كورد بە درێژایی مێژوو چەكی سارد و گەرمی لە دژی هیچ نەتەوە و میللەتێك و بۆ داگیركردنی خاكی هیچ وڵاتێك بەكار نەهێناوە، بەڵام بە درێژایی چەندین سەدە وەك بەرگری لە نیشتمان و لە پێناوی رزگاری لە ژێردەستی پەنای بۆ چەك بردووە و بەو هێزەش هەوڵی داوە هێزەكانی داگیركەر لە سەر خاكی خۆی رابماڵێت، لە كۆتایی ساڵی رابردووش تا هەنووكە پێشمەرگە بە چەكی سووك و قورسەوە لە شەڕێكی نەخوازراو و بە سەرسەپێندراودا لە دژی تیرۆریستانی داعش و دەوڵەتی ئیسلامی لە بەرەكانی جەنگدان و گەلێك داستان و نەبەردیشیان خولقاندووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بە هۆی هەڵگرتنی نایاسایی چەك لە ناو ماڵان هەندێكجار رووداوی دڵتەزێن رووی داوە كە قەرەبووكردنەوەی مەحاڵ بووە. بۆیە هاووڵاتییان داوای كۆنتڕۆڵكردنی دیاردەی چەكهەڵگرتنی نایاسایی دەكەن.

گوڵان: كۆمەڵایەتی

بێگومان چەك لە باشترین حاڵەتدا لە ناو كۆگاكاندا دەڕزێ و لە خراپترین حاڵەتیشدا گیان لە گیاندار دەستێنێ، سەرەڕای ئەوەش لە هەموو وڵاتانی دنیا یاسایەك بۆ چەكداریی رێكخراوە و تا ئاستێكی بەرچاو هەوڵی كۆنتڕۆڵكردنی دراوە، بەڵام لە هەرێمی كوردستان تا ئێستاش هەڵگرتنی چەكی نایاسایی و رێگەپێنەدراو لە زۆربەی ماڵەكاندا بوونی هەیە و تەنانەت بازاڕی چەكفرۆشتنیش گەرمە، زۆربوونی چەك لە ناو ماڵ و بازاڕ وایكردووە زۆرجار بە كەمترین هەڵچوونێك پەنا بۆ چەك ببردرێ و لەگەڵ بەكارهێنانیشیدا قوربانی لێكەوتووەتەوە، هەر لە چەند رۆژی رابردوودا لە كۆمەڵگەی (مسێریك)ی سەر بە قەزای سێمێل، پیاوێك بە چەكەكەی هاوسەرەكەی خۆی كوشت. لە هەولێر پیاوێك بە ناوی گەیلان بە كلاشینكۆف نۆ گوللەی لە هاوسەرە تەمەن 30 ساڵەكەی دا و هەشت گوللەشی لە كوڕە تەمەن شەش ساڵانەكەی دا و هەردووكیانی كوشت.
بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە بەڕێوەبەرایەتی نەهێشتنی تاوان وەرگیراون، بە وتەی براكەی رۆژی رووداوەكە تاوانبار لەگەڵ هاوسەرەكەی دەچێتە ماڵی خەزووری بۆ ئەوەی نانی نیوەڕۆ لەوێ بخۆن، بەڵام دوای كەمێك پشوودان، گەیلان دەچێتە بەردەرگا ژنەكەشی لەدوای دەچێت، چونكە هەموویان دەیانزانی باری دەروونی تێكچووە، لەپڕ كلاشینكۆفەكەی كە بە نهێنیی ماڵەوە لە بازاڕی چەكفرۆشان كڕیبووی، لە ئۆتۆمبیلەكەی دەردەهێنێت و ژنەكەی دەداتە بەر دەستڕێژی گوللە و نۆ گوللە بەر جەستەی دەكەوێت، دەگەڕێتەوە ژوورەوە لەم كاتەدا كوڕەكەی خەریكی یاریكردن دەبێت، چەند گوللەیەكیش ئاراستەی جەستەی پەپوولەئاسای كوڕەكەی دەكات.
