ئەو ئافرەتانەی بە هەر ەۆكارێك لە ناوەندەكانی چاكسازی و ماڵەكانی داڵدەدانی ئافرەتدا دەژین، هەر كامیان هەڵگری رابردوویەكی دڵتەزێن و ژیانێكی دژواری پڕبەسەرەاتن، ەۆكاری ئەو تراژیدیایەی ژیانیشیان زیاتر بۆ (چارەنووس و قەدەر و هەڵە) دەگێڕنەوە، هەمووشیان خوازیاری ئەوەن كە دەرفەتێكیان پێبدرێتەوە بۆ ئەوەی تێكەڵ بە كۆمەڵگە ببنەوە. بێگومان لە وڵاتانی پێشكەوتوودا ئافرەتی هەڕەشەلێكراو دەپارێزرێن و ئەوانەشی كە بە ەۆی تاوانێكەوە دەكەونە ناوەندەكانی چاكسازی و گرتووخانەكان، ئەوا حكومەت و سیستمی چاكسازیی كۆمەڵایەتی هەوڵی گەڕانەوەی بۆ ناو كۆمەڵگە دەدەن و ئەو دەرفەتەیان بە ئاسانی بۆ دەڕەخسێنن، بەڵام لە وڵاتانی نەریتسالاری بە هەرێمی كوردستانیشەوە، ئەو ئافرەتانە تەنانەت حیسابی پلە دووشیان بۆ ناكرێ و دوای ەاتنەدەرەوەشیان لە ناوەندەكانی چاكسازی و ماڵەكانی داڵدەدان، نەك هەر خێزان و كۆمەڵگەش ئامادە نین وەریان بگرنەوە، بگرە هەوڵی كوشتنیشیان دەدرێ و گیانیان لە مەترسیدا دەبێت. بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئایا چ گەرەنتییەك هەیە كە ئافرەتی هەڕەشەلێكراو لە كوشتن بپارێزرێت؟ بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان وەڵامی ئەو پرسیارە دەدەنەوە.
گوڵان: كۆمەڵایەتی

وتەكانی داڵدەدراوێك:
ئەگەر سەردانێكی شەڵتەرەكان و ماڵەكانی داڵدەدانی ئافرەتانی هەڕەشەلێكراو بكەن، دەبینن چەندین ئافرەتی گەنج كە ەێشتا سەرەتای ژیانیانە، بە نائومێدی لە داەاتوویان دەڕوانن و زۆربەشیان قوربانی دەستی (باوك و برا و ەاوسەر)ـن و هەر ئەوان ئەو قەدەرە شوومەیان بۆ دروستكردوون. ئەوەتا تریفەی تەمەن (19) ساڵ نموونەیەكی بەرچاوی ئەو قوربانییانەیە، كە كاتێك باسی رابردووی خۆی دەكات، شاڵاوی فرمێسك بواری پێ نادات، دوای سڕینەوەی فرمێسكەكانی دەڵێت: «دوای ئەوەی براكەم كچێكی ناوچەكەی خۆمانی هەڵگرت، بۆ ئەوەی براكەم نەكوژرێ، باوكم منی بەزۆر لە قوتابخانە دەرەێنا كە ئەوكات لە چواری ئامادەیی دەمخوێند، منی لە بری نامووس لە برای كچەكە مارە كرام، لەبیرمە ئێوارەیەك مەلایان ەێنا و موختاری ناوچەكە و مەلاكە زۆر ئامۆژگارییان كردم، وتیان بۆ ئەوەی لەنێوان ئەو دوو عەشیرەتە خوێن نەڕژێ، ناچارین ئەو كارە بكەین. ئەو شەوەی كە براگەورەكەم منی بە لێدان و قژڕاكێشان بۆ ماڵی زاوا برد، تەمەنم تەنیا 16 ساڵ بوو، زاواش ژن و شەش منداڵیشی هەبوو».
