ژمارەیەك لە شارەزایان و پسپۆڕانی پەروەردەیی و دەروونی پێشنیار دەكەن ئەگەر قوتابخانەكان تێكەڵیش بن و هەردوو رەگەز لەخۆ بگرێ، بەڵام وانەی تایبەت بەكچان لە پڕۆسەی خوێندندا دابنرێت، بەتایبەتی لە قۆناغی پێش باڵغبوون كە كچان لە رووی تەندرووستی و دەروونییەوە پێویستی زیاتریان بەو وانە تایبەتییە دەبێت، بۆ ئەوەی بە گۆڕانكارییە بایۆلۆژییەكانی خۆیان ئاشنا بن و بە شێوەیەكی زانستی مامەڵەی لەگەڵ بكەن. بەشداربووانی ئەم راپۆرتە راو سەرنجی خۆیان لەو بارەیەوە بۆ گوڵان دەخەنەڕوو.

ژینگەی پەروەردەیی كچان
كچانی ئەمڕۆی كۆمەڵگەی كوردی لەوانەیە لە رووی دەستەبەری ماف و پێگەی كۆمەڵایەتییان جیاوازی زۆریان لەگەڵ كچانی پێش خۆیان و دەیەكانی رابردوو نەبێت، بەڵام ژینگەی پەروەردەییان گۆڕانكاری زۆری بەسەردا هاتووە، هەروەها ئاستی خوێندەواری كچان پتر گەشەی كردووە و بە رێژەیەكی زیاتریش هەوڵدەدەن ببنە خاوەن داهاتی خۆیان و شێوازی تێكەڵبوونیشیان بە جومگەكانی كۆمەڵگە لە گەشەكردندایە و هاوكات دەخوازن لە ناوەندەكانی بڕیاری سیاسیشدا جێ پەنجەیان دیار بێت، ئەو رەهەندانەش پێویستیی بە ئامادەكاری و ژینگەیەكی پەروەردەیی تەندروست هەیە، بەڵام تێكەڵكردنی كچان و كوڕان لە قۆناغە جیاوازەكانی خوێندن زۆرجار رای دژبەر و بۆچوونی جیاوازی لەسەر بووە، بزاڤە كۆمەڵایەتییەكان و فەتوا ئایینییەكانیش كاریگەری خۆیان لەسەر داناوەو لە كەلتوور و نەریتی كومەڵگەدا كاردانەوەی هەبووە. لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا لە ئێستادا هەم قوتابخانەكانی جیاوازی كچان و كوڕانمان هەیە، هەم قوتابخانەكانی تێكەڵ كە هەر دوو رەگەز لە خۆ دەگرێت، بەڵام پسپۆڕانی پەروەردەیی پێشنیار دەكەن وانەی تایبەت بەكچان لە پڕۆسەی خوێندندا دابنرێت، بەتایبەتی لە قۆناغی پێش باڵغبوون كە كچان لە رووی تەندروستی و دەروونییەوە پێویستی زیاتریان بەو وانە تایبەتییە دەبێت، بۆ ئەوەی بە گۆڕانكارییە بایۆلۆژییەكانی خۆیان ئاشنا بن و بە شێوەیەكی زانستی مامەڵەی لەگەڵ بكەن.
