لە دەیەی دووەمی هەزارەی سێیەمداین و سەرەڕای پێشكەوتنەكانی زانست و تەكنەلۆژیای سەردەم، گرفتە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان لە زۆربەی وڵاتانی جیهاندا خەڵكێكی زۆری گیرۆدە كردووە، ئەوەش وایكردووە نەخۆشییە دەروونییەكان لەهەڵكشاندا بن، پسپۆڕانی دەروونیش هۆكارەكانی بۆ سێ جۆر پۆڵین دەكەن كە بریتین لە: هۆكارە بایۆلۆژییەكان، هۆكارە سایكۆلۆژییەكان، هۆكارە سۆسیۆلۆژییەكان، بێگومان هۆكارە كۆمەڵایەتییەكان قسە و باسی زۆر هەڵدەگرێت و كاریگەری راستەوخۆی لەسەر تاك هەیە و چەندین كەسی تووشی نەخۆشی دەروونی كردووە، هەرێمی كوردستانیش لەو هاوكێشەیە بەدەر نییە و هەر لەو بارەیەوە بەشدارانی ئەم راپۆرتەی گوڵان بەمجۆرە راو بۆچوونەكانی خۆیان خستۆتە روو.
گوڵان - كۆمەڵایەتی

سەرەتا د. كارزان جەلال، بەڕێوبەری نەخۆشخانەی دەروونی لە هەولێر، ئەوەی بۆ گۆڤاری گوڵان خستەڕوو كە نەخۆشخانەكەیان لە دوو بەشی نەخۆشییە كورتخایەن و درێژخایەنەكان پێكدێت، گوتیشی: « لە هەر دوو بەشەكەدا پزیشكی پسپۆڕ و توێژەری دەروونی و كۆمەڵایەتیمان هەیە و بە چەندین شێوە نەخۆش چارەسەر دەكرێت. ئەوانەی نەخۆشی كورتخایەنی دەروونییان هەیە، ماوەیەكی كەمیان بۆ چارەسەر دەوێت، كە ئەو ماوەیە رەنگە نەگاتە مانگێك، بەشی نەخۆشییە درێژخایەنەكانیش تایبەتە بەو نەخۆشانەی كە چارەسەركردنیان ماوەیەكی زۆری دەوێت، كە چەند نەخۆشییەكە لەوانە: نەخۆشی دێوانەیی و نەخۆشی دووجەمسەری و چەندین نەخۆشی دیكە كە لەلایەن پسپۆڕانی تایبەتەوە چارەسەر دەكرێن، ئەو نەخۆشانەی كە لە بەشی نەخۆشییە درێژخایەنەكانن ژمارەیان دەگاتە نزیكەی 40 كەس و ئێمە بە بەردەوامی چارەسەری دەروونییان بۆ ئەنجام دەدەین، كە ئەمیش دوو بەشە، بەشێكیان نەخۆشی درێژخایەنە و بەشێكی دیكەیان بریتییە لە بەشی پزیشكی یاسایی و ئەو نەخۆشانە لەخۆ دەگرێت كە بە هۆی نەخۆشی دەروونییەوە كێشەیەكیان درووستكردووە، یان تاوانێكیان ئەنجام داوە».
