دەبێت كچان بكرێنە خاڵی سەرەكی لە دۆسیەی پەرەپێدان لەسەرانسەری جیهاندا


بۆ یەكەمجار لە ئاستی نێودەوڵەتیدا (رۆژی نێودەوڵەتی كچانی مێرمنداڵ) لە 11/10/2011 لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە راگەیەندرا، كە چەندین خاڵ لە بەرژەوەندی كچان دەستنیشان دەكات، لەوانە: مافی خوێندن، پەروەردەكردنی تەندروست لەرووی جەستەییەوە، مافی یەكسانی رەگەزی و پاراستنی كچان لە جیاكاری تەنها لەبەر ئەوەی رەگەزی مێن، نەهێشتی توندوتیژی دژی ژنان و رێگرتن لە هاوسەرگیری كچان بە منداڵی. بڕیارە ساڵی 2015ـەش ساڵی پشتیوانی و داكۆكی لە وەبەرهێنانی كچان بێت و لەوبارەیەوە بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان راوسەرنجی خۆیان دەخەنەڕوو.


بەهێزكردن و وەبەرهێنان لە كچاندا، پرسێكی یەكلاكەرەوەیە بۆ گەشەی ئابووری، ئەم دەستكەوتەش ئامانجی هەموو جیهانە لەسەدەی بیست و یەكەمدا كە ئەم بوارانە دەگرێتەوە: نەهێشتنی هەژاری و هێڵی خوار هەژاری، بەشداریەكی ماناداری كچان لەو بڕیارانەی كە كاریگەری لەسەر پرسی ئەوان هەیە، ئەمەش دەبێتە هۆكاری سەرەكی بۆ شكاندنی جیاوازی رەگەزی و نەهێشتی توندوتیژی دژی ژنان و دەبێتە هۆكارێك بۆ گەشەسەندن و پاراستنێكی تەواو و هەروەها كاریگەری تەواوی دەبێت لەسەر پاراستنی مافەكانی مرۆڤ، هەروەها دانپێدانانێك دەبێت بۆ بەهێزبوونی كچان و پێویستبوونن بەشداریكردنیان لە پرۆسەی بڕیار دروستكردن، ئەم بەشدارییەش بۆ هاوبەشیە لەگەڵ هاوبەشەكەی كە رەگەزی نێرە، وەك پاراستنی بەریگەی یاسا، دابینكردنی چاودێری خێزان، هەموو ئەمانەش بۆ بەرژەوەندی كوڕان و پیاوان و سەرجەم كۆمەڵگە و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیە.
ئەگەر ئەو پرسیارە بكرێت كە بۆچی جیهان خەڵاتی نۆبلی بەخشیە كچێكی خوار تەمەن 18 ساڵ و چالاكوانێكی پاراستنی مافی مندال؟ وەلامەكەی ئەوە دەبێتكە خویندنی كچان و وەبەرهێنان لە كچاندا، بەردی بناخەی پەرەپێدانە بۆ دنیا و ئاشتی و ئاسایش بۆ جیهان مسۆگەر دەكات.