رای پسپۆڕی پەروەردەیی
پسپۆڕی پەروەردەیی نەریمان ئەحمەد رایوایە «هەر جۆرە جیاكارییەكی رەگەزی لەم سەردەمەدا ناچێتە خانەی عەقڵانییەوە، بەڵام دەكرێ بایەخ بە تایبەتمەندییە بایۆلۆژییەكانی هەردوو رەگەز بدرێت و لە سیستمی پەروەردەدا وانەی تایبەتیان بۆ دابنن، پەیڕەوكردنی هەر شێوازێكی نوێی پەروەردەش پێویستی بە زەمینەسازی و فەراهەمكردنی پێداویستی و كەشێكی پەروەردەیی و كادیری كارامە هەیە». هاوكات دەڵێت: «چۆن پیاو ناتوانێت ببێت بە دایك، ئافرەتیش ئەوها توانای بە باوك بوونی نییە، واتە هەركامیان تایبەتمەندی خۆیان هەیە و دەبێت لە بناغەی راهێنانیانەوە ئەو تایبەتمەندییانە لەبەرچاو بگیردرێ. بۆ نموونە كچان ئەگەر ببن بە سەرۆكی حزب و حكومەتی وڵاتێكیش نابێت ئەوەیان لەبیر بچێت كە تووشی زاوزێ دەبن و دەبێت بۆ دایكایەتی ئەزموونی تەواویان هەبێت»، هێمای بۆ ئەوەش كرد كە لە وڵاتە پێشكەوتووەكانیش تایبەتمەندییە رەگەزییەكان لەبەر چاو گیراون، بەڵام نەك وەك ههندێك له پیاوانی ئایینی خۆمان كە لە هەموو قۆناغەكانی خوێندن تێكەڵبوونی كچ و كوڕ بە حەرام و رێپێنەدراو دەزانن، ئەوە هەڵەیەكی گەورەیە و لە بری ئەوەی نەوەیەكی كارامە و لێهاتووی لێبكەوێتەوە، نەوەیەكی نەخۆش و گرژ و ئاڵۆز و توندوتیژی لێدەكەوێتەوە، بەڵام زۆر ئاساییە كچان لە پرۆسەی خوێندندا وانەیەكی تایبەت بە خۆیان هەبێت». بەڵام پەیمان عزەدین ئەندامی لێژنەی پەروەردە لە خولی پێشووی پەرلەمانی كوردستان، برەودان بە پەروەردەی مەدەنی و بوونی وانەی تایبەت بە هەردوو رەگەز بە پێویست دەزانێت، هاوكات دەڵێت: «كچان و كوڕان راستە هەردوولایان تایبەتمەندیی بایەلۆژیی خۆیانیان هەیە، بەڵام ئەمڕۆكە راگەیاندن پەردەی لەسەر هەموو ئەو بابەتە زانستییە بایەلۆژییانە هەڵماڵیوە و خەڵك بەتایبەت كچان هۆشیار و ئاشنان بە تایبەتمەندییەكانی خۆیان، سەبارەت بە پەروەردەكردنی كچانیش پێش قوتابخانە پێویستە دایكان و باوكان ئەو ئەركە لەئەستۆ بگرن، هەروەها لەهەموو قوتابخانەكان توێژەری كۆمەڵایەتی هەیە و ئەركی ئەوانە رێنمایی بە قوتابییە كچەكان بدەن».
رای كۆمەڵناس و دەروونناسان
لە لای خۆیەوە كۆمەڵناس ئالان لەشكری كە توێژەری كۆمەڵایەتییە لە قوتابخانەی فاخر مێرگەسووری، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «یەكێك لەو گرفتانەی بەر لە پێشكەشكردنی وانەی تایبەت بە قوتابیانی كچ روودەدات، ئەوەیە كە كوڕان و كچان دەبێت لە یەكتر جیا بكرێنەوە، ئەمەش مشتومڕی زۆری لێدەكەوێتەوە»، گوتیشی: «دانانی وانەی تایبەت بە كچان لە سیستمی پەروەردە و خوێندن لە لایەك بەسوودی كچانە كە بە تایبەتمەندییەكانی خۆیان لە هەموو روویەكەوە ئاشنا دەبن، لەلایەكی دیكەوە دژە بۆچوونێك هەیە كە دەڵێن جیهان لەیەك رەگەز پێكنەهاتووە، هەتا لە پەروەردەكردنیان جیاوازی بكرێ، پێداگری لەسەر ئەوەش دەكەن كە ئەوەی پێویستە كچ بیزانێت، كوڕیش پێویستە پێی ئاشنا بێت، بەڵام ژینگەی قوتابخانەكانی هەرێمی كوردستان گونجاوە بۆ ئەوەی پڕۆگرامێكی پەروەردەیی جەستەیی و تەندروستی بۆ كچان هەبێت».
