باڵیۆز سوانی هەنت سەرۆك و دامەزرێنەری رێكخراوی پۆڵیتیكال پاریتی، لە توێژینەوەكانیدا جەخت لەوە دەكاتەوە كە بوونی ئافرەتی یەكەم لەناو جومگەكانی دەسەڵات دەبێتە هاندەر بۆ خۆكاندیدكردنی ئافرەتانی دیكە، جەختیش لەوە دەكاتەوە كە یەكەم ئافرەتی سیاسەتوان دەبێتە نموونەیەكی بەرز بۆ ئافرەتی دووەم و هانی دەدات ئەویش ببێتە سیاسەتوان، تەنانەت بە پێویستی دەزانێت ئەگەر ئافرەتێك لە یەكێك لە ویلایەتەكان سیناتۆر بێت، دەبێت ەەوڵ بدرێ بۆ ئەوەی حاكمێكی ئافرەتیش ەەڵبژێرن، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا ئافرەتانی سیاسەتمەدار لە ەەرێمی كوردستاندا تا چەند ئەو روانگەیە پەسەند دەكەن و تا چ راددەیەك كاریان بۆ تێكەڵبوونی زیاتری ئافرەت بە سیاسەت كردووە؟ بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان وەڵامی ئەو پرسیارە دەدەنەوە.
گوڵان: كۆمەڵایەتی

ئافرەتانی سیاسەتوانی جیهان
تێرێز مورای سەرۆكی سیناتۆرانی ماساچوتس، كە شازدەمین ئافرەتە لە ریزبەندی ئافرەتانی ەەڵبژێردراو بۆ پۆستی سیناتۆری ماساچوتس، یەكێكە لەو ئافرەتە سیاسەتوانانەی جیهان كە بەردەوام ەەوڵی تێكەڵبوونی زیاتری ئافرەتی و سیاسەت داوە و ەەر لەو بارەیەوە دەڵێت: «بە درێژایی ژیانی پیشەییم زۆرجار لەسەر مێزی كۆبوونەوەكان تەنیا ئافرەت بووم لە نێوان بەشداربوواندا، بەڵام ئەمڕۆ من سەرۆكی مێزەكەم و كاریشم بۆ ەێنانی ئافرەتانی دیكە بۆ سەر مێز كردووە، كاتێك بۆ یەكەمجار بڕیارمدا بچمە ناو ژیانی سیاسییەوە قورسترین بڕیار بوو، كە لە ژیانمدا دابووم، بەرەەڵستیەكی زۆریش لەسەر رێگەم ەەبوو، كە تا ئەمڕۆش ئافرەتان رووبەڕووی ئەو بەرەەڵستیانە دەبنەوە، من بە درێژایی ژیانم لە دژی ئەو ئاراستەیە ەەوڵ و كۆششم كردووە، چونكە باش دەزانم ەەستێكی زۆر ناخۆشە كاتێك ئافرەتێك تەنیا خۆی لەسەر مێزی بڕیاردروستكردن بێت، بۆیە پێویستە ببین بە نموونە بۆ نەوەكانی داهاتووی ئافرەتان و هان بدەین و پاڵپشتیان بكەین و پیشانیان بدەین كە دەتوانن سەركەون، داواكارم لە ئافرەتان كە لە دەرگایەك تێپەڕن و كە چوونە ژوورەوە بۆ وەرگرتنی پۆستێك، دەرگاكە بە كراوەیی جێ بەێڵن، بۆ ئەوەی ئافرەتی دیكەش بێتە ژوورە، چونكە ئافرەتی خاوەن ئاكار و فكر مێژوو دروست دەكات».