یەكێك لە ئامانجەكانی بەیاننامەی نەتەوەیەكگرتووەكان دوای كۆتایی هاتنی ساڵی 2000 و دەستپێكی سەدەی بیست و یەكەم ئەوە بوو تا ساڵی 2015 هەوڵبدرێت، كچان و كوڕانی هەموو وڵاتانی دنیا لانیكەم قۆناخی خوێندنی سەرەتاییان تەواو كردبێت، ئەمەش لەوەوە سەرچاوەی گرتووە، كە یەكسانی رەگەزی كە بەردی بناخەی پەرەپێدانە لە خوێندنی كچانەوە دەستپێدەكات، هۆكاری ئەمەش بۆ ئەوەیە كە پێویستە كچان و كوڕان پێكەوە قۆناخی سەرەتایی تەواو بكەن. لە ئێستاشدا جیهان لەو راستیە تێگەیشتووە، سەركردە پیاوە لێهاتووەكان، بەرهەمی ئەو كوڕانەن كە بە باشی پەروەردەكراون، فەرید زەكەریا كە ئێستا دیارترین كەسایەتی بیرمەندە، لێیان پرسی چۆن تۆ لە هیندستان لەدایكبوویت و توانیت هارڤارد تەواو بكەیت و بگەیتە ئاستی كەسایەتییەكی جیهانی؟ لەوەڵامدا گوتی: راستە من خەڵكی هیندستانم، بەڵام من لە دایك و باوكێكی هۆشیار پەروەردەكراوم، دایكم سەرنووسەری بۆمبای تایمز بووە، باوكم ئەندام پەرلەمان بووە، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەگەر خێزانەكەی فەرید زەكەریا وەبەرهێنانیان لە كوڕەكەیان نەكردایە، ئەوە ئەو نەدەبوو بەو كەسایەتییە جیهانیە، ئەمە بۆ كچانیش راستە، گەر سەیری خێزانەكەی مەلالە یوسفزای بكەن، دەبینین ئەگەر وەبەرهێنانیان لە كچەكەیان نەكردایە، نەدەبووە ئەو كەسایەتییە كە بۆ وەرگرتنی خەڵاتی ئاشتی نۆبڵ تەنانەت سنووری تەمەنیش بشكێنن.
دوای تیپەڕبوونی 14 ساڵ بەسەر بەیاننامەی هەزارە، توانراوە رۆژێك بۆ كچان دەستنیشان بكریت، بەڵام وەك خاتوو ئایزۆبل كۆلی مان دەڵیت: هەتا ئێستاش لە جیهاندا رۆژانە 250 هەزار كچ لە خوار تەمەنی 18 ساڵییەوە بەشوو دەدرێن و بە ملیۆنەها كچیش لە خوێندن بێبەش كراوە.
هەتا مانگی 9ی 2015 تەنها 10 مانگی ماوە، لەئێستاوە جیهان لەهەوڵی ئەوەدایە بیروبۆچوونیكی تازە بۆ كچانی جیهان ئامادە بكات، ئەم پرۆسەیە لەلایەن خودی بان كی مۆنی سكرتیری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان سەرپەرشتی دەكرێت، بۆ ئەمەش لەلایەن ماڵپەڕی girl effect كاریگەریی كچ
www.girleffect.org/news/2014/10/girl-declaration-joint-statement-on-idg
كەمپینێك بۆ ئیمزا كۆكردنەوە رێكخراوە و زیاتر لە150 كەسایەتی بەناوبانگی جیهان وەك بان كی مۆن، ئۆپرا وینفەری، مەلالە یوسفزای، چیلسی كلینتۆن و .. زۆر خەڵكی دی واژوویان كردووە لەمبارەوە بان كی مۆن سكرتیری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان لە سێهەمین ساڵیادی رۆژی كچانی مێرمنداڵدا راشكاوانە ئاماژەی بەوە كردووە :»دەبێت كچان بخرێنە ناو دڵی ئەجیندای پەرەپێدانی نێودەوڵەتییەوە و بۆ بنیاتنانی بۆچوونێكی تازە بۆ دوای 2015، پێویستە ئێمە نیگەرانیەكان دەستنیشان بكەین و تواناو لێهاتووی كچانی جیهان بخەینەڕوو». بانكی مۆن دەیەوێت ئاماژە بەوە كات كە دەبوو پێش ساڵی 2015 ئەم ئامانجە بهاتەیە دی، بەڵام وا ساڵی 2015 زۆر بە خێرایی نزیك دەبێتەوە و ئامانجەكانی پەرەپێدانی هەزارە خەریكە ئێكسپایەر دەبێت، بۆیە زۆر گەوهەرییە كە بۆ قۆناخی داهاتووی پەرەپێدان لەسەر ئاستی جیهان، كچان بخرێنە ناو دڵی دۆسیەی پەرەپێدانەوەو راگەیاندنی رۆژی جیهانی كچانیش ئامرازێكە بۆ ئەو مەبەستە دروستكراوە.