بەڕێوبەری نەخۆشخانەی دەروونی لە هەولێر، سەبارەت بە چۆنیەتی چارەسەركردنی نەخۆشەكان هێمای بۆ ئەوە كرد «بە هاوكاری توێژەر و ستافێكی تایبەت بەردەوام نەخۆشەكان دەبەن بۆ دەرەوەی هەولێر، بەتایبەتی ئەوانەی كە حاڵەتەكەیان زۆر قورس نەبووە، گوتیشی: «مەبەستمان لە بردنی نەخۆشەكان بۆ دەرەوەی هەولێر ئەوەیە كە نەخۆشەكان بتوانن سەر لەنوێ لەگەڵ كومەڵگە بگونجێنەوە. هەروەها ئێمە بۆ ئەوەی چارەسەری نەخۆشەكان لەسەرەتادا بكەین، تیمی چارەسەری ناو ماڵانمان كردۆتەوە، كە ئەم ستافە سەردانی ماڵان دەكەن و لەنێو ماڵەكاندا نەخۆشەكان چارەسەر دەكەن». سەبارەت بە كاریگەری گرفتی كۆمەڵایەتی و پاڵەپەستۆی دەروونی لەسەر كەیسی دەروونیش گوتی: «هەموو كەسێك كۆمەڵێك نیشانەی دەروونی هەیە كاتێك لە ژێر هەر پاڵەپەستۆیەكی دەروونیدا بژی، ئەمەش وایكردووە كە نەخۆشی دەروونی ماوەی دیاریكراوی خۆی هەبێت، واتا ئەو كەسەی كە تووشی نەخۆشی خەمۆكی دەبێت، لەوانەیە بۆ ماوەی دوو هەفتە زیاتر هەست بە بێتاقەتی و بێزاری و كەمخەوی بكات، ئەمەش وادەكات كە ئەو كەسە لە ژیان داببڕێت، یان تووشی خەمۆكی گەورە ببێت، بێگومان خەمۆكیش پلەی هەیە، هەیە كەسەكە دەتوانێت وەك كەسێكی ئاسایی كار بكات، یان لە خوێندن بەردەوام بێت، بەڵام هەشە بەهۆی تێكچوونی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی بۆ ماوەیەكی بەردەوام تووشی بێزاری و كەمخەوی دەبێت، كە ئەوە پێی دەگوترێت خەمۆكی گەورە، هەروەها بۆماوەیی كاریگەرییەكی زۆری لەسەر دروستبوونی نەخۆشییە دەروونییەكان هەیە، ئەمە بێجگە لەوەی كە زۆر حاڵەتی دیكەش هەیە، وەك ئەوەی كە زۆرجار منداڵ لە سكی دایكدا تووشی گرفت دەبێت، ئەمە بێجگە لەوەی كە ئەو قۆناغەی كە مرۆڤ پێدا تێدەپەڕێت، بەتایبەتی تەمەنی یەك بۆ پێنج ساڵی كاریگەرییەكی زۆر گەوەرەی لەسەر كەسایەتی مرۆڤ هەیە.
د. كارزان جەختی لەوەش كردەوە كە چۆن بۆ نەخۆشییە جەستەییەكان مرۆڤ سیستەمی بەرگری هەیە، ئەوا بۆ نەخۆشییە دەروونییەكانیش هەمان شت هەیە، واتا كاریگەری دەروونی لە كەسێكەوە بۆ كەسێكی دی زۆر جیاوازە، بۆ نموونە زۆرجار دەبینین كە لە بەردەم چەند كەسدا كارەساتێكی ئۆتۆمبێل روودەدات، چەند كەسێكیان زۆر بەئاسایی وەریدەگرن و دەچن بریندارەكان رزگار دەكەن، بەڵام هەندێكی دیكە تووشی شۆكی دەروونی دەبن، ئەگەریش هەیە لە هۆش خۆ بچن، ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕیتەوە كە توانای بەرگریكردن بەرامبەر بە نەخۆشییە دەروونییەكان لە كەسەكاندا جیاوازە، ئەو خێزانانەش كە بە شێوەی بۆماوەیی كەسانی نزیكیان نەخۆشی دەروونییان هەبووە، ئەوا زووتر تووشی نەخۆشی دەروونی دەبن».
لە وەڵامی ئەو پرسیارەشدا كە لە كۆمەڵگەی ئێمە بۆچی نەخۆشی دەروونی درەنگ چارەسەر دەكرێت؟ گوتی: «هۆكارەكەی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە تاكەكانی كۆمەڵگەی ئێمە لە نەخۆشی دەروونی شارەزاییان نییە و نازانن كە نەخۆشی دەروونی چییە، ئەمەش وایكردووە كەسێك پێی شەرم بێت راوێژ بە پزیشكی دەروونی بكات، یان دوای چەندین ساڵ پەنا بۆ چارەسەری دەبات».