ئەوە لە كاتێكدایە كە كارمەندانی دەزگا ئەمنییەكان چەك دەبەنەوە ماڵ و بەئاسانی منداڵ و گەورەكان دەستیان پێی رادەگات، سەرەڕای گەرمی بازاڕی چەكفرۆشتن بەبێ لێپرسینەوە، لە چەند ساڵی رابردووشدا هەزاران هاووڵاتی بە پاساوی جۆراوجۆر مۆڵەتی هەڵگرتنی چەكیان پێدراوە. ئەوەش وایكردووە هەندێكجار هیچ مەبەستێكیشی لە پشت نەبووە و بە هۆی ناشارەزایی و بەكارهێنانی چەك لەلایەن منداڵێكەوە كارەساتی دروست كردووە. بەپێی راگەیاندراوێكی راگەیاندنی پۆلیسی سلێمانی لەچەند رۆژی رابردوودا لە گەڕەكی (رزگاریی تازە) منداڵێكی تەمەن دە ساڵان كاتێك یاری بە دەمانچەكەی باوكی كردووە و فیشەكێكی لە دەست دەرچووە و لە ئەنجامدا بەر منداڵێكی تەمەن هەشت ساڵان كەوتووە و دەمودەست گیانی لەدەستداوە، باوكی منداڵەكەش لەلایەن پۆلیسەوە دەستبەسەر كراوە.
ئومێد خۆشناو سەرۆكی فراكسیۆنی زەرد لە پەرلەمانی كوردستان، لەو بارەیەوە بۆ گوڵان گوتی: «قەدەغەكردنی چەكهەڵگرتن لە ماڵان جێگەی هەڵوەستە لەسەر كردنە و پێویستە بە یاسا لە پەرلەمان رێكبخرێت و پڕۆژە یاسایەك بە مەبەستی قەدەغەكردنی دیاردەی چەكداری لە هەرێمی كوردستان ئامادەبكرێت، هەرچەندە ئەو بابەتە لە گفتوگۆ ناڕەسمییەكاندا چەندینجار لە نێوان فراكسیۆنەكان و ئەندامانی پەرلەمان قسە و باسی لەسەر كراوە، بەتایبەت لە هەلومەرجی ئەمدواییەدا بەهۆی شەڕی داسەپاوی تیرۆریستی داعش وایكردووە چەك بە ئاسانترین شێوە بكەوێتە دەست هاووڵاتییان و كڕین و فرۆشتنی لە بازاڕی رەش پێ بكرێت، كە چەكیش كەوتە دەست هاووڵاتی ئەوا رۆژانە لە بچووكترین كێشەی كۆمەڵایەتیدا لوولەی تفەنگ ئاراستەی یەكتر دەكەن، لەبەر ئەو هۆكارانە پێویست دەكات بە زووترین كات یاسایەك بۆ رێگری لە روودانی كارەسات رێكبخرێت، كە بە هیچ شێوەیەك رێگە بە هاووڵاتی نەدرێ چەك بباتەوە ماڵەوە، تەنانەت ئەوانەی كە لە ئەركدان نموونەی پۆلیس و پێشمەرگە و ئاسایش، جگە لە كاتی ئەركی فەرمی كاتەكانی دیكە نەتوانن چەك بەكاربهێنن. لەلایەكی دیكەوە مۆڵەتی چەك هەڵگرتن لەلایەن وەزارەتی ناوخۆوە دەدرێ بەو كەسانەی كە پێویستە چەكی شەخسی بۆ حیمایەكردنی خۆیان بەكاربهێنن، بەڵام ئەگەر ئێمە یاسایەكی توندمان هەبوو و رێگەی نەدا بە هیچ كەسێك چەك هەڵبگرێ و ئەوانەش كە لە ئەركدان نەتوانن لە دەرەوەی ئەركەكەیان چەك هەڵبگرن و بەكاری بهێنن، ئەوكات دەبێ وەزارەتی ناوخۆش پێداچوونەوە بە شێوازی مۆڵەتدان بكات».