كۆمپانیا گەورە و فرەرەگەزەكان
پشتگیری لە وەبەرهینانی كچاندا دەكەن
سورەیا فەلاح نوێنەری كۆمیتەی ژنانی رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان – ئەنجومەنی ئەمریكا، تایبەت بۆ گوڵان ئەوەی خستەڕوو كە لە 10 ی مانگی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ و بۆ پێشوازی لە رۆژی جیهانی كچان بڕیاردرا وەبەرهێنانی كچان لە دەستووری كاری ساڵی 2015ی وڵاتانی جیهانیدا جێگیر بكرێ، مەبەست لەو كارەش بەرفراوانكردنی مافەكانی كچان و لادانی كۆسپەكانی بەردەمیانە، گوتیشی: «بان كی مۆن سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان داوای لە دەوڵەتدارانی دنیا كردووە بۆ ساڵی 2015 لەبەرنامەی كاری خۆیاندا سەرمایەگوزاری لەسەر مسۆگەركردنی ماف و وەبەرهێنانی كچان بكەن و كار بۆ كۆتایی هێنان بە هەژاری كچان و تواناسازی و پەروەردەی دروست و وەبەرهێنانیان بكەن». سوریا فەلاح شیكاری زیاتر دەكات و دەڵێت: «گەرچی لە چەند دەیەی رابردوو پێشكەوتنێكی بەرچاو و بەرفراوان لە بواری مافەكانی ئافرەتدا هاتۆتەدی و كچانی زیاتر خراوەنەتە بەر خوێندن و ئاستی خوێندنی باڵای كچان بەرز بۆتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا بەپێی راپۆرتێكی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان ملیۆنەها كچ بە شێوەی قاچاخ گیرۆدەی كۆێلەداری مۆدێرن كراون، هاوسەرگیری مێرمنداڵان تا دەیەی داهاتوو لە سنووری 15 ملیۆن منداڵ تێدەپەڕێت، كە ئەوە دژە لەگەڵ ئەو یاسا ئینسانییە كە نابێت كچی مێرمنداڵ ببێتە بووك، هەروەها زۆرینەی نەخوێندەوارانی دنیا ئافرەتن و ئەگەر ئەو رەوتە بەردەوام بێت، لە وڵاتانی توندڕەوی نەریتی و بەتایبەتی كچانی ئەفریقی تا ساڵی 2068 ناتوانن تەنانەت خوێندنی سەرەتاییش تەواو بكەن». ئەوەشی خستەڕوو كە ئەمساڵ رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان پلانێكی بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی خوێندنی كچان بە شێوەی دیجیتاڵی ئامادە كردووە كە دەتوانێت ملیۆنەها كچ خوێندەواربكات و كۆمپانیای مایكرۆسۆفت و چەندین گەورە كۆمپانیای جیهانیش هاوكارییان دەكەن. نەتەوە یەكگرتووەكانیش كەمپینێكی بە ناوی He for She بۆ ساڵی 2015 ئامادەیە كە تێیدا كوڕان و پیاوان بەرەوە نەهێشتنی جیاوازی رەگەزی و مافی یەكسان هان دەدات، بەشداری ئەو كەمپینە بكەن. گوتیشی: «هەوڵ و كۆششی كچانێك كە لە پێناوی خوێندندا یارییان بە گیانی خۆیان كردووە، كاریگەری لەسەر ئەوە بووە كە ساڵی 2015 بۆ وەبەرهێنانی كچان و دەستەبەری مافەكانیان تەرخان بكرێت. نموونەی بەرچاویان مەلالە یوسفزای بوو كە ئێستا بووەتە سومبولێكی گەورە بۆ خوێندنی كچان و هەوڵەكانیشی لەو بوارەدا وایكرد خەڵاتی ئاشتی نۆبل وەربگرێت. بۆیە من وا بیر دەكەمەوە كە زۆر پرسی نەرێنی و هاوبەش لە نێوان هەموو نەتەوە و گەلانی جیهاندا هەیە و دەبێت رووبەڕوویان بوەستینەوە و هەركەس لە هەر ئاست و پلەیەكدا بەرپرسیارە لەوەی لە دژی تاوانەكان و پێشێلكردنی مافەكانی كچان و ژنان بوەستێت و ناڕەزایەتی دەرببڕێت، ئەو پلان و داهێنانەی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانیش لە مانگی سێی ئەمساڵ هاتەئاراوە و منیش بە نوێنەرایەتی كۆمیتەی ژنانی رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان – ئەنجومەنی ئەمریكا، ئەو پەیامەم بە هەموو دنیا راگەیاندووە».