عەزیز رەئووف مامۆستای ئامادەییە و بوونی وانەی تایبەت بەكچان بە پێویست نازانێت و ئەو بابەتە بە پەروەردەی خێزانەوە گرێ دەدات، هەر لەو بارەیەوە دەڵێت: «تەنانەت لە پەروەردەی مۆدێڕنیشدا سیستەمێكی لەمجۆرە بوونی نییە، بەشێوەیەكی گشتی چارەسەر لە خاڵێكی گرنگدا دەبینمەوە، ئەویش شەرمنەكردنە لە سروشتی مرۆڤەكان، بۆ نموونە لە وانەیەكی پۆلی سێی ناوەندی كە باس لە رەگەزی نێرینە و مێینە و ئەندامەكانی دەكات، مامۆستا هەیە دەگاتە سەر ئەو بابەتە، بابەتەكە شەرح ناكات و بە قوتابییەكانی دەڵێت: ئەو وانەیە لە ماڵەوە بخوێنن، ئەوەش كارەساتە و پێویستە ئەو بابەتانە لەناو سیستەمی پەروەردەدا باس بكرێت، لەوانە نەخۆشییە جەستەییەكانی كچان و ئافرەتان كرداری زاوزێ و. هتد، بەڵام لەكۆمەڵگەی ئێمەدا بەهۆی ئایین و كەلتوور و نەریت، كۆسپ لەبەردەم زۆربەی پڕۆسەكانی ژیان دروستبووە، پێویستە لەبری جیاكردنەوە و پێدانی وانەی تایبەت، ئەو بەربەستانە بشكێنین و تەنانەت هەوڵبدرێت لە قوتابخانەكان وانەی رۆشنبیریی سێكسی فێری قوتابیان بە هەردوو رەگەزەوە بكرێت».
شوان خۆشناو مامۆستای زانكۆیە لە كۆلیژی ئادابی زانكۆی سەلاحەدین، ئەویش وەك كەسایەتییەكی ئەكادیمی رایوایە «جیاكردنەوەی خوێندنی كچان و كوڕان خزمەت بە رەوتی پەروەردە و زانست ناكات، رەنگە لە هەندێ بواردا ئەو تایبەتمەندێتییانەی كچ كە پەیوەندی بە رەگەز هەبێت، پێویستی بە رێنمایی هەبێت، بەڵام ئەوە زیاتر ئەركی خێزانە، من رێنوێنی و رێنماییە تەندروستییەكان بۆ هەردوو رەگەز لە یەك ئاستدا دەبینمەوە، ئێمە دەبێت كار لەسەر كەلتووری پێكەوەژیان و یەكسانی و سڕینەوەی هەندێ لەو دابونەریتانە بكەین كە لە بنچینەدا خۆمان خاوەنی نین و بە هۆی پرۆسەیەكی مێژوویی دوور و درێژەوە هاتووەتە نێو كۆمەڵگەكەمان»، ئەو مامۆستای زانكۆیە زیاتر گوتی: «دەكرێت لەڕێگەی كردنەوەی خول و كۆڕ و سیمینارەوە بە هاوبەشی لەنێوان وەزارەتەكانی تەندروستی و رۆشنبیری و پەروەردە ئەو بابەتانە تاوتوێ بكرێت، بۆ ئەوەی وانەی پێویست بەكچان لە قوتابخانەكان بەشێوازێكی زانستییانە بگوترێتەوە».
روانگەی كچان
نەرمین عەلی وەك گەنجێك باسی ئەوە دەكات «گەرچی تا رادەیەك چەمكی باوكسالاری لە كۆمەڵگەی ئێمەدا گۆڕانكاری بەسەرداهاتووە، بەڵام تا ئێستاش خێزان هەیە بوار نادات كچ تەنانەت خوێندنیش تەواو بكات»، گوتیشی:«ژمارەی ئەو خێزانانە كەم نین كە ئەقڵییەتێكی كۆنی چەقبەستوویان هەیە و نەك كچی پێشەنگ و سەركەوتوو پەروەردە ناكەن، بەڵكو هەنگاوەكانی سەركەوتنیشی دەشكێنن، سیاسەتی پەروەردەی حكومەتیش لە رێگەی ناوەندە پەروەردەییەكانەوە، تا ئێستا نەیتوانیوە سیستمێكی پەروەردەیی تەندروست بۆ كچان ئامادەبكات، پێویستە پەروەردە وانەی تایبەت بە كچان بكاتەوە بۆ ئەوەی هەم بە گۆڕانكاری جەستەیی خۆیان و تواناكانیان بۆ تێكەڵبوون بە كۆمەڵگە ئاشنا بن، هەم لە بواری كابانی و دایكایەتی و پەروەردەی منداڵ بنەمایەكی زانستییان هەبێت».
