پەیماننامە نێودەوڵەتییەكانی مافی مرۆڤ، هاوسەرگیری لە ژێر تەمەنی 18 ساڵ قەدەغە دەكەن و بەپێی یاسای زۆربەی وڵاتانی پێشكەوتوو بەشوودانی پێشوەختی كچان دەچێتە خانەی توندوتیژی و دەستدرێژی بۆسەر منداڵێتی كچ. لە ماددەی 16ی كۆنوانسیۆنی نەتەوە یەكگرتووەكانیش بەشوودانی كچ لە ژێر تەمەنی یاسایی (18 ساڵ) رێگەپێنەدراوە و بە كاری نایاسایی و قەدەغەكراو لە قەڵەم دەدرێ، كەچی لە زۆربەی وڵاتانی رۆژهەڵاتیدا بە كوردستانیشەوە هاوسەرگیریی پێشوەخت وەك دیاردەیەك بوونی هەیە. لە ئاستی جیهانیشیدا ساڵانە (14) ملیۆن ئافرەت لە تەمەنی (14 تا 19) ساڵ دەبن بە دایك و دایكانی ژێر تەمەن 15 ساڵیش زیاترین قوربانییەكانی ئەو دیاردەیەن كە لەكاتی منداڵبووندا گیان لەدەست دەدەن. بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان سەبارەت بە هاوسەرگیریی پێشوەخت و دەركەوتە نەرێنییەكانی زانیاری زیاترمان پێدەدەن.
گوڵان: كۆمەڵایەتی




هاوسەرگیریی پێشوەخت و درهنگ وەختیش پڕكێشەن
د. مهاباد كامل عەبدوڵڵا مامۆستای بەشی كوردی لە زانكۆی سلێمانی، لە دەستپێكی قسەكانیدا هێما بۆ ئەوە دەكات كە «هاوسەرگیریی پێشوەخت و درهنگ وەختیش بێ كێشە و گرفت نییە و لە هەر دوو جۆری ئەو هاوسەرگیرییە و بەتایبەتی لە هاوسەرگیریی پێشوەختدا كچان لە زۆر رووەوە تووشی كێشەی گەورە دەبنەوە». گوتیشی: «بەداخەوە هاوسەرگیریی پێشوەخت بۆتە دیاردە و تەنانەت قوتابییەكانی قۆناغی یەكەمی زانكۆ كە وەردەگیرێن، نزیكەی 50 تا 60%یان هاوسەرگیرییان كردووە، بەتایبەتی كچەكان، هەروەها ژمارەی ئەو كچانەش كە لە قۆناغی ئامادەیی بە شوو دەدرێن كەم نین، ئەوەش چەندین هۆكاری هەیە، هۆكاری یەكەم: نەبوونی رۆشنبیریی خێزانە بەرامبەر بە مەترسییەكانی هاوسەرگیریی پێشوەخت، هۆكاری دووەم ترسی دایك و باوكەكانە لەوەی كچەكەیان تووشی هەڵەیەك بێت، هۆكاری سێهەم باری ئابووریی خێزانە و لەوانەیە توانای ئەوەیان نەبێت خەرجی خوێندنی كچەكەیان تا ئاستی خوێندنی باڵا دابین بكەن، هۆكاری چوارەمیش ئەوەیە كە هەندێك لە دایك و باوكان سەربەستی و ئازادییەكی زۆر بە كچەكەی خۆیان دەدەن بۆ چوونە ناو ژیانی هاوسەری، كاتێكیش پرسیاریان لێدەكەن كە بۆچی كچیان وا بە منداڵی بە شوو داوە؟ دەڵێن: خواستی خۆی بووە. زۆرجاریش دایك و باوك لە بەردەم هاوسەرگیریی پێشوەختە رێگر بوون، بەڵام كچەكە هەڕەشەی خۆسووتاندنی كردووە، هۆكارێكی دیكە ئەوەیە هەموو جۆرە خەڵكێك لە بیانی و عەرەب و وڵاتانی دهوروبهر چ وەك ئاوارە و چ وەك كاسبكار رژاونەتە وڵاتەكەمان و ئەوانیش زۆرجار بە ناچاری، یان بە خواستی خۆیان، كچیان لە ژێر تەمەنی یاسایی بە شوو دەدەن، بەڵام بەگشتی و بە هەر هۆكارێك ئەو جۆرە هاوسەرگیرییانە كاردانەوەی باشی نەبووە، زۆر جاریش دەرەنجامەكەی جیابوونەوە بووە یان زیاتربوونی كێشەی خێزانی و كۆمەڵایەتی لێكەوتۆتەوە، ئێستاش بەپێی ئامارەكان دەبینین رێژەی تەڵاق لە رێژەی هاوسەرگیری زیاترە. واتە كاتێك كچێك نەگەیشتۆتە تەمەنێك كە راست و چەپی خۆی لە یەك جیابكاتەوە، یان لە رووی جەستەیی و عەقڵییەوە بە تەواوی گەشەی نەكردووە، چۆن دەتوانێت بەرپرسیاریەتی قورسی هاوسەرداری و خێزانداری و دایكایەتی هەڵبگرێ؟ ئەو كچانەی زوو شوو دەكەن، بە رووكەش هەڵدەخەڵەتێن و پێیانوایە كە هاوسەرگیری تەنیا رۆژی ئاهەنگ و كراسی بووكێنی لەبەركردن و چوونە سەفەر و سەیرانە، دواتر دەزانن بەرپرسیارێتییەكەیان زۆر لەوە گەورەترە كە چاوەڕێیان دەكرد. گەرچی هەموو ئەو هاوسەرگیرییانە لەوانەیە نەگاتە جیابوونەوە، بەڵام رۆژ لە دوای رۆژ كێشەكانیان قووڵتر دەبێت، لەلایەكی دیكەوە ئەو كچەی كە هاوسەرگیری پێشوەختی ئەنجامداوە، لە رووی ئابوورییەوە هیچ داهاتێكی نییە و خاوەن گیرفانی خۆی نییە، بۆیە تا كۆتایی ژیانی دەبێت هەر چاوەڕێی دەستی هاوسەرەكەی بكات».
روانگەی ئایینی و شەرعی بۆ هاوسەرگیریی پێشوەخت
كەسایەتی ئەكادیمی و ئایینی د. بەشیر خەلیل حەداد سەبارەت بە هەمان پرس قسەكانی بەمجۆرە دەستپێكرد: « سەبارەت بە قەدەغەكردنی هاوسەرگیریی كچان لە ژێر تەمەنی 18 ساڵ ئەوە شتێكە زیاتر كۆمەڵە و رێكخراوەكان بە ناوی ئازادی و مافی مرۆڤ باسی دەكەن، ئەو تەمەنە لە شەرعی ئیسلامی پیرۆزدا رەچاو نەكراوە و لە رووی شەرعییەوە پێوەرەكە بلووغە، نەك تەمەن، چونكە كچ هەیە لە تەمەنی 10 ساڵان و هەشە لە تەمەنی 14 و 15 ساڵان بە تەمەنی بلووغ دەگات، ئەوەش پەیوەستە بە سروشت و شوێن و كەش و هەوای ژینگەیی كە وا دەكات كچان لەو شوێنانەی كە گەرمترن لە رووی كەش و هەوا زووتر بە تەمەنی بلووغ دەگەن، بلووغیش بەو مانایە كە كچەكە لە رووی ئەندامانی لەش و جەستەیەوە گەشەی تەواوی كردبێت. لە رووی عەقڵیشەوە دەبێت گەشەی كردبێت و لانیكەم دەبێت توانای ئەوەی هەبێت كە بڕیار بدات، لەبەر ئەوەی لەكاتی مارەكردن رای وەردەگرن. هەروەها كە كچ شوو دەكات، ماڵێك ئاوەدان دەكاتەوە، دواتر دەبێتە دایك و منداڵ پەروەردە دەكات و ئەركی هاوسەرداری و خێزانی لە ئەستۆ دەبێت، واتە كۆمەڵێك ئەركی قورسی دەكەوێتە سەرشان كە دەبێت توانای راییكردنی هەبێت، بە لە بەرچاوگرتنی ئەو ئەركانە منیش لەگەڵ ئەوەم كچ لە تەمەنی 18 و تەنانەت بیست ساڵان شوو بكات، بەڵام بە مەرجێك كە گەرەنتییەك هەبێت بۆ ئەوەی لە كۆمەڵگەیەكی تەندروست و دوور لە ورووژاندن بژی، كۆمه ڵگهیهك نهبێت تووشی هەڵە و لادانی بكات، دیارە كچ لە پاش 18 و تەنانەت 20 ساڵانیش لە رووی عەقڵییەوە گەشە دەكات و دروستكردنی ژیانی خێزانیش هەم بلووغی جەستەیی و هەم بلووغی فكری پێویستە، بەڵام بەو هۆكارانەی باسكران، دایك و باوك هەندێكجار بەوە رازی دەبن كە كچی خۆیان لە ژێر تەمەنی 18 ساڵیش بە شوو بدەن.