وەبەرهێنان لە كچاندا
بناخەی گۆرانكاری كۆمەڵگەیە
لە لای خۆیەوە كاكەمین نەجاڕ بەرپرسی ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی دیموكراتی كوردستان لە هەولێر، لە ئاخافتنێكیدا بۆ گوڵان سەبارەت بە هەمان پرس گوتی: «ئامادەم ئیمزا لەسەر بابەتێكی ئاوا گرنگ و پێویست بۆ ئەمڕۆی كۆمەڵگەی كوردی بكەم، من وەكو خۆم جیاوازی نێوان كچ و كوڕ ناكەم و بەیەك چاو سەیریان دەكەم، چۆن كوڕەكەم دەنێرمە بەر خوێندن، بە هەمان شێوەش كچەكەم ناردووە، چونكە كچان دەبێت لەسەر بنچینەی مرۆڤبوون مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێت، نەك كچ بوون، لێرەوە پشتگیری لەهەموو ئەو هەوڵانە دەكەم كە بۆ بەرژەوەندی كچ دەدرێت، بۆ ئەوەی چیتر رووبەڕووی توندوتیژی و بێبەشكردن لەخوێندن و بەزۆر بەشوودان نەبنەوە، بە بۆچوونی من فەراهەمكردنی ژینگەیەكی تەندروست بۆ كچان زۆربەی كێشەكانیان چارەسەردەكات، كچ لەهەر دوو كەناڵی ماڵ و قوتابخانە قۆناغەكانی پێگەیشتنی سەرچاوە دەگرێت، بۆیە پێویستە لەم دوو كەناڵەدا جیاوازی و پێشێلكاری بەرامبەر بەمافەكانیان نەكرێت».
لەزۆر وڵاتی ئەوروپاش
زیاتر بایەخ بە كوڕ دەرێت نەك كچ
نووسەر و چاودێری سیاسی ئاراس نوری ئەحمەد تەها، لە دەستپێكی قسەكانیدا باسی ئەوە دەكات كە «لە كاتێكدا بان كی مون بانگەوازی ساڵی كچ دەكات بۆ پاراستنی مافی كچی گەنج و منداڵ و بۆ یەكسانی نێوان رەگەزی مێینە و نێرینە، لە زۆر وڵاتانی ئەوروپی و یەكێك لەوانە ئەڵمانیا، مەراقی گەورەی كۆمەڵگە و یاسادانەرەكان، زیاتر رەوشی كوڕی منداڵ و گەنجە. باس لەوە دەكرێت، ئەوەندە گوێ دراوەتە كچ، كوڕ خراوەتە خەڵوەتەوەو هەتا بێت باوەڕیان بەخۆیان كەمتر دەبێتەوە و تووشی شەرمنی بوون. ئەم دیاردەیە هەیە و باس لە پشتگوێخستنی كوڕ دەكرێت. تەرازووی نێوان كچ و كوڕ هێندە تێكچووە، باس لە هەڵپەی دۆزینەوەی كوڕبوون دەكرێت. ئەمە هەر بەكورتی، بۆ ئەوەی بزانین لە وڵاتانی دی رەوشی نەش و نماكان چۆن بە پێچەوانەوەن، بە بۆچوونی ئاراس دەبێت ئاگادارییەكی زۆر هەبێت لە باسكردن و جێبەجێكردنی پڕۆژەی ساڵی كچان و گوتی: «ئاگاداری یەكەم ئەوەیە كە لەو وڵاتانەی هاوكێشەی ماف لە نێوان نێرینە و مێینە