بۆچی زۆرجار بۆ كپكردنی دەنگی ئافرەت وشەی رەق و ناووناوتۆرەی ناشیرین بەكار دەهێنرێت؟ بۆچی تەنانەت دایكانیش بۆ بێدەنگكردنی كچی خۆیان بە «دەمدرێژی» تۆمەتباری دەكەن؟ ئایا «بێدەنگی» ئافرەت جوانتر دەكات؟ ئەی ئەگەر ئافرەت بێدەنگ بێت، كێ مافەكانی دەستەبەر دەكات؟ ئایا بێدەنگیی ئافرەت نابێتە هۆی ئەوەی زیاتر مافەكانی پێشێل بكرێت؟ ئەمانە و چەندین پرسیاری هاوشێوە هەن كە بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان وەڵامی دەدەنەوە.
گوڵان: كۆمەڵایەتی

«دیل كارنگی» گەورە وتاربێژی جیهانی وتەیەكی بەنرخی هەیە بۆ هەموو مرۆڤایەتی بە هەردوو رەگەزەكەیەوە، بنەمایەكی سەرەكیشی داناوە بۆ ئەوەی لە كاتی گفتوگۆدا كاری پێ بكەین و لە یەكتر بگەین. یەكێك لەو بنەما گرنگانە ئەوەیە لەساتی گفتوگۆدا دەبێت خۆمان لەگۆشە تیژەكان بپارێزین و لەسەرەتادا قسەكانمان لەسەر ئەو خاڵانە بێ كە هاوڕاین تیایدا و هیچ كات دڵخۆش نەبین ئەگەر هاتوو لە گفتوگۆیەكدا شكستمان بە بەرامبەرەكەمان هێنا، چونكە لە بەرامبەر ئەو دڵخۆشیەی تۆدا كەسێكی دی دڵشكاو بووە و رەنگە لەسەر بۆچوونی یەكەمی خۆیشی مابێتەوە، بەمجۆرە گفتوگۆ و سەركەوتنەكەمان هیچ مانایەكی بۆ نامێنێتەوە، ئیتر ئەوە پەیوەندی بە رەگەزەوە نییە و ئافرەت و پیاو دەگرێتەوە، بەڵام بەداخەوە لە كۆمەڵگەی ئێمە كەمتر دەرفەت بە ئافرەت دەدرێ كە بەشداریی گفتوگۆكانی تەنانەت ناو پیاوانی خزمی خۆیشی بكات.»
ئەوە دەستپێكی قسەكانی نەبەز ئەحمەد جۆڵا بوو. ئەو وەك كەسایەتییەكی سیاسی و هونەری بابەتەكە زیاتر شی دەكاتەوە و دەڵێت: «پێویستە چۆن بایەخ بە راوبۆچوونی خۆمان دەدەن، ئەوهاش راوبۆچوونی كەسی بەرامبەرمان بەلامانەوە گرنگ بێت و لە هەڵچوون و شكاندنەوەی یەكدی و جیاوازی رەگەزی دوور بكەوینەوە»، جەختی لەوەش كردەوە كە واباشترە مرۆڤ لە كاتی گفتوگۆدا ستایش و سوپاس و پێزانینی بۆ بەرامبەرەكەی لە بیرنەچێت، با هەندێك دەستبڵاو بێ، بە مەرجێك ئەو ستایش و پیاهەڵدانە نەچێتە سنووری ماستاو كردنەوە و هەندێك پێناسە نەدرێ بە بەرامبەرەكەت كە لە راستیدا بوونی نەبێ لە كەسایەتی ئەودا، گوتیشی: «نەك هەر خەڵكی سڤیل، بگرە لەسەر ئاستی رۆشنبیران و سیاسییەكانیشمان زمانی گفتوگۆ زمانێكی توندە و بە باشی نەمانتوانیوە رێز لە رای یەكتری بگرین، هۆكاری سەرەكیشی ئەوەیە لە رووی پەروەردەییەوە وانەیەكی وا گرنگ بۆ رێزگرتن لە رای یەكتری لە ناو خێزان و خوێندنگەكانیش بەدی ناكرێ».