تریفە بەدەم هەنیسكی گریانەوە بەردەوام بوو لە گێڕانەوەی بەسەرەاتەكەی و گوتی: «هەڵسوكەوتی مێردەكەم زۆر لە ەی هەوێیەكەم خراپتر بوو، هەموو رەفتارێكی گیانی تۆڵەسەندنەوەی تێدابوو، تەنانەت لەناو جێگەش، سەرباری هەموو ئەوانەش بۆم نەبوو منداڵم ببێت، كە داوای منداڵم دەكرد، دەیگوت: منداڵمان ناوێ كوڕم هەیە و كچیشم هەیە، منیش تەنیا سێ ساڵ توانیم بەرگەی ئەو ژیانە بگرم، ماڵی باوكیشم ەاتوچۆیان نەدەكردم، ناچار لەگەڵ خزمێكی نزیكی مێردەكەم بڕیاری راكردنمان دا بۆ دەرەوەی كوردستان، بەڵام لە ترسی كەسوكارم پەشیمان بوومەوە، كە گەڕامەوە ئەو كوڕە لای ماڵی بابم و خەزوورم وتبووی ئەو دوو رۆژە لەگەڵ من بووە، ئێستاش مێردەكەم بە تۆمەتی خیانەت شكاتی لێكردووم، حاكم لە دوای باوكمی نارد، تاوەكو كەفالەتم بكات و لەگەڵ خۆی بمباتەوە، بەڵام باوكم حاشای لێكردووم و دەڵێ خۆت ون بكە و با لەوە زیاتر ئابڕوومان نەچێ، ئێستاش كەس نییە ببێتە كەفیلم و لە زیندان رزگارم بكات، هەرچەندە دوای ئازادبوونم جێگە و ماڵم نییە، بۆیە بڕیارمداوە بچمە شەڵتەرێك و لەوێ خزمەت بكەم».
زۆربەی كێشەكان پیاو دروستی دەكات
رۆژنامەنووس و توێژەری كۆمەڵایەتی ەێمن عومەر، سەبارەت بە ئاریشەیەكی لەوجۆرە سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «گرفتی هەرە گەورەی ئافرەت لە كۆمەڵگەی ئێمەدا پەیوەندی بە تێنەگەیشتنی پیاوانەوە هەیە و زۆربەی كێشەكانیشیان هەر پیاو دروستی دەكات، تا ئێستاش زۆربەی پیاوانی كۆمەڵگەی ئێمە وەكو مرۆڤ و رەگەزێكی ئینسانی لە ئافرەت ناڕوانن، بەڵكو ژمارەیەكیان وەكو كاڵا و ژمارەیەكی دیكەیان وەكو خزمەتكار و هەندێكی دیكەشیان تەنیا بۆ دامركاندنی هەوەسی خۆیان لە مێینە دەڕوانن، زۆربەی پیاوان دەیانەوێ ئافرەت ئەو كۆپیە بێت كە ئەوان دەیانەوێت»، لە سەردەمی ئێستا و كرانەوە بە رووی جیەان و تێگەیشتنی زیاتری ئافرەت لە مافەكانی وایكردووە كە ناڕازی بێت لە بەرانبەر ئەو كەلتوورەی كە كۆمەڵگە بە عەقڵیەتێكی پیاوسالارانە پێی بەخشیوە، ئەوەش وادەكات ئافرەتەكان لە هەندێك لە ماڵەكاندا شوێنیان نەبێتەوە و پەنا بۆ شەڵتەر و دەزگا بەناو چاكسازییەكان بەرن، بەڵام لێرەدا ئافرەتان لەبری ئەوەی لەو دۆزەخە رزگاریان بێت كە بۆیان دروستكراوە، دەكەونە بەردەم چەندین واقعەوە، یەكەم ئەوەیە ماڵەوەیان جێەێشتووە و قبووڵكردنەوەیان زەحمەتە، دووەم شەڵتەرەكان لە ئاستی پێشوازییاندا نین، گرفتێكی دیكەشیان كۆمەڵگەیە كە زۆرینە لەو دۆخە راكردووەدا بە ئەرێنی كێشەكەی ناخوێننەوە، هەندێك وای دەبینن لەبەرئەوەی ئازادی سێكسی پێنەدراوە رایكردووە، هەندێكی دیكە پێیانوایە لە دەستی بهەا كۆمەڵایەتی و داب و نەریتەكان بووە كە ئەوان بە پیرۆزی دەزانن، لەو چوارچێوەیەدا ئافرەتەكە لە بری ئەوەی بگات بە ئازادی و رزگاری، خۆی لەناو زیندانێكی نوێدا دەبینێتەوە، كە زۆر جیاوازی نییە لەوەی كە ئەو لێی رایكردووە،».
