسكردن لە ئەو هەموو مەینەت و زحمەتەی كە دایك و هاوسەر و خوشك و كچەكانی بەجێماوی پرۆسەكانی جینۆساید كێشاویانە، وا سانا نییە لە چەند دێڕێك باسیان بكەین، ئەگەر لەگەڵ هەر یەكەیان دابنیشین، ئەوا بە هەزاران چیرۆكی پڕئازاری لێ دروستدەكریت، ئاسەواری ئەو ژیانە قورس و پڕ لە خەم و بیرەوەرییە تاڵ و ناخۆشانە تا ئێستاش لە سەر ژنانی بەجێماوی ئەنفال دیارە و رووخساری خەمۆك و بەرگی رەشپۆشیان نموونەیەكی بەرچاوی برینە قووڵ و ئازارە دێرینەكانی ئەوانە كە تا هەنووكەش سارێژ نەكراون».
ئەو راوێژكارەی وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوانی كوردستان، لە وەڵامی ئەو پرسیارەشدا كە ئایا وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان چی بۆ ئافرەتانی بەجێماوی ئەنفال كردووە؟ گوتی: «هەوڵی سەرەكیی وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان هەر لە سەرەتای دروستبوونیەوە ئەوە بووە بایەخ و گرنگیی تەواو بدات بە باشكردنی بارودۆخی ژیانی كەسوكاری شەهیدان بە گشت پۆلێنەكان (شەهیدی سەنگەر و شەهیدی جینۆساید) و دابینكردنی پێداویستییە بنەڕەتییەكان لە مووچە و یەكەی نیشتەجێ و پاڵپشتی لە بوارەكانی تەندروستی و خوێندن و كۆمەڵایەتی و تا راددەیەكی باشیش لەم كارە قۆناغ بە قوناغ سەركەوتوو بووە و دەبێ هەردەم لە هەوڵی ئەوەدا بین كە ژیانیان بۆ باشتر بكەین، چونكە شایانی هەموو شتێكن، بەڵام لە چوارچێوەی ئەو توانایانەی كە لە بەردەستن، دەبێت واقیعی بین، ئەوەی راست و یاساییە ئەوەیە دەبوایە حكومەتی ناوەند لە عێراق ئەركی قەرەبووكردنەوەی كەسوكاری ئەنفالكراوەكانی لەئەستۆ بگرتبایە، كە جێبەجێیان نەكردووە. بەداخەوە ئێمەش لە لایەنی دەروونییەوە تا ئێستا نەمانتوانیوە بەپێی پێویست بۆ بەجێماوانی ئەنفال كار بكەین، كە دەبوا لە چوارچێوەی بەرپرسیارەتی بەڕێوەیەرایەتی گشتی خزمەتگوزاری و كاروباری كۆمەڵایەتی كاری بۆ بكرابایە، ئەویش لەلایەك بەهۆی ئەو ئەركانەی كە پێشتر باسمان كرد و لە لایەكی دی نەبوونی كەسانی شارەزا و ئیمكانییاتی دارایی بۆ ئەم مەسەلەیە و هۆكاری تریش هەبوون».