پەروین حەسەن وەك میدیاكارێك لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا كە ئەگەر پەروەردەی ئافرەت هەر لە منداڵییەوە دەست پێبكات، چ كاریگەرییەك لەسەر پێكهاتەی دەروونی و كۆمەڵایەتی و دواڕۆژی دادەنێت؟ دەڵێت: «منداڵی كچ ئەگەر لە قۆناغی ساوایی و هەروەها سەرەتای ژیانیەوە بایەخی پێبدرێت، بێگومان دەبێتە كەسێكی بەهێز و خودان بڕوایەكی پتەو. بەڵام لە پەروەردە هیچ جیاوازییەك لە نێوان منداڵی كوڕ و كچ نییە، بۆیە دەكرێت منداڵی كچ هەر لە سەرەتای تەمەنیەوە وەكو بوونەوەرێكی سەرەكی و وەبەرهێن و بڕیاردەر سەیر بكرێت، نابێت هەمیشە وەكو كەسێكی سەركوتكراو مامەڵەی لەگەڵ بكرێت. بەڵكو دەبێت لە وەرزش و هونەر و بواری رۆشنبیری و سیاسیشدا بەشدار بێت. بەڵام ئێستە پیاو هەوڵدەدات دایك و ژن و كچەكانی خۆیان لە بچووكترین بڕیاری نێو ماڵەكانیشیان بەشداری نەكەن. ئەم حاڵەتەش وادەكات ئافرەت لە رووی كەسایەتی لە پرۆسەی كۆمەڵایەتیدا لاواز و دابڕێنراو بێت». گوتیشی: «هەموو ئەو شتانەی كوڕێكی هەرزەكار لە رووی فسیۆلۆژی و سایكۆلۆژی و گەشەكردنە جەستەییەكان دەبێت بیزانێت، بەهەمان شێوەش كچێك دەبێت بیخوێنێت و بیزانێت. واتە پێویستە دەرفەتێكی یەكسان بۆ رۆشنبیری گەشەكردنی دەروونی و فسیۆلۆژی بۆ هەردوو رەگەز بخولقێندرێت».
لەگەڵ سەرهەڵدانی گۆڕانكارییەكانی جەستەی كچان لەتەمەنی نەوجەوانی و گەنجیدا، خەون و ئاواتەكانیشی گۆڕانكاری بەسەردا دێت، بەڵام زۆرجار بە هۆكاری جیاوازی نەریتی و ئایینی لە بری ئەوەی گرینگی بەو تایبەتمەندییانەی كچ بدرێ، لە ناو خێزان فشاری زۆری دەخرێتە سەر و كەسایەتی دەڕووخێندرێت، بەهەمان شێوە لەبری رێنمایی كردن بەهۆی تانەلێدان تواناكانی لەباردەبرێت، بۆیە زۆرجار كچ ناچاردەبێت پەنا بۆ خۆشەویستی، یان هاوسەرگیرییەكی ناوەخت و نەگونجاو ببات. ئەوەش زیاتر ژیانی داهاتووی دەخاتە مەترسییەوە. لێرەدا ئەو پرسیارە دێتە ئاراوە كە چۆن بە پەروەردەیەكی زانستی و تایبەتمەند بناغەی داهاتوویەكی گەش بۆ كچان دادەنرێ؟
رۆشنبیری تەندروستیی كچان
د. ئیلهام عەزیز پسپۆڕی ئافرەتان و نەزۆكی، ئاماژە بەوە دەكات كە جەستەی كچان لەدوای تەمەنی نۆ ساڵی ئامادەی گۆڕانكارییەكان دەبێت، مێشك بەر لە بەشەكانی دیكەی جەستە دەست بە ئیفرازكردنی هۆڕمۆن دەكات، پێش پەیدابوونی سووڕی مانگانە كە لەتەمەنی 12_ 13 ساڵی پەیدا دەبێت، چەند نیشانەیەك بەدیاردەكەون، لەوانە باریكبوونی دەنگ، دەرهاتنی موو لەبن هەنگڵ و ناو رانەكان، دروستبوونی مەمك، دوای ئەوانە سووڕی مانگانە دێت، لەسەرەتادا بەهۆی باش دروستنەبوونی هێلكەدان سووڕی مانگانە بەشێوەیەكی ناڕێك و پچڕ پچڕ روودەدات، دواتر