پەرلەمان بەرنامەی چییە؟
كەژاڵ هادی فەقێ جێگری سەرۆكی لیژنەی داكۆكیكردن لە مافەكانی ئافرەتان، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «هاوسەرگیری لە خوار تەمەنی 18 ساڵی لە رووی یاساییەوە قەدەغەیە، لەبەر ئەوەی لەو تەمەندا شێوازێك لە پێگەیشتن و كامڵبوونی ئهقڵی دروست نەبووە، بۆیە یاسا رێگەی هاوسەرگیری لە خوار تەمەنی 18 ساڵی نادات، بەڵام لە هەندێ حاڵەتدا كە لە دەرەوەی دادگا و لە رێگەی مەلاكان مارەبڕین ئەنجام دەدرێ، ئەوا دادگا ناچار دەبێ گرێبەستی هاوسەرگیرییەكە تۆمار بكات، لە خولی رابردووی پەرلەمانیش بۆ قەدەغەكردنی ئەو دیاردەیە كاری زۆر كرا و بە هەمواركردنەوەی یاسای باری كەسێتی هەوڵی رێگریكردن لە هاوسەرگیریی خوار تەمەنی 18 ساڵ دراوە، لە خولی ئێستاشدا لە بەرنامەی كارماندایە كە بە بڕگەیەك لە یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی قەدەغەكردنی ئەو دیاردەیە زیاد بكەین، گەرچی كۆمەڵێ ماددە و بڕگەی ئەو یاسایە نەچۆتە بواری جێبەجێكردن و گرفت بۆ لایەنی جێبەجێكار دروستدەكات، بۆیە بە هەماهەنگی لەگەڵ حكومەت و چەند رێكخراوێك دەمانەوێ ئەو یاسایە هەموار بكەینەوە». گوتیشی: «لە پەرلەمانی كوردستان پڕۆژەیاسایەك هەیە بە ناوی (مەئزونی شەرعی) واتا رێپێدراوی شەرعی بۆ رێكخستنی مارەبڕین، كە پڕۆژەی ئەنجومەنی دادوەری بووە و خۆیان ئاراستەی پەرلەمانیان كردووە، وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئایینی خوێندنەوەی خۆی بۆ كردووە، لە پەرلەمانی كوردستانیش خوێندنەوەی یەكەمی بۆ كراوە، ئێمەش یاسای ژمارە 8ی ساڵی 2011ی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی لە بەردەستماندایە و دەمانەوێ هەمواری بكەینەوە.
لە لای خۆیەوە پارێزەر ئیبراهیم جبرائیل جامباز، شووكردن لە ژێر تەمەنی یاسایی بە «چاولێكەری و لاساییكردنەوەی دەوروبەر» لە قەڵەم دەدات و رایوایە ئەو جۆرە هاوسەرگیرییە كێشەی خێزانی زۆری لێدەكەوێتەوە كە زۆرجار بە جیابوونەوە كۆتایی پێ دێت»، گوتیشی: «ئەو كچەی بە تەمەنی منداڵی بە شوو دەدرێت، غەدری زۆری لێدەكرێت و زۆرجار هاوسەرەكەی زۆر تەمەنی لە خۆی زیاترە و لەلایەن ماڵە خەزوورانیشی لە بەر ئەوەی تەمەنی كەمە و خاوەن هیچ داهات و ئابوورییەك نییە، وەك كارەكەر مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت و هەموو كارەكانی ناوماڵی پێ دەكەن».