رێكار مزوری نووسەر و بەڕێوەبەری پێشووی ئەنفالكراوانی هەولێر، كە خاوەنی 28 كتێبی چاپكراوە و 15 كتێبی لەسەر ئەنفال نووسیوە، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە ئافرەتانی بەجێماوی ئەنفال نزیكەی نیو سەدەیە لە چاوەڕوانیی گەڕانەوەی هاوسەر و باوك و براكانیانن، ئافرەتانی بارزانی لە ساڵی 1983 پیاوەكانیان ئەنفالكران و نزیكەی 10 هەزار ئافرەت و منداڵ بێسەرپەرشت مانەوە، لەو ساتەوە تاوەكو ئەمڕۆش ئەو ئافرەتانە لە ناو خێزانەكانیاندا هەم دایك و هەم باوك بوون بۆ منداڵەكانیان، ئەو ئافرەتانە لە دەرەوەی ماڵ وەكو پیاو كاریان كردووە و بژێوی ژیانی رۆژانەی منداڵەكانیان پەیداكردووە، ئافرەتی بارزانی كرێكاری كردووە، لە كێڵگەی پەلەوەر و لە مەزرەعەكان كاری كردووە، سەرباری هەموو ناخۆشییەكان و شەكەتی جەستەیی ئەشكەنجەی دەروونیشیان هەبووە، چونكە منداڵەكانیان لە ماڵەوە بە تەنیا بەجێهێشتووە، ئەو شێرەژنانەی قوربانیی ئەنفال رۆژێك لە رۆژان تەسلیمی نائومێدی نەبوون، بەڵكو بەردەوام بوون لە ژیانكردن و پەروەردەكردنی منداڵەكانیان، كە خۆشبەختانە زۆربەی منداڵانی ئەنفال و منداڵانی ئەو دایكە خەباتكارانە ئێستا هەڵگری بڕوانامەی بەرزن، لە كاتێكدا لەو سەردەمەدا حزبی بەعس خوێندنیشی لە منداڵە بارزانییەكان قەدەغە كردبوو، بەڵام ئەو ئافرەتانە كۆڵیان نەدا و منداڵەكانیان لە هەولێر لەبەر خوێندن دانا، دەتوانین بڵێین ئەو ئافرەتانە قەهرەمان و پاڵەوان بوون و شایانی ئەوەن پەیكەری زێڕینیان بۆ دروست بكرێ و نابێ رۆڵیان لە بیر بكرێ، لە بادینان سەدان ئافرەت لە كۆمەڵگەكانی جێژنیكان و بەحركە و قوشتەپە منداڵەكانی خۆیان پەروەردە كرد، هەروەها كەسوكاری ئەنفالكراوانی هەڵەبجە كە لە ئێران گەڕانەوە، ئەو كارەساتانە خۆڕاگری ئافرەتی كوردی سەلماند، چونكە گەورە دەروونزانانی دونیا باس لەوە دەكەن كە هیچ ئازارێكی دەروونی بە قەد ئازاری چاوەڕوانی دەروونی مرۆڤ ئازار نادات، نزیكەی نیوە سەدەشە ئافرەتانیبەجێماوی ئەنفال لە چاوەڕوانیدان و بەشێكیان رووفاتی پیاوەكانیشیان بۆ هاتۆتەوە، بەڵام هەر ئومێدی گەڕانەوەیان دانەناوە و چاو لە رێگەی گەڕانەوەیانن، ساڵی 1983 ئەنفالی بارزانییەكان دەستی پێكرد، 1987 كیمیابارانكردن و ئەنفالی ناوچەی بالیسان و شێخ وەسان، 1988 ئەنفالی گەرمیان و بادینان، تەنانەت ساڵی 1991 لە پاش كۆڕەوەكە بەعس هاتەوە هەولێر و نزیكەی 300 كەسی دەستگیر كرد، كە تاكو ئێستاش بێسەروشوێنن و بە بەڵگەی دیكۆمێنت و لە رۆژنامەی سەباحی عێراقیش ناوی ئەو كەسانە بڵاوكرایەوە.
قۆناغەكانی شاڵاوی جینۆسایدكردن- ئەنفال
٢١/٢/١٩٨٨ تا ١٨/٣/١٩٨٨: یەكەم قۆناغ كە لە دۆڵی جافایەتی دەستیپێكرد.
٢٢/٣/١٩٨٨ تا ١٤/٣/١٩٨٨: قۆناغی دووەم كە لە ناوچەی قەرەداغ دەستیپێكرد.
٣١/٣/١٩٨٨ تا ١٤/٤/١٩٨٨: قۆناغی سێیەم كە لە گەرمیان دەستیپێكرد.
٢٠/٤/١٩٨٨ تا ١٨/٤/١٩٨٨: قۆناغی چوارەم كە لە ناوچەی گۆپتەپە، عەسكەر، شوان، قەڵاچوغە، دەشتی كۆیەی دەستیپێكرد
٢٤/٥/١٩٨٨ تا ٣١/٨/١٩٨٨: قۆناغی پێنجەم، شەشەم و حەوتەم كە ناوچەكانی شەقڵاوە و رواندزی گرتەوە.