رێكخراوەكان دەبێت پڕۆژەی باشتریان هەبێت
تانیا جەمال میدیاكار و چالاك لەبواری مافەكانی ئافرەت، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «هەموومان دەزانین كە كۆمەڵگەی ئێمەش وەك هەر كۆمەڵگەیەكی دیكە بەدەر نییە لە كێشە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان، باجی هەموو كێشەكانیش بەشی زۆری بەر ئافرەت كەوتووە، بۆیە كە چاوێك بە زیندان و شەڵتەر و خانەكاندا دەخشێنین، دەبینین ئافرەتگەلێكی زۆری تێدایە كە زیندانی كراون، یان بە مەبەستی پاراستنی ژیانیان داڵدە دراون، لەسەر هەموو ئەوانەشەوە كاتێك كێشەكانیان چارەسەر دەبێت، یان ماوەی زیندانیان تەواو دەبێت، پێویستە تێكەڵ بە كۆمەڵگە ببنەوە و ژیانی ئاسایی خۆیان بەسەر بەرن، كەچی بەداخەوە رووبەڕووی زۆر كێشە و گرفتی گەورەتر دەبنەوە و جارێكی دیكە قبووڵ ناكرێنەوە لە ناو خەڵك و كۆمەڵگە، جگە لەوەی كە زۆرێكیان لە لایەن خێزانەكانیانەوە مەترسی كوشتنیان لەسەر دەبێت، ئەم كێشەیە چەند ساڵێكە زۆرێك لە كۆمەڵگەكانی مەدەنی پێوەی خەریكن، بەڵام نەتوانراوە چارەسەر بكرێت، ئەمەش چەندین ەۆكاری هەیە و گرنگترینیان نەبوونی ئیرادەیەكی بهەێزی خودی حكومەت بۆ چارەسەری ئەم كێشەیە و لەلایەكی دیكەوە ەۆشیاری كۆمەڵگە كێشەكەی گەورەتر كردووە، لەبەر ئەوە پێویستە ئەو ئافرەتانەی بە ویستی خۆیان بێت، یان نا، كاتێك تووشی ئەو كێشانە بوون، پێویستە توانا و ئیرادەشیان بهەێز بێت و هەوڵبدەن جارێكی دیكە خۆیان بسەلمێنن و هەرچۆنێك بووە خۆیان بگونجێننەوە لەگەڵ دەوروبەر و كۆمەڵگە، دەبێت رێكخراوەكانیش پڕۆژەی باشتریان هەبێت بۆ ئەم مەبەستە كە پێشكەشی حكومەتی بكەن و جەخت لەسەر جێبەجێكردنیشی بكەنەوە».