رۆژنامەنووس و توێژەری كۆمەڵایەتی هاوژین محیەدین، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «بە گوێرەی ئاماری دادگاكانی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2014 رێژەی جیابوونەوە جگە لە پارێزگای هەولێر لە پارێزگاكانی دیكەی هەرێمی كوردستان زیادیكردووە». هۆكارەكەشی بۆ «دۆخی شەڕ و نیگەرانی باری دەروونیی تاك و خراپیی رەوشی ئابووری و ئەو دۆخە نەخوازراوەی بەسەر هەرێمی كوردستاندا هاتووە» گەڕاندەوە و ئاماژەی بەوەش كرد كە «چەند هۆكارێكی دیكەش هەن كە كاریگەری راستەوخۆیان لەسەر كێشە خێزانەیەكان هەیە، كە گرنگترینیان بریتین لە: 1-هاوسەرگیری لە خوار تەمەنی یاسایی.2-ناپاكیی هاوسەری.3-بۆشایی و ساردی پەیوەندی خێزانی.4-خراپی هەڵسوكەوتی هاوسەران و رێز نەگرتن لە یەكتر.5-بەكارهێنانی جۆرەكانی توندوتیژی بەتایبەت لەلایەن پیاوانەوە.6-بەكارهێنانی خواردنەوە كحولییەكان و بەكارهێنانی جۆرەكانی ماددە هۆشبەرەكان. گوتیشی: «لە وڵاتێكی دراوسێی وەكو توركیا توێژینەوە كراوە سەبارەت بە رێژەی جیابوونەوەكان و دەركەوتووە بەشێكی بەرچاوی هاوسەران كە جیابوونەتەوە كەسانی خوێندەوار و رۆشنبیرن، ئەمەش ئەوە دەردەخات هەڵسوكەوتی تاك رۆڵی سەرەكی هەیە لە راگرتنی پەیوەندییە خێزانیەكان، یان بەپێچەوانەوە. دیارە چارەسەركردنی رەوشی ئێستای هەرێمی كوردستانیش لە روانگەی ئابووری و ئاسایشەوە كارێكی ئاسان نییە و دواجار كاریگەری لەسەر خێزان و تاكەكان جێدەهێڵێت».
رێكارەكانی چارەسەر چین؟
مامۆستای زانكۆ د. مهاباد كامل عەبدوڵڵا چارەسەر و رێكاری نەهێشتنی هاوسەرگیریی پێشوەخت بەوە دەستنیشان دەكات كە «مەلاكان بە هیچ شێوەیەك لە دەرەوەی داداگاش كچانی ژێر تەمەنی 18 ساڵ مارە نەكەن، حكومەت و پەرلەمانیش رێكاری یاسایی بگرنەبەر بۆ رێگریكردن لە هاوسەرگیریی پێشوەخت و سەرپێچیكارانیش سزای یاساییان بۆ دابنرێت».
كەژاڵ هادی فەقێ جێگری سەرۆكی لیژنەی داكۆكیكردن لە مافەكانی ئافرەتان، یەكێك لە رێگەكانی چارەسەر بەوە دەزانێت كە پەرلەمانی كوردستان زیاتر گرنگی بە قەدەغەكردنی هاوسەرگیری لە ژێر تەمەنی 18 ساڵ بدات و گوتیشی: «ئێمە لە بەرنامەی كارەكانماندایە كۆمەڵێك بڕگە و ماددەی یاسای باری كەسی ئیشی لەسەر بكەین و بە شێوەی قۆناغبەندی ئیشەكان ئەنجامبدەین، لەسەرووی هەموویانەوە هەمواركردنەوەی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانییە كە دەمانەوەێ قەدەغەكردنی هاوسەرگیری لە خوار تەمەنی 18 ساڵی تێدا جێگە بكەینەوە، ئەوەش تا رادەیەكی زۆر دەبێتە رێگەیەك بۆ چارەسەری ئەو كێشەیە و دیاردەكەش كەمتر دەكاتەوە».