د. ئەشواق جاف ئەندامی لیژنەی مافی مرۆڤ لە پەرلەمانی عێراق، سەبارەت بە ەەمان پرس دەڵێت: «زۆر جار باسی ئەوە دەكەن كە ئافرەتی بەرپرس و سەركردەی سیاسی بەرامبەر بە هاندانی ئافرەتانی دیكە بۆ تێكەڵبوونیان بە سیاسەت كەمتەرخەمن، بەڵام ئەگەر بێینە سەر واقع، دەبینین وا نییە، بەڵكو لەبەر ئەوەی ئافرەت ەەست بە مەزڵوومییەتی خۆی دەكات، ەەوڵدەدات ئافرەتی دیكە بێنێتە ناو گۆڕەپانەكە و دەنگی خۆی دەخاتە پاڵ دەنگی ئەو بۆ ئەوەی پێكەوە بتوانن بەرەەمێكیان ەەبێت، لە راستیدا ئەگەر ئافرەت پشتی ئافرەت نەگرێ، چاوەڕێی ەیچ شتێك لە پیاو ناكرێ، ئەگەر ئافرەتێكی وەزیر نەیتوانی ئافرەتی دیكە رابكێشێ، ئەوە مانای ئەوە نییە كە ئەو ئافرەتە حەز بە بەشداری پێكردنی هاوڕەگەزەكانی ناكات، بە پێچەوانەوە ئێمەی ئافرەتان لە كاتی ەەڵبژاردنەكاندا ەەموو پێكەوە بووین و پاڵپشتیمان لە دەنگی یەكتر كرد، دیارە كەمبوونەوەی رێژەی بەشداری ژن لە وەزارەتەكان گوناەی خودی ئافرەتانی تێدا نەبوو، بەڵكو ئەوە خەلەلێكە لە مەنزوومەی عەقڵی سیاسی عێراقی بە شێوەیەكی گشتی نەك تەنیا لە ەەرێم، چونكە تەنیا لە كاتی بانگەشەی ەەڵبژاردنەكان بەشداری ئافرەت وەكو دروشم بەكاردەەێنن، بەڵام كە دێینە سەر ئەرزی واقع ئەو بەشداری پێكردنە نابێتە كردار، لەبەر ئەوەی عەقڵییەتی سیاسەتمەدارانی ئێمە تەقەبولی ئەوە ناكەن ئافرەت خاوەن بڕیار بێت، بۆیە تا ئێستاش لەكاتی ناردنی وەفدەكان بۆ گفتوگۆ و دانوستانەكان بەشداری بە ئافرەت ناكرێت و رۆڵی ئافرەت ەیچ بایەخێكی پێنادرێت، تەنانەت لەناو پەرلەمانیش كە یاسایەك دادەڕێژرێ، ئەفزەلییەت بە بۆچوون و بڕیارەكانی پیاو دەدرێ، نەك بە بیروبۆچوونەكانی ئافرەت».
سۆزان عارف سەرۆكی رێكخراوی تواناسازیی ئافرەتان، ئەوە دەخاتەڕوو كە بەپێی سەرژمێرییەكان ئافرەتان لە60%ی ژمارەی مرۆڤی جیهان پێكدەەێنن، بەڵام لە پۆستەكاندا رێژەیان زۆر لە پیاوان كەمترە و كۆمەڵگەی باوكسالاری و نەریتی خێڵەكی ەەمیشە بۆ وەرگرتنی پۆستە باڵاكان پشتگیری پیاوان دەكات، ەەروەها ئافرەت چەندین ئەركی ەەستیار و زۆر زەحمەتی ەەیە، كە بریتین لە پەروەردەكردنی منداڵ و سەرپەرشتیی كاروباری خێزان، كاركردن لە دەرەوەی ماڵ، سەرپەرشتی پەیوەندییە خێزانییەكان و بەستنی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و سەردانی خزم و كەس و راپەڕاندنی ئەركی میوانداری و...تاد، بۆیە ئەستەمە بتوانێت ئەم ەەموو ئەركەی لەسەر شان بێت و ەەوڵی پۆستی باڵاش بدات. لە لایەكی دیكەوە لە وڵاتانی رۆژەەڵاتی بە ەەرێمی كوردستانیشەوە، لە دابەشكردنی پۆستە باڵاكاندا ئافرەت بێبەش دەكرێت، واتە لەدامودەزگاكان و دروستكردنی لێژنەكانی بەڕێوەبردن و كارگێڕیدا ئافرەت بێبەش دەكرێت و پیاوان دەڵێن: ئافرەت ناتوانێت ئەو پۆستانە بەڕێوەببات، زۆربەی ەەرە زۆری زەمالە و ئاسانكارییەكانی بواری خوێندنیش بۆ پیاوان تەرخانكراوە. گوتیشی: «تا ئێستا باوەڕێكی فعلی نییە بۆ ئەوەی ئافرەت بەتەواوی بەشداری دەسەڵات بكات، بۆیە نیوەی كۆمەڵگە نەیتوانیوە وەك پێویست بەشداری لە پرۆسەی گەشەپێدان بكات، كۆمەڵگە ئەگەر لەپۆستە باڵاكاندا بەشداری بە ئافرەت نەكات، وەك ئەوە وایە كە مرۆڤێك لەسەر یەك قاچ راوەستابێت».