نەبەز جۆڵا لە درێژەی ئاخافتنەكەیدا ئەوەشی دووپات كردە كە گفتوگۆ و رادەربڕین هۆكاری راستەقینەی سەركەوتن و رووخانی مرۆڤەكانە. گوتیشی: «بەداخەوە ناشارەزایی لە هونەری وتاربێژی و بایەخنەدان بە رای بەرامبەر لە نێوكۆمەڵگەی كوردیدا بەرامبەر بە رەگەزی مێ چەندبارە بووەتەوە، زۆر جار پیاوان لە نێو كۆمەڵگەی ئێمەدا ئەو وشە توندانەی كە لەبەرامبەر پیاوێك لە خۆی باڵادەستر، یان زیرەكتر نەیتوانیوە بیانكات، هەمووی كۆدەكاتەوە و لە بەرامبەر ئافرەتێكدا خۆی دەتەقێنێتەوە بە روویدا و دواجاریش ئەم هەڵچوونە هەڵەیە دەبێتە هۆكاری لە یەك نەگەیشتن و پەرتەوازەبوونی خێزانەكان، بەداخەوە كچانی ئێمە وا پەروەردە دەكرێن، كە بێدەنگ بن و وەڵامی پیاو نەدەنەوە، ئەوەش وادەكات تەنانەت نەتوانن بەرگری لە كەمترین مافی خۆیان بكەن، ئەوەش ترسناكترین پەرچەكردار لای هەندێك لە ئافرەتان دروست دەكات بە وەی كە بە دوای كەسێكی دیكەدا بگەڕێ بۆ ئەوەی گوێ بۆ ئازارەكانی بگرێ، بەمجۆرەش واتا دروستبوونی كەسی سێهەم و ئەوەش بۆ خۆی كۆمەڵێك گرفتی ئاڵۆز دەهێنێتەئاراوە و رەنگە ئەو كات چارەسەركردنی زۆر ئاسان نەبێت».
ئەندازیار شیلان بیانی كە بڕوانامەی ماستەری لە بەڕێوەبردن و كارگێڕی هەیە، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «زۆر بەداخەوە لە وڵاتی ئێمەدا بیردۆزێكی سەقەت بووەتە كەلتووری كۆمەڵگەوە بەوەی كە گوایە ئافرەت بەوە جوانە بێدەنگ بێت، بەڵام زۆر بە راشكاوییەوە دەڵێم: ئەوە تەنها بۆ پشتگوێ خستنی ئافرەتە، باشە ئەگەر ئافرەت هەر بێدەنگ بێ، ئەی كێ مافە زەوتكراوەكانی بۆ دەگێڕێتەوە؟ دەنگی هەق، بۆ دەبێت بۆ ئافرەتی ئێمە شەرمەزاری بێت؟ بۆ دەبێت كاتێك ئافرەتێك داوای مافێكی خۆی بكات، یان قسە لە سەر كارێك و بڕیارێك بكات، ناووناوتۆرەی ناشیرینی پێوە بلكێندرێت؟ زۆرجار بینراوە ئافرەتێك كە داوای مافی خۆی دەكات، یان لەسەر داواكارییەكانی سوور دەبێت، كەچی بە ناووناوتۆرەی ناپەسەند دەمكوتی دەكەن و بە زماندرێژی تۆمەتباری دەكەن».
خاتوو شیلان ئەوەشی دووپات كردەوە كە ئافرەتانی ئێمە چەندەها ساڵە لەسەر هەموو بوارە جیاوازەكانی ژیان شانبەشانی پیاوان لە ئەركە گرانەكانی ژیان و تەنانەت خەبات و قوربانیدانیشدا بەشدار بوون، جاری واش هەبووە جگە لە ئەركی ماڵ و منداڵداری كار و قورسایی زیاتر كەوتۆتە سەرشانی ئافرەت، ئیتر چۆن دەبێت رێگری لە رادەربڕینی ئافرەت بكرێت؟ با تێڕوانین و رەخنەكان لەسەر بنەمای ئەوە بێت كە ئەو دەنگە دەنگی راست و هەقە، یاخود ناڕاست و هەڵەیە، نەك لە سەر ئەساسی ئەوەی ئەو دەنگە هی پیاوە، یان هی ئافرەت، واتا ئافرەت و پیاو هەردووكیان مرۆڤن و پێویستە بە چاوێكی مرۆڤانە مامەڵە لەگەڵ یەكتری بكەن، نەك بە جیاكاری رەگەزی رێگری لە رادەربڕینی ئافرەت بكرێت. گوتیشی: «رێزگرتن لە یەكتری لەسەر بنەمای مرۆڤایەتی یەكێكە لەپڕەنسیپە جوانەكان كە رێز و بەها بۆ مرۆڤایەتی دەگێڕێتەوە. گەر تەماشای وڵاتانی پێشكەوتووی جیهان بكەین، دەبینین ئافرەتانی ئەوان لە منداڵییەوە وا راهێنراون كە خاوەن را و ئیرادەی خۆیان بن، كۆمەڵگەش بە چاوی رێزەوە تەماشایان دەكات، بۆیە توانیویانە خۆیان لە وەرگرتنی پۆستە باڵاكانی حكوومی نزیك بكەنەوە. ئەمڕۆ سەردەمی نوێبوونەوەی ژیان و گوێگرتنە لە زاری یەكتری، كاتی ئەوە هاتووە هەموو تاكەكان وەك یەك بژین و چیتر تەنیا لەسەر ئەوەی ئافرەتێك دەنگی بەرزدەكاتەوە و داوای مافی خۆی دەكات، سووكایەتی پێبكرێت، دەبا لەم مینبەرەوە داوای ئەوە بكەین: چیدی زۆڵم لە هیچ ئافرەتێك نەكرێت، چونكە ئەو زۆڵمە نە لە رووی ئایینی ئیسلامی پیرۆز و نە لە رووی مرۆڤایەتییەوە رێگەپێدراو نییە، با پێوەر بۆ دەنگ لە سەر بناغەی دادپەروەری بێت، نەك لە سەر خۆویستی و پیاوسالاری.»
