گەرچی راوێژكاری وەزیری خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی جەخت لەوە دەكاتەوە كە خانمانی ئەكادیمی هەلی یەكسانیان لەگەڵ پیاوان هەیە و بەپێی مەرجە زانستییەكان دەتوانن بۆ هەموو پۆستەكان و لە ناویشیاندا پۆستی سەرۆكی زانكۆ داواكاری خۆیان پێشكەش بكەن، بەڵام تائێستا لە كۆی 12 زانكۆی حكوومی و 12 زانكۆی تایبەت لە هەرێمی كوردستان، سەرۆك زانكۆی ئافرەتمان نییە. ئایا ئافرەت توانای ئەو جۆرە بەڕێوەبەرییەی نییە؟ ئایا پیاوان لە ناوەندەكانی زانست و مەعریفەشدا كۆسپ بۆ ئافرەتانی ئەكادیمی دروست دەكەن؟ ئەی حكومەتێك كە لە سیستمی حوكمڕانیی خۆیدا بانگەشەی یەكسانی رەگەزی و دیموكراسی دەكات، دەبێت لەو بوارەدا چ بەرنەما و پلانێكی هەبێت؟ بەشداربووانی ئەم راپۆتەی گوڵان وەڵامی ئەو پرسیارانە دەدەنەوە.
گوڵان: كۆمەڵایەتی
رێگەكانی خۆسەلماندنی ئافرەت دژوارن
مافپەروەر و چالاكی كۆمەڵگەی مەدەنی شوان سابیر گەردی، لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا دەڵێت: «بوونی 24 زانكۆ لە كوردستان و سەدان كۆلێژ و دەیان پەیمانگە و نەبوونی ژنێك وهك سەرۆكێكی زانكۆ، یان راگری كۆلێژێك رەنگدانەوەی حەقیقەتی پێگەی بەشداری ژنە لە نێوەندەكانی بڕیاردان و بەڕێوەبردن و ئەوانەی باسیش دەكرێت لە بەشداری ئافرەتان تەنها خۆڵكردنە چاوی خەڵكە و نیشاندانی وێنەیەكی ناڕاستەقینەی كۆمەڵگەكەمانە، ئەوەش نەك هەر لە نێوەندە زانستییەكان، بگرە نەبوونی ژن لە پۆستە حزبییەكانیش بە رێژەی مەعقوول دیسان ئەو راستییە دەسەلمێنێ كە كۆمەڵگەكەمان كۆمەڵگەیەكی نێرسالارییە و رێگە بە خۆسەلماندنی ژن و كچ نادرێت ئەگەر ئیرادەی پیاوی لەگەڵدا نەبێت»، گوتیشی: «لە پەرلەمانیش ئەگەر كۆتا نەبێت، ئەو ژمارە ژنە پەرلەمانتارە نابینین». ئەو مافپەروەرە رایوایە كۆتا لەو حاڵەتانە زیاتر رۆڵی نەرێنی دەبینێ، بۆ سەلماندنی قسەكەشی زیاتر گوتی: «سیستمی كۆتا وایكردووە، ئافرەتانی نێو حزبەكان ئەوەندەی چاویان لە كۆتاكە بێت، ئەوەندە هەوڵی خۆسەلماندن نەدەن لە نێوەندەكانی بڕیار و سیاسەت و بەڕێوەبردندا.