هانا سالار وەك كچێكی وەزشوان و قوتابیی زانكۆی پزیشكی، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «قەیرانی كۆمەڵایەتی و هاوسەرگیری زۆرەملێ و هاوسەرگیری لە تەمەنی نەشیاو هۆكاری سەرەكیی زیادبوونی رێژەی جیابوونەوەی هاوسەرانن. هەروەها زیادبوونی خیانەتی هاوسەری و خراپی باری ئابووری و خراپ بەكارهێنانی تەكنەلۆژی رێژەی تەڵاقی بەرز كردۆتەوە». هاوكات جەخت لەوە دەكاتەوە كە « بنەماكانی هاوسەرگیری لە كۆمەڵگەی ئێمە بە شێوەیەكی تەندروست نییە و زیاتر پاڵنەرە سێكسییەكان وادەكات كە ژیانی هاوبەش و هاوسەری دروست بكرێ». سەبارەت بە رێكارەكانی چارەسەریش گوتی: «پێویستە میدیاكان و رێكخراوەكانی حكوومی و ناحكوومی بەرنامە بۆ ئایندەی گەنجان دابنێن و زیاتر بایەخ بە بنەماكانی خێزان بدەن و هەوڵبدەن كچان و كوڕان وشیاربكەنەوە سەبارەت بەوەی لە چ تەمەنێك بایەخ بە پرۆسەی هاوسەرگیری بدەن. یەكێك لە رێكارەكانی چارەسەر و كەمكردنەوەی رێژەی جیابوونەوەكانی هاوسەرانیش ئەوەیە كە بە یاسا هاوسەرگیری مێردمنداڵان قەدەغە بكرێت و سەنتەر و رێكخراوەكانی حكوومی و كۆمەڵگەی مەدەنی هەوڵبدەن وۆركشۆپ و خولی درێژخایەن بكەنەوە و بەشێوەیەكی زانستی گەنجان بەرامبەر بە پرۆسەی هاوسەرگیری وشیار بكەنەوە».
پارێزەر ئیبراهیم جبرائیل جامباز، باشترین چارەسەر بەوە دەزانێت كە «یاسای باری كەسی هەموار بكرێتەوە و یاسایەكی توند دەربكرێ و دادگاش بچێتە ژێرباری یاساكە»، بەڵام لەبەردەم ئەو یاسایەشدا كۆسپی گەورە دەبینێت و هەر لەو بارەیەوە دەڵێت : «لەكاتێكدا لە یاسای باری كەسێتیدا رێگەدراوە بە ئامادەبوونی وەلی ئەمری كچ، كچ لە تەمەنی 15 ساڵی لە دادگا مارەی بكرێ، لەلایەكی دیكەوە ئەوانەی لە دەرەوەی دادگا لەلای مەلا مارە دەكرێن و تەمەنی یاساییان تەواو نەكردووە، حاكم لە بەرژەوەندی ئافرەتەكە هاوسەرگیرییەكەی دەكات، چونكە ئەگەر ئەو ئافرەتە لە دادگا مارە نەكرێت و هیچ نووسراوێكی یاسایی نەبێت، ئەوا لە داهاتوودا ناتوانێ لە دادگا داوای هیچ مافێكی شەرعی خۆی بكات و تەنانەت لە كاتی جیابوونەوەشدا هەموو مافەكانی دەسووتێت، هەروەها منداڵەكانی ناسنامەیان پێ نادرێ، لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا دەركردنی یاسای لەمجۆرە لە بەرژەوەندی كۆمەڵگەی ئێمەدا نابێ، چونكە تاوەكو ئەمڕۆش لە گوندەكان و ناوچە دوورە دەستەكان كچەكانمان لە تەمەنێكی زوودا بە شوو دەرێن، ئێمە ناتوانین باوكێكی نەخوێندەوار رازی بكەین كە كچەكەی زوو بە شوو نەدات، ئەو بە كارێكی شەرعی دەزانێت و دەڵێ گەرەنتی چییە ئەگەر سبەی بمرم و كچەكەم بكەوێتە دەستی ئەم و ئەو، دوور نییە تووشی غەڵەت ببێ».