تێكچووە، جۆری دیالۆگ و مامەڵەكردنی بابەتەكەیە لە لایەن میدایاكانەوە كە دەبێت پێداچوونەوەی بۆ بكرێت، دووهەم، دەبێت بە جۆرێك گرنگی بە شێوازی پێناسە و چەسپاندنی ئەم پڕۆژەیە بدەن، كە نەبێتە هۆی چارەڕەشكردنی كوڕ و تەنها لایەنگیری كچ بێت. بەلای منەوە گرنگترین هەنگاو- دیموكراسی رەگەزی- یە كە دەبێت باسی لەسەر بكرێت لەم پرۆژەیەدا، واتا باسكردنی هاوكێشەی ماف لە نێوان مێینە و نێرینە هەر لە تەمەنی منداڵییە دەبێت دەستی پێ بكرێت، بۆ ئەوەی هەردوو رەگەز، سوودی پێداگۆگی و فێربوون و خوێندن و ژیانی ئابووری و تەندروستی داهاتوویان پێكەوە نەخشەكێش بكەن. لە جیاتی ئەوەی كوڕ هەر لە منداڵییە بكرێت بە بەخێوكەری كچ، واتا بەرپرسیار لە بەختەوەری و بەدبەختی كچ، دەبێت باری سەرشانی كوڕ سووك بكرێت و هەردووكیان بەرپرسی ژیانی خۆیان و داهاتوی خۆیان بن. ئەمە رێز و خۆشەویستی و متمانە لە نێوان هەردوو رەگەز بنیاد دەنێت. كچ ناكرێتە كاڵایەك یا بووكە شووشەیەك و تەنها ئامادە بكرێت بۆ داهاتووی خێزان بەڕێوەبردن و فێری هەڵگرتنی بەرپرسیاری بۆ ژیانی خۆی دەبێت و توندوتیژی نێرینەش كەم دەبێتەوە، واتە هەر لە منداڵییەوە كە رێزگرتن لە نێوان كچ و كوڕدا هەبوو، وادەكات ژن ببێتە خاوەن كەسایەتی خۆی و وەك بێزمانێك لێی نەڕوانرێت.بۆیە پێویستە یەكسانی رەگەزی و دیموكراسی رەگەزی ببنە بنەمای كاركردن لەسەر ساڵی كچ و پەیامی ئەو ساڵە، یەكسانی ماف بێت لە نێوان مرۆڤەكاندا. نەك لەسەر حیسابی رەگەزی نێر، مێ بكرێتە سیمبۆل. گەر وانەبێت، چاككردنەوەی هاوكێشەكە ئاسان نابێت. دەبێت كەلتووری كوردیمان لە یاد نەچێت، كە جارێ ئامادە نەكراوە بۆ پڕۆژەی شۆكبەخش، بردنی ئەم پڕۆژەیە بۆ پەرلەمان، گونجاوتر دەبێت، گەر كۆمەڵێك خوێندنەوە و سیمیناری لەسەر بكرێت لە خوێندنگەكاندا بە شێوازێكی ئاسان، نەك بە ئەكادیمی. زانكۆكان دەتوانن بە ئەكادیمی ئەم كارە بۆ پەرلەمان ئامادەبكەن، چەندەها ساڵە وڵاتە پێشكەوتووەكانیش باس لە مافی ژن و یادی ژن و ساڵی ژن دەكەن و جۆرەها كەمپینی بۆ دەكەن، بەڵام لە جێبەجێكردنی یاساییدا ئەم پلانە تووشی وەستان بووە و پەیامەكە ناگاتە شوێنی خۆی و كاریگەری زۆرجار بە پێچەوانەوە بووە».