فەزیلە شۆڕش بەرپرسی ئۆفیسی یەكێتی ئافرەتانی كوردستان لە ئەورووپا، لە دەستپێكی قسەكانیدا باسی ئەوە دەكات كە «مێژووی كورد و كوردستان شاهێدحاڵە كە كۆمەڵگەی كوردی لە كۆنەوە كۆمەڵگەیەكی پیاوسالار نەبووە و ئافرەتی كورد لە گشت جومگەكانی كۆمەڵگەدا بەشدار بووە و قسەی خۆی هەبووە و بەهێز و بە تواناوە رۆڵی بەرچاوی تەنانەت لە خەبات و تێكۆشان و شۆڕشەكانیشدا بینیوە، بەڵام لە سەدەی رابردوو بەتایبەتی لە باشووری كوردستان و بە درێژایی دەسەڵاتی حكومەتەكانی عێراق، ئافرەتان رۆژ لە دوای رۆژ زۆرێك لە مافەكانیان لە دەست داوە و سیستمی پیاوسالاری زەق كراوەتەوە و هاوبەشیی ئافرەت و پیاوی قبووڵ نەكردووە»، گوتیشی: «گەشەی كەلتووری پیاوسالاری لە عێراق، راستەوخۆ، یان ناڕاستەوخۆ كاریگەری زۆری لەسەر كوردستان بووە، ئەو كات ئافرەتی كورد، بەتایبەتی ئەوانەی بنەماڵەی پێشمەرگە بوون بە هیچ شێوەیەك مافی وەرگرتنی پۆستێكی بڕیاردەریان نەبوو، تەنانەت لە كار و پۆستە گرنگەكان لادەدران، ئافرەتی كورد لە دوو سێ قۆڵەوە دەچەوساوە، ئەنفالكردن و دەستگیركردن و شەهیدكردنی باوك و برا و هاوسەر و كوڕی ئافرەت، وایدەكرد بیر لە مافی خۆی نەكاتەوە، بەڵكو لە ناو زێی خەم و خەفەت و بێدەنگیدا مەلە بكات، لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا ئافرەتی كورد بە چۆكدا نەهاتووە و تەنانەت لە خەباتی شاخ و شاردا بەشداری كردووە. پاش راپەڕینی ١٩٩١ و دوای دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێم، خۆشبەختانە بیركردنەوەیەكی جددی لە مافی ئافرەتان هاتەدی و خودی ئافرەتیش زیاتر تێكەڵ بە كاری سیاسی و كۆمەڵایەتی بوو، زۆربەی رۆڵەكانی كوردیش گەیشتنە ئەو واقعەی كە پیاوسالاری كەلتووری كوردی نییە، بەڵكو كەلتوورێكی هاوردە و سەپێندراوە. بۆیە بۆ هێنانەدی كوردستانێكی دیموكرات و سەردەمییانە و پێشكەوتوو دەبێت بەشداری ئافرەت زیاتر بكرێت، بەتایبەتی لە ناوەندەكانی زانستی و مەعریفی و ئەكادیمی»، گوتیشی: «كۆمەڵێ یاسا و پڕۆژەیاسای باش لە بەرژەوەندی ئافرەت لە پەرلەمان پەسەندكراون، كە هەندێكیان جێبەجێ كراون، هەندێكیشی پێویستی بە بەدواداچوون هەیە، چونكە وەك پێویست لە ئەرزی واقیعدا جێبەجێنەكراون. لە لایەكی دیكەوە لەم سەردەمە كە هەموو لایەنە سیاسییەكان لە دروشمەكانیان پێداگری لەسەر مافی ئافرەت دەكەن، كەچی لە كابینەی حكومەت تەنیا یەك وەزیری ئافرەتمان هەیە، ئەویش لەسەر لیستی پارتی دیموكراتی كوردستانە كە دەیسەلمێنێت لە ناو پارتی دیموكراتی كوردستاندا بەشداری ئافرەت لە سیاسەتدا تەنیا دروشم نییە و بە فیعلی كاری بۆ دەكرێت».
داڕشتنی پلان بۆ نەهێشتنی جیاوازی رەگەزی لاوازە
كۆمەڵناس و چالاكی بواری مافی ئافرەتان روفیا رەمەزان، سەبارەت بەوەی كە بۆچی لە پۆستی سەرۆكی زانكو و راگری كولێژەكان ئافرەت نابینین، دەڵێت «پرسیارەكه زۆر بەجێیە، بەتایبەت لەم دۆخەدا كە ژنی كورد لە كۆبانێ و لە باشووری كوردستان لە ریزی پێشەوەی خەبات شان بە شانی پیاوان بۆ پاراستنی خاكی كوردستان و بەرگری لە میللەتەكەیان شەڕ دەكەن و بە خوێنی خۆیان مێژوویەكی گەشی خەباتی ژنی كورد دەنەخشێنن. بەگشتی ژنی كورد لە دوو دەیەی رابردوودا كاری كردووە بۆ ئەوەی بتوانێت لە هەموو كایەكانی ژیان جێگە و پێگەی خۆی بەدەست بێنێ، بەڵام بەداخەوە تائێستا ئەو دەستكەوتەی نەبووە كە چاوەڕوان دەكرا، تا ئێستاش رێژەی ژنان لە ناو سەركردایەتی حزبەكان و تەنانەت لە بەڕێوەبردنی ناوەندە ئەكادیمییەكان زۆر لاوازە و لەوانەیە تەنیا بۆ دەمبەستنی ژنان تاك و تەرا بەشداریان بكەن، نەك بۆ ئاڵوگۆڕی كۆمەڵایەتی و بەرفراوانبوونی بەشداری ژن. هۆكارێكی دیكە ئەوەیە كە ژنی كورد سەرەڕای رۆڵی بەرچاوی لە بەرگری میللیدا، خاوەنی پڕۆژە و نەخشە نەبووە بۆ گەیشتن بە كۆمەڵگەیكی یەكسان و دوور لە جیاوازی رەگەزی. واتە ئێمە وەك ژنی كورد خاوەن ئەزموونی بەنرخ و زۆرین، بەڵام لە داڕشتنی پلان بۆ نەهێشتنی جیاوازی رەگەزی و دەستەبەری مافەكانمان كەمتەرخەمیمان كردووە.