٢٥/٨/١٩٨٨ تا ٦/٩/١٩٨٨: كە ناوچەكانی بادینانی گرتەوە.
ناساندنی ئەنفال وەك جینۆساید
ئێستا كاتی ئەوەیە كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی شاڵاوی ئەنفال وەك جینۆساید بناسێنێت. گرنگە كە ئەم شاڵاوە خوێناوی و سڕینەوەی شوناسە بەرامبەر خەڵكی كوردستان لە عێراق وەك كاری جینۆساید بناسێنرێت بۆ گەیشتن بە دادوەریی بەرامبەر ئەو هەموو كەسەی كە تیاچوون، یان كەسوكاریان كە بە ئێستاشەوە بە دەست دەركەوتە جەستەیی و مەعنەوییەكانی ئەو تاوانە نامرۆڤانەیە دەناڵێنن.
حكومەتی هەرێمی كوردستان زۆر گرنگی بەم بابەتە دەدات و هەموو هەوڵێك كە لە توانایدا بێت لەمبارەیەوە خستویەتە گەڕ بۆ ناساندنی ئەنفال وەك جینۆساید، گرنگی ئەمە خۆی لەوەدا دەبینێتەوە كە:
كارەساتی لەم شێوەیە بەسەر كوردستان یان هیچ پارچەیەكی عێراقدا نەیەتەوە
بە ئاگاهاتنەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەم كارەو هەر كارێكی هاوشێوە كە ئەگەر لە داهاتوودا رووبدات. سزادانی ئەنجامدەرانی ئەم كارە. هەروەها هێشتا هەڵگری لەم جۆرە بیركردنەوە تەسكە شۆڤێنیە لە عێراقدا بوونی ماوە، كە پێویستە ئەوان و هاوبیرەكانیان هەنگاوی راستیان لەبەردەم بگیرێت تا بیر لە ئەنجامدانی كاری هاوشێوە نەكەنەوە دژ بە گەلی كوردستان، یان هەر گرووپێك لە هەر ئاستێكدا بێت.
داننان بە سەروەری خەڵكی كوردستان و مرۆڤەكان، لەگەڵ قبوڵكردنی بەرپرسیارێتی بۆ پاراستنی خەڵكی لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە.
پشتگیریكردنی قبوڵكردنی ئەم مەفهومە كە سەقامگیری نێودەوڵەتی بە سەقامگیری ناوخۆییەوە دەبەستێتەوە، كە ئەمەش لە باشكردنی باری ئەمنی وڵاتانی دیكەش رۆڵی خۆی دەبێت.
هەوڵی باشكردنەوەی باری مەعنەوی و دارایی قوربانییەكان.
ناساندنی ئەنفال وەك جینۆساید
لە عێراق و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی
هەندێك لە ناوەندە نێودەوڵەتییەكان كۆمەڵكوژیی كوردان لەلایەن رژێمی سەدام حوسێنەوە وەك جینۆساید دەناسن.
١٩٩٣-١٩٩٤ رێكخراوی چاودێری مافەكانی مرۆڤ لە ئەمریكا هەستا بە ئەنجامدانی لێكۆڵینەوەی چڕوپڕ سەبارەت بە قەتڵوعامی كورد لە لایەن رژێمەكەی سەدامەوەو رایگەیاند كە ئەم كارە، جینۆسایدە. ئەم رێكخراوە هەوڵی داوە كە ئەم بابەتە بخاتە بەردەمی نەتەوەیەكگرتووەكان. سەنتەری لێكۆڵینەوەی ستراتیژی و نێودەوڵەتی لە ساڵی ١٩٩٤ دا ئەنفالی وەك جینۆساید ناساند.