دەبێت كوردستانیش
پشتگیری ئەم داوایە بكات
بەڵام عومەر فەرهادی پەیامنێری رادیۆی دەنگی ئەمریكا بەشی كوردی، وەك نووسەر و رۆژنامەنووسێك دەنگی خۆی دەخاتە پاڵ ئەو دەنگانەی لە سەرتاسەری جیهان بەرز دەكرێتەوە بۆ ئەوەی ساڵی 2015 بكرێ بە ساڵی كچان، گوتیشی: «من باوكی دوو كچم و نەوەیەكی كچیشم هەیە، داوا لە سیاسەتوانان، پەرلەمانتاران، نووسەران، رۆشنبیران، دادوەران، پارێزەران و هەموو كەسێك دەكەم كە هەست بە مرۆڤایەتی راستەقینە دەكەن پاڵپشتی ئەم داوایە بكەن، چونكە كچان دایكانی دواڕۆژن ئەوان نەوەكانمان پێدەگەیەنن، ئومێدیش زۆرە هەوڵ و تەقەلاكان سەربگرن و سەركەوتووبن، لەكاتێكدا داكۆكیكردن لە مافەكانی كچان داوایەكی كۆمەڵایەتی گونجاو و مرۆڤایەتییە و پێویستە سیاسەتوانان و هەموو پیاوانی ئایینی بە هەموو ئایینە جیاكانەوە پاڵپشتی ئەم داوایە بكەن.
گرنگە پەرلەمانی كوردستان بە یاسا
پشتگیری لە ساڵی وەبەرهێنان لە كچاندا بكات
دارا محەمەد ئەمین ئەندامی سەركردایەتی كۆمەڵی ئیسلامی و سەرۆكی رێكخراوی دۆستانی زەوی و وەزیری پێشووی كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێم، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «من ئەوە بەكارێكی باش دەزانم و پشتگیری لێدەكەم، بەو هیوایەی بەم هەنگاوە بتوانرێ هەموو پێداویستی و داخوازییەكانی كچان و مافەكانیان دەستەبەر بكرێ، لەوانە مافی ژیانی سەربەرزانە، مافی خوێندن، مافی ئازادی رادەربڕین، مافی پاراستن و چاودێری تەندروستی و تێكڕای ئەو مافانەی بەپێی ئایینە ئاسمانییەكان، یاسا و رێسا نێودەوڵەتییەكان و یاسا نیشتمانییەكان كە هەیانە و دەكرێ ئەو هەنگاوەش لە رێ گەی بۆنە و رۆژە تایبەتەكانی كچان سەرچاوە بگرێ، وەك دەزانن لەساڵی 2011رۆژی 11ی ئۆكتۆبەر كرا بە رۆژی كچان، هەموو ئەو مافانە لەلایەن كۆمەڵێ وڵاتەوە پەسند كراون، كەچی لەناو زۆربەی كۆمەڵگەكانی دنیا پەیڕەو ناكرێت، تەنانەت لەپێشكەوتووترین وڵاتی دنیا ژنەكان مافەكانیان پێشێل دەكرێ، بۆیە لە جێگەی خۆیەتی كە هەوڵی گشتی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی بۆ بدرێت، داواكارم لەپەرمانی كوردستانیش یاسای تایبەت بە رۆژ و ساڵی كچان دەربكرێت بۆئەوەی مافەكانیان لەچوارچێوەی یاسا پارێزراو بێت و پێشێلكاری تێدا نەكرێت، چونكە زۆرجار لەناو خێزانەكان ستەم لەكچ دەكرێت و مافەكانی زەوتكراوە، دەكرێ ئەو یاسایە رێگەیان پێ بدات لەئاستی كۆمەڵگەدا رۆڵی خۆیان ببینن، هەروەها رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی و حكومەت و دەسەڵات ببن بە بەشێك لە دەسەڵاتی بڕیاردەر لە وڵاتدا، چونكە بابەتێكی زۆر گرنگە بەو پێیەی كچان نیوەی زیندووی كۆمەڵگەن و لەپەروەردەكردن و پێگەیاندن و رۆشنبیركردنی نەوەی داهاتوو رۆڵی كاریگەریان هەیە، بۆ ئەو مەبەستە پێویستە گرنگییەكی تەواو بەچینی گەنجان لەناوگەنجانیش چینی كچان بدرێت.