د. ئومێد قادر تەها پزیشكی پسپۆڕی نەخۆشییە دەروونییەكان، لە ئاخافتنێكیدا بۆ گوڵان سەرەتا ریزبەندیی هۆكارەكانی نەخۆشییە دەروونییەكان بە سێ هۆكاری بایەلۆژی، سایكۆلۆژی و سۆسۆلۆژی دەستنیشان دەكات، هاوكات دەڵێت: «هۆكارە بایەلۆژییەكان بریتین لە هۆكاری بۆماوەیی ئەوەش كۆمەڵێك توێژینەوەی لەسەر كراوە و دەركەوتووە كە هۆكارو فاكتەرێكی گرنگ هەیە بۆ تووشبوون بە نەخۆشییە دەروونییەكان لە رێگەی گواستنەوەی كڕۆمۆسۆمەكان لە باوانەوە بۆ وەچەكەی، كە هەر خانەیەكی لەشی مرۆڤ لە 46 كڕۆمۆسۆم پێكهاتووە و هەندێ لەو كڕۆمۆسۆمانە هەڵگری توخمی بۆ ماوەیین كە لە باوانەوە بۆ وەچەكان دەگوازرێتەوە، لە توێژینەوەی ناو خێزانەكان دەركەوتووە كە باوكێك نەخۆشی دێوانەیی هەبێت، ئەوا ئەگەری تووشبوونی منداڵەكەی 10% دەبێت، هۆكارە كۆمەڵایەتییەكانیش 1% ئەگەری تووشبوونی تاكەكانی هەیە بەم نەخۆشییە، ئەگەر دایك و باوكەكە هەردووكیان نەخۆشی دێوانەییان هەبێت، ئەوا منداڵەكەیان ئەگەری 46%ی بۆ تووشبوون هەیە، بۆ نموونە ئەگەر ئەو نەخۆشییە لەناو بەرەبابدا هەبێت، ئەگەری تووشبوونی 5-6 بەرامبەرە. هۆكارە بایۆلۆجیییەكانیش بریتییە لە تێكچوونی كۆمەڵێك گوێزەرەوەی دەماری كە پێی دەگوترێ (نیۆرۆترانزمیترس)، كە لە مێشكی هەر مرۆڤێكدا هەیە و زانیارییەكان لە خانەیەك بۆ خانەیەكی دیكەی مێشك دەگوازێتەوە، لە هەر كەسێك كە ئەو گوێزەرەوە دەمارییانەی تێكچوو، نەخۆشییەكە بە كۆمەڵێك نیشانە خۆی دەنوێنێ، كە ئەگەر ئەو نەخۆشییانە كورت بكەینەوە لە چەند خاڵێكدا، بریتین لە: نۆرئەدرینالین، سیرۆتۆنین، دۆپامین، گاما ئەماینۆ بیۆتریك ئەسید، لەگەڵ ئەسپارتید، بیۆتامەنەدارسەترس، ئەڵبەتە گۆێزەری دەماری زۆر بابەتی دیكەش دەگرێتەوە، كە ناكرێ لێرەدا هەمووی باس بكرێ، چونكە ئێمە دەمانەوێ هاووڵاتی سڤیل باشتر تێبگات، بەڵام هەموو ئەو نەخۆشییانە بە هۆی تێكچوونی گوێزەرەوەی دەماری لە مێشكی كەسی نەخۆشدا دروست دەبن. هۆكارە سایكۆلۆژییەكانیش واتە هۆكارە رۆحی و دەروونییەكان پەیوەندی راستەوخۆی بە چۆنیەتی بیركردنەوە و مامەڵەكردن لەگەڵ كێشەكاندا هەیە، واتە هەر لە منداڵییەوە چۆن راهاتووە رووبەڕووی كێشەكانی ببێتەوە، یان ئەو میكانیزم و ستراتیژییەی چۆن هەڵبژاردووە بۆ هەڵسوكەوت لەگەڵ دەوروبەری، بۆ نموونە كەس هەیە زۆر لە سەر شتەكان دەڕوات و لای خۆی ئاڵۆزی دەكات، ئەمجۆرە كەسایەتییە زۆرتر ئامادەگی هەیە بۆ تووشبوون بە نەخۆشی دەروونی، لەوانەیە بۆ ماوەیەكی زۆریش ئەو نەخۆشییە بشارێتەوە و دەرنەكەوێ، بەڵام كە رووداوێكی ناخۆشتری بۆ دروستدەبێ، یەكسەر نەخۆشییەكەی دەردەكەوێ. بەڵام هۆكارە سۆسیۆلۆجییەكان (كۆمەڵایەتییەكان) بۆ تووشبوون بە نەخۆشی دەروونی گەلێك زۆرن و هەر لە پەروەردەی خێزانییەوە دەست پێدەكات، تا دەگاتە ناو گەڕەك و قوتابخانە و شوێنی شوێنی كار و....تاد، كە هەموویان كاریگەری خۆیان هەیە. بۆ نموونە دانیشتووانی گەڕەكەكانی ناوەندی لە شارە گەورەكان زۆرتر كێشەیان هەیە و زیاتر ئامادەگییان هەیە بۆ ئەوەی تووشی نەخۆشی دەروونی بن، بە هۆی ئەوەی وەكو پێویست خەڵك مامەڵە لە گەڵ یەكتر ناكەن، هەروەها لەو گەڕەكانەی سەنتەری شارەكان شوێن و بواری یاریكردن بۆ منداڵ نییە، وەكو پاركێك كە یاری تیا بكەن. بەگشتی كێشە كۆمەڵایەتییەكان لە ناو شارەكان زیاترن بە بەراورد لە گەڵ گوند و لادێكاندا، سێ جۆر هۆكاری دیكەش هەن كە درێژەپێدەری ئەو هۆكارانەن و پێیان دەڵێن: (پریدز پۆزین) مانای ئەوەیە ئامادەییان بۆ تووشبوون هەیە».