د. ئامانج عەبدوڵڵا سەعید راوێژكاری وەزیری خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی، لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا كە ئایا ئافرەتان لە ناو پرۆسەی بەڕێوەبەریی خوێندنی باڵادا تا چەند پەراوێز خراون؟ دەڵێت: «ئێمە لە ناو سیستمی خوێندنی باڵای خۆماندا هەمیشە و لە هەموو روویەكەوە پشتیوانی لە ئافرەتان دەكەین، هەوڵمان داوە دەرفەتی زیاتریان بۆ بڕەخسێنین لە وەرگرتنی بڕوانامەی ماستەر و دكتۆرا هەروەها بەشداریكردنیان لە كۆنفرانس و كۆبوونەوە و وۆركشۆپە نێودەوڵەتییەكان و هەندێك لەو ژنە سەركردە ئەكادیمییانە كە ناو زانكۆكانی كوردستانن لە بواری جیاجیا كار دەكەن، هەیانە سەرۆكی بەشن و راگری سكووڵ پاكڵتن و هەن لە بەشی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانی زانكۆكان كار دەكەن، ئەوانە سەركردەی ئەكادیمی و دیارن و لە ناو ژناندا هەڵكەوتوون و هەمیشە جێدەستیان دیار بووە». گوتیشی: «وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی یەكێك لەو وەزارەتانەیە كە دەستپێشخەر بووە لەوەی كە ئەو پۆستە گرینگانەی لە ناو زانكۆكاندا هەیە بە بێ جیاوازی و بە راگەیاندنێكی كراوە و زۆر دادپەروەرانە دیاری بكرێن، واتە هەموو كەسێك بە بێ جیاوازی رەگەزی بۆی هەیە داواكاری خۆی پێشكەش بكات، بەڵام ئەو پۆستانە مەرجیان هەیە و مەرجی زانستین و مەرجی (خدمەی جامعی) خزمەتی زانكۆ و ئەزموونی هەیە، ئەو مەرجانە دەبێت مەوجوود بێت، ئیتر ژن و پیاو وەك یەك دەرفەتیان هەیە و لەسەر بنەمای مەرجەكان دەرفەتیان دەدرێتێ و بە هەموو شێوەیەك شەفافییەت و عەدالەتی كۆمەڵایەتی تیا رەچاو دەكرێت. بەڵام بەداخەوە تا ئێستا رێكنەكەوتووە كە ئەو ژنە سەركردانەی لە ناو زانكۆكاندان بگەنە پۆستی سەرۆكی زانكۆ، هۆكاری سەرەكەیشی لەوانەیە خۆیان (سی ڤی)یان پێشكەش نەكردبێ، یان مەرجەكانیان نەبووبێ، بەڵام پرەنسیپەكە ئەوەیە ئەوانەی مەرجەكانیان هەیە و داواكاری بۆ ئەو پۆستانە پێشكەش دەكەن، بە دەرفەتی یەكسان و بێ جیاكاری رەگەزی مامەڵەیان لەگەڵ دەكرێ، بەڵام لە ناو دیوانی وەزارەت و لە ناو بەڕێوبەریە گشتییەكاندا و لە ناو زانكۆكاندا ژنانی سەركردە و دیار و بەتوانامان هەیە كە زۆر كاریگەرن. لە مێژووی زانكۆش لە هەرێمی كوردستان پۆستی یاریدەدەری سەرۆكی زانكۆمان هەبووە كە خانم بووە. هیوادارم ئەم مەسێجە بە دروستی بگەیەندرێ كە ژنان هەلی یەكسانیان لەگەڵ پیاوان هەیە و هیچ جیاكارییەكی رەگەزی ناكرێ و تەنیا بەپێی مەرجە زانستییەكان دەتوانن بۆ هەموو پۆستەكان و لە ناویشیاندا بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆكی زانكۆ داواكاری خۆیان پێشكەش بكەن».