بە تێپەڕبوونی كات، مانگانە بەشێوەیەكی رێك ئەو سووڕە بەردەوام دەبێت، كچ لە 13 تاوەكو 18 ساڵی گۆڕانكاری بەسەر تەواوی جەستەیدا دێت، لەوانە مێشك و باری دەروونی، چونكە كچ لەو تەمەنەدا عیناد و كەللەڕەق و تووڕەیە، تەنانەت توانای كۆنتڕۆڵكردنی هەڵسوكەوتەكانی خۆی نییە، لەو ماوەیەدا كەسایەتی دروست دەبێت و دەروونی جێگیر دەبێت، بەڵام ئەگەر هاتو دایك و مامۆستا بەو ئەركە هەڵنەستان و بەر لەم قۆناغە كچەكەیان هۆشیار نەكردەوە، كچ بەو قۆناغە نامۆ دەبێت، بۆیە دوور نییە تووشی نەخۆشی جەستەیی بێت، بەتایبەتی بەهۆی رانەگرتنی پاكوخاوێنی لە كاتی سوڕی مانگانە، یان تووشی خەمۆكی دەبێت و لەداهاتووشدا كاریگەری لەسەر كەسایەتی دروست دەكات، چونكە كچ لەو قۆناغەدا هەست بە ترس و دڵەڕاوكێ دەكات، بۆیە پەنا بۆ هاوڕێكانی دەبات و پرسیار لەوان دەكات، ئەوانیش لەوانەیە زانیاری دروستیان لانەبێت، لەبەر ئەوە كردنەوەی وانەی تایبەت بۆ كچان لە سیستمی پەروەردە و خوێندندا سوودی زۆری بۆ كچان دەبێت».
سامان سیوەیلی سەرۆكی سەنتەری خێزان، وەك دەروونناسێك سەرەتا هێما بۆ ئەوە دەكات كە مامەڵەی دەوروبەر لەبارەی گۆڕانكارییە جەستەییەكانی كچانی نەوجەوان لە كۆمەڵگەیەكەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی دیكە جیاوازە، جەختیش لەوە دەكاتەوە كە «لەكۆمەڵگەی ئێمەدا ئەو گۆڕانكارییانە بۆ كچان دەبێتە مایەی شڵەژان، چونكە هیچ ئامادەكارییەكی پێشوەختەی لە رووی دەروونییەوە لەلایەن خێزان و قوتابخانەوە بۆ نەكراوە»، سیوەیلی ئەوەشی خستەڕوو كە گەورەترین رووداوی فسیۆلۆژی كەوتنە سووڕی مانگانەیە كە لە سەرەتای باڵغبوونەوە دەست پێدەكات، ئەوەش لای كچ دەبێتە شۆكێكی دەروونی و ناتوانێ مامەڵەیەكی دروست لەگەڵ حاڵەتەكەدا بكات، كچان لەم تەمەنەدا شەرم دەكەن بێنە ناو خەڵك، چونكە ئەندامانی خێزان هەمیشە داوای لێدەكەن خۆی دابپۆشێت، تێبینیمان كردووە، جۆرێك لەكچان لەبەرئەوەی لەسەرەتای قۆناغی هەرزەكاریدا ئەوەندە پێی گوتراوە سینگی دەرنەخات، ئەویش هەوڵیداوە سینگی بباتە ناوەوەو پشتی كۆم بووە، كاتێكیش دێتە دەرەوە بەهۆی چەپاندنی سێكسی كوڕانی وڵاتی ئێمە، كە هۆگری جەستەی كچن، ئەوە وایكردووە كچان رقیان لەكچ بوونی خۆیان بێت و ببنە مایەی بەدبەختی، نەك مایەی شانازی، جاری واهەبووە كچ بەهۆی جوانییەكەی كەسوكاری خۆشی دژایەتییان كردووە و رێگەی چوونە دەرەوە و خوێندنیان لێ گرتووە، كاتێك دەبینێت رەگەزەكەی بەرامبەری كە هاوتەمەنی خۆیەتی ئازادە لە پۆشینی جلوبەرگ، ئازادە لەچوونە دەرەوە و خوێندن، بەڵام ئەو بەهۆی كچ بوونیەوە لەهەموو ئەو شتانە بێبەشكراوە، باری دەروونی تێكدەچێت».