د. ئومێد لە درێژەی قسەكانیدا باسی ئەوەی كرد كە بەدخۆراكی هەندێ كەس تووشی نەخۆشی دەروونی ناكات، بەڵكو نەخۆشی جەستەیی لێدەكەوێتەوە، هاوكات جەختی لەوە كردەوە كە هەمیشە روح و دەروونێكی ساغ لە جەستەیەكی تەندروستدایە، وەك چۆن خڕۆكە سپییەكانی خوێن بەرگری لە لەش دەكەن، میكانیزمی بەرگری دەروونی بۆ روحی مرۆڤیش نزیكەی 101 جۆری بەرگری هەیە. بەپێی توێژینەوەكان و بەپێی ئاماری رێكخراوی تەندروستی جیهانی WHO دەركەوتووە كە 16%ی هەموو كۆمەڵگەیەك نەخۆشی دەروونی هەیە، هەڵبەت كۆمەڵگەی ئێمەش كۆمەڵگەیەكی دانەبڕاوە لە كۆمەڵگەكانی دیكە و بەدەر نییە لە كێشە و گرفت و نەخۆشی، هەروەها بەهۆی شەڕ و كوشتار و نەهامەتی كە تا هەنوكەش بەردەوامە و بەرۆكی كوردی بەر نەداوە، ئەگەری زیاتری ئەو رێژەیە لە كۆمەڵگەی خۆماندا هەیە».
د. ئومێد قادر ئەوەشی خستەڕوو كە زۆربەی ئەو نەخۆشانەی سەردانیان دەكەن بریتین لە «نەخۆشییە ویژدانی و میزاجییەكان لەگەڵ نەخۆشییەكانی دڵەڕاوكێ، گوتیشی: «هەڵبەت لە كۆمەڵگەی ئێمەدا تێكچوونی كەسایەتی زۆرە، بەڵام خۆیان بە نەخۆش نازانن و سەردانمان ناكەن»، سەبارەت بە جۆرەكانی چارەسەریش گوتی: «جۆرەكانی چارەسەر زۆرن، لەوانە چارەسەركردنی دەرمانی كە كۆمەڵێ دەرمانمان هەیە بۆ چارەسەری، جیا لەوە چارەسەری دەروونیمان هەیە كە كەسی چارەساز لەگەڵ نەخۆشەكە دادەنیشێ بۆ چەند جارێك و هەر دانیشتنێك ماوەكەی لە 40 تا45 خولەك دەبێت، لەوانەیە نەخۆشەكە پێویستی بەوە بێت، هەفتەی جارێك، یان دوو جار پزیشكەكە بیبینێت، هەروەها چارەسەری خێزانیمان هەیە كە كێشەی نێوان ژن و مێرد چارەسەر دەكات، هەروەها چارەسەری خانەوادەگی هەیە، نابێ ئەوەشمان لە بیربچێت كە چارەسەری مەعریفی زۆر گرنگە و زیاتر وەك چارەسەر بەكاردێت و پسپۆڕی ئەو چارەسەرییەش جیایە و كاری ئێمە نییە، بەڵام بەهۆی نەبوونی ئەو پسپۆڕییە لێرە، ئێمە وەك خزمەتێكی مرۆیی ئەو كارەش دەكەین، هەروەها چارەسەری كۆمەڵایەتی كە لە رێگەی توێژەران و پسپۆڕانی ئەو بوارە ئەنجامدەدرێت بە مەبەستی هۆشیاركردنەوەی كەسوكاری نەخۆشەكە و چۆنیەتی مامەڵە كردن لەگەڵیدا، وشەدەرمانیش شتێكی زانستییە و كاریگەری خۆی هەیە، لێرەوە دەمەوێ هاووڵاتی وشیار بكەمەوە لەوەی كە نەخۆشی دەروونی شتێكی عەیب نییە و هەموومان ئەگەری رووبەڕووبوونەوەیمان هەیە، چونكە لەوەتەی مرۆڤایەتی هەیە كێشەی دەروونیشی هەبووە وچارەسەرنەكردنیشی كێشەی گەورەتری دروست كردووە، وێڕای ئەوەی تاكێكی ناساغ و ناتەندروست دەخزێتە نێو كۆمەڵگە و دەبێتە بارگرانی، هیوادارم تاكەكان رۆشنفكر بن و بزانن دەروونیش بەشێكە لە جەستە و پێویستی بە پارێزگاریكردن هەیە.