راوێژكاری وەزیری خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی، یەكێك لە هۆكارەكانی دیكە بۆ ئەوە دەگێڕێتەوە كە زۆر لە زانكۆكان نوێن و تەمەنیان ناگاتە چوار ساڵ، وەك زانكۆی هەڵەبجە، زانكۆی گەرمیان، زانكۆی زاخۆ، زانكۆی راپەڕین، زانكۆی كۆیە، زانكۆی سۆران كە هەموویان زانكۆی تازەن، سەرۆكی زانكۆش بۆی هەیە چوار تا هەشت ساڵ لەو پۆستەدا بمێنێت. گوتیشی: «لە ناو خانمانی سەركردەی ئەكادیمی، وردبینی، خۆتەرخانكردن بۆ زانست، تەركیز و دیقەت (رامان و وردبینی) و سەركردایەتییەكی سەركەوتوو دەبینین، بەڵام بۆچی داواكاری خۆیان بۆ ئەو پۆستە پێشكەش ناكەن، ئەوە دەبێت خۆیان وەڵامی ئەو پرسیارە بدەنەوە». جەختی لەوەش كردەوە كە هەموو ئاسانكارییەك بۆ تواناسازی ئافرەتان دەكەن و نمووشی بەوە هێناوە كە «لە پرۆسەی تواناسازی 25%ی داواكارییەكان هی خانمان بووە و 25%ی وەرگیراوانیش خانمن، یەكێك لەو خانمانەی كە رێگەی تواناسازییەوە لە خوێندنی دكتۆرا وەرگیراوە لە زانكۆی (نوتینگهام)ـی بەریتانیا خەڵاتی باشترین توێژینەوەی زانستی وەرگرت لە سەرتاسەری بەریتانیا و لە ماوەی خوێندنی دكتۆراكەی 19 توێژینەوەی گرینگی زانستی ئەنجامداوە.
دەبێت وەزارەتەكانی پەروەردە و خوێندنی باڵا پێشڕەو بن
روفیا رەمەزان، پەروەردە بە سەرچاوەی چارەسەری كێشەكان دەزانێت و دەڵێت: «سەرەكیترین ناوەند بۆ گەشەی فكری و نەهێشتنی جیاوازی رەگەزی، پەروەردەیە و پێویستە وەزارەتەكانی پەروەردە و خوێندنی باڵا پێشڕەوی چاكسازییەكان و پێشكەوتنە فكرییەكان بن و ئەنیستیتۆی لێكۆڵینەوە لە سەر پرسی یەكسانی رەگەزی دابمەزرێنن و پەرە بە دیالوگ و باسی هەدەفمەند لە ناو كۆمەڵگەدا بدەن. ژنانی كوردیش پێویستە بە هاودەنگی و كاری هاوبەش لە هەموو بوارەكانی ژیانی سیاسی، ئابووری و كۆمەڵایەتی كاری جددیتر بكەن و خاوەنی پڕۆژەگەلی جۆراوجۆر بن بۆ بەرەوپێشبردنی پرسی یەكسانی ژن و پیاو لە كوردستان و پێویستە خانمانی كورد ببنە ئەهرۆمی فشار و دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكار ناچار بكەن، هەوڵی بنبڕكردنی جیاوازی رەگەزی بدەن و كۆمەڵگە بە یاساكانی هاوچەرخ پابەند بكەن».
شوان سابیر گەردی وەك ریكارێك بۆ چارەسەری كێشەكە، پێشنیار دەكات «لە پاڵ كاركردن بۆ كۆتا، پێویستە كار لەسەر جێگەكردنەوەی ئافرەت و زەمینە خۆشكردنی راستەقینە بكرێت بۆ بەشداری راستەقینەیان، نابێت وەك خێركردنێك پۆست بە ئافرەت بدرێت، بەڵكو دەبێت پێوەر باوەڕ بە زەروورەتی بەشداریكردنی ئافرەت و تواناكانی بێت، واتە بەشداری بكات، نەك بەشداری پێ بكرێت.
فەزیلە شۆڕش بە پێویستی دەزانێت ئافرەتی كورد لە لووتكەی ناوەندە زانستی ومەعریفی و ئەكادیمییەكان دەركەون و هاوكات دەڵێت: «لە هەر شوێنێكی دیكە رێگری لە ئافرەت بكرێ و پەراوێز بخرێ، بەو ئەندازەیە قورس نییە كە لە ناوەندەكانی ئەكادیمی بەو جۆرە مامەڵەیان لەگەڵ بكەن، ئەگەر ئەو جیاكارییە لە ناوەندەكانی ئەكادیمی و رۆشنبیری هەبێت، ئەوە كارەساتە، چونكە خودی ئەو ناوەندانە بەرپرسن لە رۆشنبیركردنی تاكی كۆمەڵگە و دەبێت هەوڵی نەهێشتنی ئەو كەلتووری پیاوسالارییە بدەن كە باوەڕی بە توانای ئافرەت نییە و شایەتی دوو ئافرەت و یەك پیاو یەكسان دەكەن و ئافرەت بە زەعیفە ناودەبەن». پێشنیاریشی كرد «خودی ئافرەتان بە بێ سڵمەینەوە هەوڵی زیاتری بەشداری سیاسی و كۆمەڵایەتی و زانستی بدەن، بۆ ئەوەی كۆمەڵگەیەكی یەكسانیخواز لەسەر دەستی خۆیان بونیات بنێن».