هەردەوان نەقشبەندی مامۆستای زانكۆیە و وەكو كەسایەتییەكی ئەكادیمی رایوایە: «یەكێك لە هۆكارەكانی هەڵكشانی توندوتیژی لەناو خێزاندا هەبوونی چەكـە لەناو ماڵدا، هەرچەندە داتایەكی ورد لەبەردەست نییە كە ئەم هۆكارەی پشتڕاست كردبێتەوە، بەڵام بەپێی میتۆدی سەرنجدان لەو كردە توندوتیژییانەی كە لە ئامارەكانی دەزگا پەیوەندیدارەكاندا ئاماژەیان بۆ دەكرێت، رێژەیەكی زۆر لە قوربانییەكان بەهۆی چەكەوە رووبەڕووی توندوتیژی بوونەتەوە:، گوتیشی: «بە بڕوای من دیاردەی زۆربوونی چەك لەماڵاندا بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە وەكو نەریتێك بەلای زۆرێك لە خێزانەكانەوە چەك وەكو (شەرەفی ماڵ) تەماشای دەكرێ، لەبەر ئەوەی ئەو خێزانانە باوەڕیان وایە بەبێ چەك مرۆڤەكان لە بەرگریكردن لە مافەكانیان دەستەوسان دەبن، هەر ئەم باوەڕە نادروستە وایكردووە كە تاكەكانی خێزان بۆ وەرگرتنەوەی هەر مافێك دەستبەجێ پەنا ببنە بەر بەكارهێنانی ئەو چەكەی كە لەماڵدا هەیە. بە واتایەكی دیكە سایكۆلۆژیەتی بەشێك لە تاكەكان بە جۆرێكە كە متمانەی بە هیچ یاسا و دەزگایەك نییە كە مافەكانی بۆ بگێڕێتەوە. لەلایەكیترەوە ئەو كارمەندانەی كە لە دەزگا ئەمنییەكان و وەزارەتی ناوخۆ و وەزارەتی پێشمەرگەدا كاردەكەن، پاش تەواوبوونی دەوامی فەرمی لەبری ئەوەی چەكەكان لەدەوام و لەشوێنی تایبەت جێبهێڵن، چەكەكان لەگەڵ خۆیان دەهێننەوە بۆ ماڵەوە، هێنانەوەی ئەم چەكانەش لەماڵەوە ئەگەرەكانی روودانی كارەسات و توندوتیژی خێزانیش زیاتر دەكات، چونكە وەك زانراوە توندوتیژی كردن بە چەك كاریگەرییەكەی زۆر دژوارتر و سەختترە بە بەراورد بەجۆرەكانیتری توندوتیژی».
نەقیبی مافپەروەر فلامینا وەحید بەرپرسی نووسینگەی منارە بۆ بەرەنگار بوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان و راهێنەری مافی مرۆڤ لە هێزەكانی ناوەخۆ، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە لە هەموو وڵاتانی پێشكەوتوو بەتایبەت لە ئەمریكا خاوەنداریەتی چەك بە مافی كەسێتی دادەنرێت، لە هەرێمی كوردستانیش بەپێی یاسای ژمارە ١٦ی ساڵی ١٩٩٣ چەكهەڵگرتن مۆڵەتدار كراوە كە مەرجەكانی بریتین لە: (تەمەنی پێگەیشتوو بێت، واتە لە سەرووی ١٨ ساڵەوە بێت، سەلامەتی تەندروستی و دەروونی هەبێت، هیچ پێشینەیەكی تاوانكاری نەبێت و لەسەر هیچ تاوانێك داوانەكرابێت، لەلای كەسێكی ناسراو، یان خۆی كەسێكی ناوسراو بێت، بۆیە بە هیچ شێوەیەك ناكرێت ١٠٠% هەڵگرتنی چەك