لەلای خۆیەوە پسپۆڕی دەروونی سامان سیوەیلی، سەبارەت بە هەمان پرس بۆ گوڵان گوتی: «لایەنی كۆمەڵایەتی و لایەنی دەروونیی مرۆڤەكان دوو لایەنی وابەستەی یەكترن، واتا هەموو كێشە كۆمەڵایەتییەكان راستەوخۆ كاردەكەنە سەر باری دەروونی مرۆڤ، ئەگەر هاتوو پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان بەتایبەت پەیوەندییە خێزانییەكان پەیوەندییەكی تۆكمە و بەهێز و توندوتۆڵ نەبێ، پەیوەندییەك نەبێ لەسەر بنەمای رێزگرتن لەیەكتر و ئاسوودەیی بەخشین بەیەكتر، ئەوا بێگومان تاكەكان تووشی قەیرانی دەروونی و دڵەڕاوكێ و تەنیایی و خەمۆكی دەكات و دواجار گرفتە دەروونییەكان قووڵتر دەبنەوە، لەئاكامدا كەسەكە بۆ پڕكردنەوەی بۆشاییەكان پەنا بۆ كەسانی دیكە دەبات، بۆ نموونە كاتێك ئافرەت لە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان دابڕاوە، یان لە تێكەڵاوی و گفتوگۆكردنی هاوسەرەكەی پەراوێز خراوە، ئەوكات لایەنە دەروونی و سۆزدارییەكەشی كەلێنی تێدەكەوێت، چونكە ئەگەر پێكەوەژیان نەبێ لەناو خێزاندا ئافرەت بەدوای جێگرەوەیەك دەگەڕێ و دوور نییە تووشی ناپاكی هاوسەریش ببێت، پێچەوانەی ئەوەش راستە و بۆ پیاویش بە هەمان شێوە روودەدات، لەوەش مەترسیدارتر ئەوەیە كە زیاتر ئەو حاڵەتە لای ئەو كچ و كوڕانە روودەدات كە لەناو خێزان پەراوێز خراون و دایك و باوك نەیانتوانیوە پەیوەندییەكی بەهێزیان لەگەڵ دروست بكەن، ئەویش بەهۆی زۆر كاركردن و سەرقاڵی ژیان و پەیداكردنی بژێوی رۆژانە، تەنانەت زۆر بەكارهێنانی ئامێرەكانی تەكنەلۆژیا لەلایەن خەڵكەوە وایكردووە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان كاڵ ببنەوە، ئەوەش جۆرێك لەهەستكردن بە تەنیایی و نائارمی و نیگەرانی لای ئەو كەسانە دروستكردووە، ئەوانەش لە رووی دەروونییەوە كاریگەری نەرێنییان هەیە و نەخۆشی دەروونی بەدوای خۆیدا دەهێنێت، دیارە ئەوانەی لە رووی دەروونییەوە ئاسوودە نەبن، ناتوانن لە رووی كۆمەڵایەتییەوە ئاسوودە بن، هەمیشە ئامۆژگاری كەسانی تووشبوو بە خەمۆكی بەوە كراوە كە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانیان بەهێز بكەن، تەنانەت قەیرانی دارایی و دابڕان لە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و نەبوونی سۆز و خۆشەویستی و بەخشین و پاڵپشتی لەناو خێزاندا تاك دووچاری خەمۆكی و گرفتی دەروونی دەكات كە هەندێكجار بە خۆكوشتن و خۆسووتاندن كۆتایی هاتووە، بەڵام لە رابردوودا و لە كۆمەڵگەی كوردەواریدا حاڵەتی خۆكوشتن و خۆسووتاندن زۆر كەم بووە بە بەراورد بەم سەردەمە، هۆكارەكەشی ئەوە بووە ئەو كات پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان بەهێزتر بووەو خزم و دراوسێ بەدەوری یەكەوە بوون.