شەڵتەرەكان لە ژێر پرسیاردان
ئومێد عەلی جاف پسپۆڕ لە بواری یەكسانی رەگەزی، رایوایە «لە كۆمەڵگەی كوردیدا خێزان بناغەیەكی پتەوی هەیە و پەیوەندی نێوان تاكەكانی خێزان پەیوەندییەكی پاتریاركییە، بۆیە لە هەڕەمی دەسەڵاتەكاندا هەمیشە نێر لە سەرەوەیە، لەم جۆرە كۆمەڵگەیەدا مێ قوربانییە و نێر خاوەن دەسەڵات، چونكە خێزان خاڵی دەستپێكردن و كۆتایی خۆشبەختییە، بەڵام لەو كۆمەڵگەیانەی كە مافی تاك رەچاو دەكرێت، یەكسانی لە نێوان مرۆڤەكاندا بەرقەرارە و نێر و مێ وەك مرۆڤ و بەبێ جیاوازی لە رەگ و ریشە و نەسەب و خێزان لە یەك ئاستدا تەماشا دەكرێن».، شەڵتەرەكانیش بۆ خۆیان بەشێكن لە كۆمەڵگە و رووداوەكانی ئەم دواییەش ئەوەی سەلماند كە دنیای شەڵتەرەكان جیاوازییەكی ئەوتۆی لە گەڵ دنیای دەرەوەی ئەو شەڵتەرانە نییە، مادام ئەو دوو دنیایە لە یەك دەچن، كەواتە ئازارەكانیش لە یەك نزیكن، لەگەڵ ئەوەشدا مەرج نییە ئەو ژنانەش كە لە ماڵەكانیاندان، خۆشبەختتر بن لەو ژنانەی كە پەنایان بردۆتە بەر شەڵتەرەكان».
پەرلەمان بەرنامەی چییە؟
حەیات مەجید ئەندامی لیژنەی بەرگری لە مافەكانی ئافرەت لە پەرلەمانی كوردستان، سەبارەت بە شەڵتەرەكان و ئافرەتانی هەڕەشەلێكراو تایبەت بۆ گوڵان دەڵێت: «ئەو ئافرەتانەی روو لە شەڵتەرەكان دەكەن، كێشەیەكی كۆمەڵایەتی ناچاری كردوون بە دوای پەناگەیەكدا بگەڕێن، بەڵام بەداخەوە كە دەچنە ئەو شوێنانە و كە دێنە دەرەوە، هەڵسوكەوتی خەڵك لەگەڵیاندا زۆر خراپتر دەبێت و بە چاوێكی كەم سەیر دەكرێن و تەنانەت دەبنە كەسی پلە سێ و پلە چوار». گوتیشی: «بەشێوەیەكی گشتی شەڵتەرەكان لە رووی پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری و خواردن و هەڵسوكەوتی كارمەندەكان تا ئاستێكی باش گونجاون، بەڵام ئەو ئافرەتانە ئارامیی دەروونیان نییە و لە هەمووی گرنگتر مەترسی لەسەر ژیانیان هەیە، زۆرجار كەسوكاری ئەو ئافرەتانە ەێرشیان كردۆتە سەر شەڵتەرەكان و جامی پەنجەرەكانیان شكاندووە، لەلایەكی دیكەوە پێویستە كە ئەو ئافرەتانە كاتێك دێنە دەرەوە ژینگەیەكی ئارامیان بۆ بڕەخسێندرێت، بەڵام بەداخەوە جارێكی دیكە و بەشێوەیەكی توندتر تووشی داڕمانی دەروونی و كۆمەڵایەتی دەبنەوە، كە وایان لێدەكات كەمتر تێكەڵی كۆمەڵگە ببنەوە». سەبارەت بە ئەركی پەرلەمانیش لەو بوارەدا گوتی: «پەرلەمان چەند ئیشێكی دیاریكراوی هەیە و لەم بازنەیەوە دەتوانێ ئیشەكانی خۆی بكات، بۆ نموونە لە مانگی رابردوودا لیژنەكەمان لیژنەی داكۆكیكردن لە مافەكانی ئافرەتان لەگەڵ خودی وەزیری ناوخۆ و بەڕێوەبەرایەتییەكانی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان كۆبوونەوە بۆ دانانی میكانیزمی پڕۆژەیاسایەكی تایبەت بەم شەڵتەرانە بۆ چۆنیەتی هەڵسوكەوتكردن لەگەڵ ئافرەتانی خاوەن كێشە لە ناوەوە و دەرەوەی شەڵتەرەكان، ئەوەش پێویستی بە ئیشێكی ورد و پلانێكی درێژخایەن هەیە و كاتی دەوێ و بە رۆژێك و مانگ و دوو مانگ تەواو نابێ».