قەدەغە بكرێت، بەڵام ئێمە پێویستمان بە ئەنجامدانی چەند رێكارێكە بۆ ئەوەی زامنی بەدەست نەكەوتنی بكەین لەلایەن كەسانێك كە بۆ چەكهەڵگرتن نەگونجاو بن، ئەویش لە رێگەی ئەوەی جگە لەو مەرجانەی هەن لە ئێستادا رێكارەكان توندتر بكرێت بەوەی دوو جۆر ناسنامە هەبێت یەكەمجار ناسنامەیەك بۆ مۆڵەتدانی چەككڕین كە ماوەكەی سنووردار بێت لە ٤٨ كاتژمێر تێپەر نەكات لە یەكشەم تاكو سێشەم بدرێت و لەو هەفتەیەی پشووی تیایە نەدرێت تاكو زامنی كەمترین ماوە بكرێت بۆ مانەوەی مۆڵەتەكە لە دەست كەسەكە، ئینجا بچێتەوە و ناسنامەی مۆڵەتی هەڵگرتنی ئەم چەكەی پێبدرێت، لەو كاتەدا بەڵێننامەیەك كە هێزی یاسایی هەبێت، رێك خرابێت بە جۆرێك كە كەسە مۆڵەتدراوەكە ئاگادار بكاتەوە لەوەی كە تەنیا مۆڵەتی هەڵگرتنی ئەم چەكەی هەیە و پابەندی یاسا دەبێت لە سەرجەم دامودەزگا و فەرمانگەو قوتابخانەو زانكۆ و شوێنە گشتییەكان نابێت بە دیاری دەركەوێت و لە هەمووی گرنگتر ئەوەیە كە ئاگادار بكرێت لە كاتی فروشتنی چەكەكەی ئاگاداری لایەنی پەیوەندیدار بكاتەوە و لە كاتی ئاگادارنەكردن بە شاردنەوە، هێشتنەوەی وەك تاوان سزا بدرێت، چونكە بە دڵنیاییەوە ئەوەی دەستی دەكەوێت، مۆڵەتدار نییە، بۆیە پێویستە بە هەموو قۆناغی مۆڵەتپێدانی چەكدا دیسان تێپەڕ بێت و ئەگەر هەموو مەرجەكانی تیا بوو، ئەوا لەسەر ناوی فرۆشیار لابچێت بۆ سەر ناوی كڕیارەكە، ئەوەش زۆر گرنگە بۆ ئەوەی كەسێك چەكەكەی لای نەما، بزاندرێت چی لێكردووە و لای چ كەسێكی دیكەیە بە بەڵگەنامە و رێكاری پێویست، ئەوانە لە رووی رێكاری یاسایی، ئەوەی دەمێنێتەوە هۆشیاری خەڵكە بەرامبەر شێوازی هەڵگرتن و بەكارهێنانی چەك، دەكرێت وەك مۆڵەتی شوفێری خولی یەك هەفتەیی بۆ دابنێن، با لەسەر خەرجی كەسەكەش بێت، باشترە تاكو ئەوەی پێویست نەبێت وەری نەگرێت، لە كۆتایی خول تاقیكردنەوەیەك بكات و ئەگەر لێی دەرچوو، ئینجا پێی بدرێت، واتا فایلێكی تەواوی هەبێت ئەو كەسە مۆڵەتدراوە، لە كۆتاییدا بەم جۆرە زامنی ئەوە دەكرێ كە زانیاری لەبارەی ئەو چەكانە هەن كە لای كێن و لە هەمان كاتیشدا بۆ وەرگرتنی زانیاری لە كاتی روودانی تاوان ئاسانكاری دەكات». گوتیشی: «ئەوەی چەكی هەیە و شیاو نییە لە ماڵ هەیبێت، هەروەها ئەو چەكانە كە ئاسایی نین، پێویستە بە دیاری و بەڵگەنامە بدرێتە وەزارەتی پێشمەرگە و سوپاسنامەیەك وەك شەهادە بە خاوەنەكەی بدرێت، تاكو هانی هەموو هاووڵاتییەك بدات ئەو كارە بكەن و لە لێپێچینەوە نەترسن» .