لەساڵی ١٩٩٣ دا رێكخراوی چاودێری مافەكانی مرۆڤ لە ئەمریكا راپۆرتێكی ئامادەكرد بە ناوی “شاڵاوی ئەنفال دژ بە گەلی كورد”، تیایدا ئاماژە بەوە دەدات كە ناسینی ئەم كارە وەك جینۆساید لە جێگەی خۆیەتی بۆ ئەو هەڵمەتانەی كە سوپای عێراق لە ساڵی ١٩٨٨ دا ئەنجامی دا، كە پێوەرەكانی شەڕی دژ بە یاخیبوونی تێپەڕاندووە. لە دوای پرۆسەی ئازادكردنی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣ لەلایەن ئەمریكاوە، بە رووخانی رژێمەكەی سەدام حوسێن، دادگای باڵای تاوانەكان لە عێراق دامەزرا. ئەم دادگایە هەستاوە بە دادگاییكردنی سەرانی بەعس، لێپرسراوانی دەزگا ئەمنیەكان و حكومەت و سوپای رژێم كە مافی مرۆڤیان پێشێل كردووە. دادگایكردن لەسەر ئەنفال لە ٢٤/٦/٢٠٠٧ دا كۆتایی هات، شەش مانگ دوای لە سێدارەدانی سەدام. سێ كەس لە شەش تاوانباری ئەنفال- سوڵتان هاشم ئەحمەد، حوسێن رەشید ئەلتكریتی، عەلی حەسەن مەجید بڕیاری لەسێدارەدانیان بۆ دەركرا لەسەر ئەو تاوانانەی كە دژ بە مرۆڤایەتی ئەنجامیانداوە. عەلی حەسەن مەجید ناسراو بە عەلی كیمیاوی تۆمەتی جینۆسایدی بەسەردا سەپی.
بابەتی ئەنفال كەمتر دەنگۆی دیاربوو تاوەكو دادگایكردنی سەدام حوسێن و هاوەڵە تاوانبارەكانی لە ٢٠٠٣، بەم هۆیەوە ئەنفال زیاتر كەوتە بەردەم میدیای جیهانی. دادگای نێودەوڵەتی لاهای، لە دادگایكردنی فرانس فان ئارنت، بڕیاری ئەوەی دا كە ئەو كارانەی دژ بە گەلی كورد كراون جینۆسایدە. دادگای باڵای تاوانەكانی عێراقیش تاوانباران (سوڵتان هاشم ئەحمەد، حوسێن رەشید ئەلتكریتی، عەلی حەسەن مەجید)ی وەك تاوانبار بە جینۆساید ناساند لە ساڵی ٢٠٠٧ دا، كە ئەمەش خاڵی وەرچەرخان بوو بۆ بە یاساییكردن و ناساندنی نێودەوڵەتی ئەنفال وەك جینۆساید. لە ٢٠٠٧ ـەوە، حكومەتی هەرێمی كوردستان هەوڵەكانی چڕكردۆتەوە بۆ ناساندی كەیسی ئەنفال وەك جینۆساید لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، بەتایبەت لە رێگەی وەزارەتی ئەنفال و شەهیدانەوە.
ئەنیستیوتی سویسرا بۆ ئاشتی لە ساڵی ٢٠٠٨ دا ئەنفالی وەك جینۆساید ناساند. هەروەها لە هەمان ساڵدا ئەنجومەنی سەرۆكایەتی عێراق بڕیاری ژمارە ٢٦ ی پەسەندكرد كە پەرلەمانی عێراق تیایدا ئیدانەی تاوانەكانی سەدام حوسێن دژ بە گەلی كورد كراوەو ئەم كارە وەك كاری جینۆساید ناسێندراوە.
لە ساڵی ٢٠٠٩ دا، هەندێك سیناتۆر و كەسانی دیاری كۆنگرێسی ئەمریكی لە یادی ئەنفالدا داوایان لە كۆنگرێس كرد كە ئەنفال وەك جینۆساید بناسێنێت. هەر لە كۆتاییەكانی هەمان ساڵدا پارتی سۆسیالیستی سوید ئەنفالی وەك جینۆساید ناساند.لە ئازاری ٢٠١٠ دا، دادگای باڵای عێراق بڕیاری ئەوەی دا كە هێرشەكانی ١٩٨٨ كاری جینۆساید بوون.
لە ئابی ٢٠١١ دا، دادگای باڵای دادوەری عێراق، پەرلەمانی عێراق، بە رەسمی كۆكوژی كوردە فەیلیەكانیان وەك كاری جینۆساید ناساند. هەروەها پەرلەمانی بەریتانیا بە گەرمی پێشوازی لە بڕیاری دادگای تاوانەكانی عێراق كرد.