رێكارەكانی چارەسەر
ەێمن عومەر بۆ چارەسەری ئەو كێشانە بە پێویستی دەزانێت سەرەتا كار بۆ ەۆشیاری كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری تاك بكرێت، بە جۆرێك كە لەگەڵ پێشكەوتنەكانی سەردەم و ماڤی مرۆڤدا زیاتر گونجاو بێت، هەروهەا پێشنیاری چارەسەركردنی كۆی پڕۆسەی پەروەردە بەو ئاڕاستەیە دەكات كە مافی تەواوی ئافرەت بدات و لە ناو دەستی پیاواندا كۆی نەكاتەوە، لەمەش زیاتر وەك چارەسەرێكی دیكە پێویستمان بە یاساو جێبەجێكردن هەیە، كە وەك ئێستا نەبێت، كە چەندین پیاوی بكوژی ژن بەناوی شەرەفەوە بەر لێبوردنی گشتی كەوتوون، پێویستە ەیچ لێبوردنێك ئەو پیاوانە نەگرێتەوە، دواچارسەریش ئەوەیە كە شەڵتەرەكان بەپێی سیستەمێكی كۆمەڵایەتی خۆماڵی بگونجێندرێن».
ئومێد عەلی جاف وەك چارەسەر بە پێویستی دەزانێت لە دوو رووەوە كار لە سەر ئەم بابەتە بكرێت، یەكەم: لە ناو ئەو ناوەندانەدا بایەخ بە لایەنی پەروەردەیی و دەروونی و كۆمەڵایەتی ئەو ئافرەتانە بدرێت، چونكە ئەو ئافرەتانە قوربانین و پێویستیان بەو جۆرە ەاوكارییە هەیە بۆ ئەوەی بتوانن رووبەڕووی سەختییەكانی ژیان ببنەوە. دووەم: لە دەرەوەی ئەو ناوەندانە (واتە لە ناو كۆمەڵگەدا) پێویستە لە هەموو لایەكەوە هەوڵ بدرێت بۆ ئەوەی كۆمەڵگە ەۆشیار بكرێتەوە و تاكی ئەم كۆمەڵگەیە وا پەروەردە بێت كە بتوانێت لە بری بێڕێزیكردن بەو ئافرەتانەی لە شەڵتەر و ناوەندەكانی چاكسازییەوە دەگەڕێنەوە بۆ ناو كۆمەڵگە، رێزیان لێ بگرن و ەاوكارییان بكەن و ئامێزیان بۆ بكەنەوە.
تانیا جەمال جەخت لەوە دەكاتەوە وەك رێكاری چارەسەر زیاتر نیازمان ەۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگەیە لەلایەن رێكخراوەكانی تایبەت بە داكۆكیكردن لە مافی ئافرەت و كۆمەڵگەی مەدەنی، بۆ ئەوەی هەزمی ئەوە بكەن كە كاتێك ئافرەتێك لە ناوەندێكی چاكسازییەوە بۆ ناو كۆمەڵگە دەگەڕێتەوە، گۆڕانكاری بەسەردا ەاتووە و دەبێت ئاسانكاری بۆ بكرێت تا بە تەواوی خۆی و رێگەی دروستی ژیانی دەدۆزێتەوە».
پەرلەمانتار حەیات مەجید ەێما بۆ ئەوە دەكات كرۆكی چارەسەرەكان لە كۆمەڵگەوە دەستپێدەكات، تاوەكو توانای ئەوەمان نەبێت كە عەقڵییەتی نەریتسالارانەی باوكێك و ەاوسەرێك و برایەك بگۆڕین، راستە لە هەموو دنیادا كێشەی ئافرەت و شەڵتەر و پەناگە بوونی هەیە، بەڵام لەوێ كۆمەڵگە ەۆشیار و رۆشنبیرە و لێكدانەوەیان بۆ كێشەكان لێكدانەوەیەكی ئەرێنییە، بۆیە ئێمەش پێویستمان بە شۆڕشێكی كۆمەڵایەتییە بۆ ئەوەی لەناو هەموو خێزانەكان رەنگبداتەوە».