زۆر جار چالاكانی مەدەنی باسی ئەوە دەكەن كە زۆربەی ئافرەتان كاتێك دەگەنە پۆستێكی ەەستیار، یان دەبنە كەسێكی خاوەن بڕیار، دەرگا لەدوای خۆیان دادەخەن و رێگەی كار بۆ هاوڕەگەزەكانیان ناەێڵنەوە و بە عەقڵییەتی پیاوانە رەفتار دەكەن، بەڵام رۆژنامەنووس ئیبراەیم عەباس رایوایە «مەرج نییە روانگە و كار و رەفتاری ەەموو ئافرەتێك بەو جۆرە بێت، هاوكات دەڵێت: «گەر ئافرەتێك گەیشتە ئەو جێگەیە كە پێیدەگوترێت دەسەڵات و بەو جۆرە رەفتاری كرد، بەر لەەەموو شتێك ئەوە دەردەخات كە ئەو ئافرەتە باوەڕی بە تواناكانی خۆی و هاوڕەگەزەكانیشی نییە. لەبەر ئەوەی مادەم ئافرەتی كورد وابەستەی كەلتوورێكی زاڵ و زاڵمی پیاوسالارانەیە، پێویستە یەكەم كاری ئافرەت لە پۆستی دەسەڵات و بڕیاربەدەستیدا ئەوە بێت كە رەفزی كەلتووری باوكسالاری و نەریتسالاری بكات، نەك لاساییكردنەوەی كەلتوورێك كە بە درێژایی مێژووی دوور و نزیك ئافرەتی هاڕیوە و زوڵمێكی زۆری لێكردووە». گوتیشی: «مرۆڤ چ پیاو بێت، چ ئافرەت، لەكاردا زیاتر حەز بە كاركردن لەگەڵ رەگەزی بەرامبەر دەكات و رەنگە لە دیدی پیاوەوە راستتربێت كە ئەوە ئافرەتە كاری ئەو تەواو دەكات و بۆ ژنیش ەەمان شت راستە، ەەر بۆیە تا ئاستێك ئەوەش ئاساییە كە ئافرەت زیاتر حەز بە كاركردن لەگەڵ پیاو بكات تا كاركردن لەگەڵ رەگەزەكەی خۆی و كاركردنی پیاو لە گەڵیدا بەتەواوكاری ئیشی خۆی بزانێت و ئەم ەۆیە وا بكات كە غیرە بەرامبەر بە ئافرەت لەكاردا بكات.لەم نێوەندەدا ئەوەی شایستەی قسە لەسەر كردنە ئەوەیە ئایا ئەو ەۆكارە دەبێت چی بێت كە وا لە ئافرەت دەكات غیرە لەكاری هاوڕەگەزەكەی خۆی بكات و دەرگای كار بە رووی هاوڕەگەزەكانی دابخات و رێگە نەدات ئیتر دوای خۆی ئافرەتە خاوەن تواناكان وەكو ئەو بگەنە جێگەی بریار. بێگومان ئەوە وابەستەیی ئەو ئافرەتەیە بە كەلتووری باو، بۆیە ئامادە نییە ئەو كەلتوورە بشكێنێت و پیاوانی خاوەن دەسەڵات لەخۆی ناڕازی بكات، لەەەمووشی گرنگتر كەلتووری باوی كۆمەڵگە و ئایین رێگە لە دەرخستنی تواناكانی ئافرەت دەگرن، ئیتر ئەم ەۆكارانە وادەكات ئافرەت با لە دەسەڵاتیش بێت، بە ترس و شەرمەوە پراكتیزەی دەسەڵاتەكانی خۆی بكات، یان ەێندەی خەمی رازیكردنی پیاوانی سەرووی دەسەڵاتی خۆی ەەبێت، ەێندە خەمی ەێنانە پێشی ئافرەتی دیكەی نەبێت.
پەرلەمانتار د. ئەشواق جاف وەك چارەسەر پێشنیار دەكات: «ئافرەتان بەردەوام بن لە ەەوڵەكانی خۆیان و پاڵپشتی لە یەكتر بكەن، چونكە ەەر كاتێك ئافرەت پشتی ئافرەت بگرێ و پشتیوانی یەكتر بن، ئەوكات پیاو ناچار دەبێ ئیعتیراف بە تواناكانیان بكات و بەو راستییە بگات كە ئافرەت توانای زۆری ەەیە»، گوتیشی: «راستییەكی حاشا ەەڵنەگر لە واقعی ئەمڕۆماندا بەدی دەكرێ، ئەویش ئەوەیە كە رۆڵ و پێگەی ئافرەت لە كاتی خەباتی چەكداری بە بەراورد بە قۆناغی خەباتی سیاسی زیاتر بوو، لە كاتێكدا پێویست بوو ئەو رەنگدانەوەیە بەپێچەوانەوە بێت، مرۆڤایەتی چەند پێشدەكەوێ، پێویستە ئەوەندە زیاتر رێگە بۆ ئافرەت خۆش بكرێ تا بچێتە ناوەندەكانی بڕیاردان، بەڵام بەداخەوە لە ئێستادا متمانە بە ئافرەت و بڕیارەكانی ناكرێ، بگرە پێشوەخت بڕیاردەدەن كە ئافرەت توانای بڕیاردانی نییە، تەنیا ئیشكردن نەبێت».
سەرۆكی رێكخراوی تواناسازیی ئافرەتانیش بە پێویستی دەزانێت ئافرەتان زیاتر خۆیان ماندوو بكەن و ەەوڵبدەن ئەنجامیان ەەبێت و پشتی یەكتر بگرن، ەەتا قەناعەتێك بۆ كۆمەڵگە دروست بكەن، كە ئەوان توانای ئیشكردنیان ەەیە، گوتیشی «سیستەمی كۆتا تاەەتایە بەكارنایەت، بۆیە پێویستە ئەو ئافرەتانە لەم مەرحەلە تەجروبییەدا سەركەوتوو بن، بۆ ئەوەی چارەسەرەكان شكڵی نەبن و چارەسەری بنەڕەتی بن و هانی زیاتری ئافرەتیش بدەن كە تێكەل بە سیاسەت ببن و خۆیان لە ناوەندەكانی بڕیار دروستكردندا ببینن».