بەڕێوەبەری راگەیاندنی بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی هەولێر (رائید كاروان عەبدولكەریم) باس له ئەنجامدانی تاوان بە هەر ئامڕازێك بێت، بەپێی قانونی عێراقی لێپرسینەوە لەگەڵ كەسی تاوانبار دەكرێ و بەپێی هەمان یاسا سزا دەدرێ، گوتیشی: «لەو حاڵەتەی كە كەسێك تاوانێك بە چەك ئەنجام دەدات، ئەگەر هاتوو چەكەكەی بێ مۆڵەت بوو، ئەوا ئەو كەسە دووجار تاوانبارە و رووبەڕووی لێكۆڵینەوەش دەبێتەوە و دووجاریش دادگایی دەكرێ، لەبەرئەوەی جارێك تاوانی ئەنجامداوە، جارێكی دیكەش چەكی بێ مۆڵەتی هەڵگرتووە، دیارە ئەو مۆڵەتەی كە لە پارێزگای هەولێر بەشی ناوخۆ دەردەچێ دوو جۆرە، جۆرێكیان ئەوەیە كە چەكەكە تەنیا لە ماڵەوە دادەندرێ و نابێ بە دەستەوە بگیرێ، جۆری دووەم بۆ هەڵگرتنە و ئەو كەسە دەتوانێ چەكەكەی هەڵبگرێ، تەنانەت برایانی پێشمەرگە و پۆلیس و ئاسایشیش ئەگەر هاتوو تاوان بە چەكەكەیان كە هی میرییە ئەنجامدا، وەكو هەر تاوانبارێكی ئاسایی رووبەڕووی هەمان یاسای عێراقی دەبنەوە.
لە لای خۆیەوە بەڕێوەبەری هۆبەی چەك لە پارێزگای هەولێر (نەقیب شڤان نەجمەدین) لە ئاخافتنێكی تایبەتدا بۆ گوڵان ئاشكرایكرد كە بەپێی ئاماری بەشی ناوخۆی پارێزگای هەولێر، لە رێكەوتی 3/6/2014 تاكو 29/12/2014 ، (2354) كەس مۆڵەتی چەك هەڵگرتنیان وەرگرتووە. لە رێكەوتی5/1/2014 تاكو28/3/2014 (426) كەس مۆڵەتی چەك هەڵگرتنیان وەرگرتووە. لە ساڵێ 2014. كۆی گشتی ئەو كەسانەی مۆڵەتی چەكیان وەرگرتووە 2780 كەسن و لە 7/1/2015 تاكو 20/1/2015 ، مۆڵەت تەواو بووە.

مەرجەكانی پێدانی مۆڵەتی هەڵگرتنی چەكیشی (بۆ سنووری پارێزگای هەولێر) بەمجۆرە دەستنیشان كراوە:
1- پێویستە رەگەزنامەی عێراقی هەبێت.
2- دانیشتووی هەولێر بێت و ناسنامەی باری شارستانی و كارتی زانیاری هەولێر بێت.
3- تەمەنی لە 25 بیست و پێنج ساڵ كەمتر نەبێت.
4- پێویستە سەرەتا داواكارییەك پێشكەش بە پارێزگا بكات و رەزامەندی لەم فەرمانگانانە هەبێت:
أ- لیژنەی پزیشكی هەمیشەیی.
ب- بەڕێوەبەرایەتی بەڵگە و تاوانی هەولێر.
ت- بنكەی پۆلیسی شوێنی دانیشتن (گەڕەك).
پ- بنكەی ئاسایشی شوێنی دانیشتن (گەڕەك) كە ئەویش بۆ لایەنە پەیوەندیدارەكان بەرزی دەكاتەوە.
ئینجا بەپێی مەرجەكان مۆڵەتی چەك هەڵگرتنی بۆ دروست دەكەن.
ئەم مۆڵەتەش (عدم تعرض)ـە و ناسنامە نییە.