د. ئیلهام بۆ چارەسەری ئەو كێشانە بە پێویستی دەزانێت «مامۆستاكان كچانی قوتابی هۆشیار بكەنەوە، هەروەها هەوڵبدرێت خولی هۆشیاری بۆ دایكان بكرێتەوە، چونكە هەموو دایكەكان خوێندەوار و هۆشیار نین و نازانن چۆن رێنمایی كچی خۆیان لە قۆناغی جیاوازی تەمەندا بكەن».
سامان سیوەیلی بۆ چارەسەری ئەو ئاریشانە پێشنیار دەكات، لەڕووی پڕۆگرامی خوێندنەوە لە قۆناغی بنەڕەتییەوە كچان ئاشنا بكەن بەو گۆڕانكاڕییانەی لە رێگەی هۆڕمۆنەوە روودەدەن، هەروەها دەڵێت: «وانەیەكی تایبەت بە هۆشیاركردنەوەی كچان بوونی نییە، بەڵام پێویستە خێزانەكان و قوتابخانەكانیش بەتایبەتی لە تەمەنی هەرزەكاری رەفتاری شیاویان لەگەڵ كچان هەبێت و هەوڵی هوشیاركردنەوەیان بدەن، هەتا ئەو كەلتوورە هەبێت، مێینە بە ئافرەتانیشەوە ئەوانەی كە كچن و ئەوانەش كە چوونەتە ناو ژیانی هاوسەرییەوە ناتوانن تواناكانیان مومارەسە بكەن».
لە لای خۆیەوە فاتیح مەلازادە بەڕێوەبەری راگەیاندن و وتەبێژی وەزارەتی پەروەردەی هەرێمی كوردستان، لە ئاخافتنێكی تایبەتدا بۆ گوڵان جەختی لەوە كردەوە كە وانەی تایبەت بە كچان بابەتێكی هەستیارە و گوتی: «پێویستە بە حەزەرەوە مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسە بكرێت، بۆ ئەوەی لایەنی ئەرێنی و باشمان لێی دەستبكەوێت، لە پێناو بەرزكردنەوە و گرنگیدان بە لایەنی هوشیاری كۆمەڵگە و وریا كردنەوەیان لەو قۆناغە هەستیارە، ئێمە وەك وەزارتی پەروەردە بە گرنگییەوە لەو بایەتەمان روانیوە، هەر بۆیە لە قۆناغی نۆی بنەڕەتی بە وردی و هۆشیارانە باس لەو قۆناغە كراوە و لە قوتابخانەكانی چ كچان و چ كوڕان توێژەری كۆمەڵایەتی هەیە بۆ ئاگاداربوون و زیاتر هوشیاركردنەوەیان لە هەر جۆرە پرس و بابەتێك لەو بوارانەوە بێتە ئاراوە، بە دڵنیاییەوە لە ئایندە زێدەتر گرنگی پێدەدرێت».