چنور حەمە حوسێن بەرپرسی راگەیاندنی ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانی، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە « ئەوەندەی كۆمەڵگە بەلایەوە گرنگە ئافرەت كۆت بكات، ئەوەی بەلاوە گرنگ نییە هاوبەشییەك لەبەڕێوەبردنی ژیان دروست بكات، ئەمەش وایكردووە ئافرەت نەتوانێت داوای سادەترین و ئاساییترین مافە بنچینەییەكانی خۆی بكات» .گوتیشی: «كۆمەڵگەی پیاوسالار بە پاساوی ئەوەی ئافرەت بە بێدەنگییەوە جوانە، بەردەوام ئافرەتی دەمكوت كردووە، ئەوەش رەهەندێكی ئەو كۆمەڵگە كەلتووری و نەریتییانەیە كە زۆربەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گرتۆتەوە، واتە پیاو ئافرەتێكی دروستكردووە كە تەنیا خەریكی كاری ناو ماڵە و داوای هیچ جۆرە مافێكی خۆی ناكات، تەنانەت ئەو مافانەی كە لە سەرەتای دروستبوونی ئادەمیزادەوە پێی بەخشراوە» .
هێشوو عەزیز دەرچووی بەشی فەلسەیە و ئەویش سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «هەمیشە لە كۆمەڵگەی نەریتسالاری پیاوان دژی ئافرەتێك بوون كە كەسایەتییەكی بەهێزی هەبێـت، بەردەوامیش ویستوویانە ئافرەت پاشكۆی پیاوان بێت و رێگەیان بە ئافرەت نەداوە تەنانەت باسی خواستەكانی بكات، یان رای خۆی دەربڕێت». گوتیشی: «جیاكردنەوەی ئافرەت لە پیاو لە رووی ماف و ئیمتیازاتی كۆمەڵایەتی و دەروونییەوە، یەكێكە لەو بەرهەمانەی كە كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی لە دوای سەرهەڵدانی پیاوسالاری هەتا هەنوكە پیادەی كردووە، ئەوەی كە دەیبینین بەرهەمی ئەمڕۆ، یان چەند ساڵێك نییە، بەڵكوو بۆ سەردەمێكی زۆر دێرین دەگەڕێتەوە كە هەمیشە كچیان بە بێدەنگی و بەستەزمانی وێنا كردووە و هەمووشمان ئەو پەندەمان بیستووە كە دەڵێت: (كچێكی شەرمن شارێك دەهێنێت)، ئەو نەریتە وایكردووە تەنانەت ئافرەتی خاوەن كەسایەتی بەهێز بە كەسێكی دەمدرێژ، یان دەمەوەر ناوزەد دەكەن، ئەوەش رەهەندێكی مێژوویی هەڵگرتووە و بەرهەمی دوای قۆناغی پیاوسالارییە. ئەگەر كەمێك وردبینەوە دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە عەقڵییەتی پیاوسالاری ئەوەندە تەسك بووە، سووكایەتی بەو ژنە كردووە كە دەیەوێت بەرگری لە خۆی، یان داوای مافی خۆی بكات و بە كەسێكی دەمەوەر و بێ كەڵك و بێشەرم ناوی بردووە، بگرە سووكایەتی بەو پیاوانەش كردووە كە رێزی ژنەكانیان دەگرن و بە كەسێكی ژنانی ناوی بردووە، ئەمەش خۆی لەخۆیدا سووكایەتی بە جەوهەری راستەقینەی مرۆڤەكانە و لە سەردەمێكدا كە بەسەردەمی پاراستنی كەرامەتی مرۆڤ ناسراوە، شتی وا قبووڵ ناكرێت».
هێشوو عەزیز وەك رێكارێك بۆ نەهێشتنی ئەو دیاردەیە ئاماژە بەوە دەكات كە «لە كوردستان بە هەزاران توێژەری كۆمەڵایەتی و دەروونیمان هەیە، ئەمە بێجگە لە سەدان رێكخراوی ناحكوومی كە ئەركیان وشیاركردنەوەی كۆمەڵگەیە، پێویستە ئەوان و میدیاكان و حكومەت بە ئەركی خۆیانی بزانن كە لانیكەم ئەوەندە تاكی كۆمەڵگە وشیار بكەنەوە كە بزانن كاتێك ئافرەت دەنگی هەڵبڕی و بەرگری لەخۆی كرد، ئەوە كەسێكی ئازاو بەجەرگە، نەك كەسێكی دەمدرێژ و دەمەوەر».
شاعیر و نووسەر شنۆ محەمەد، رایوایە «لە كۆمەڵگەی ئێمەدا ئەگەر ئافرەتێك بیەوێت ئازادانە قسە بكات، رووبەڕووی هەزار توانج و تانەی كۆمەڵگە دەبێتەوە»، گوتیشی: «گەورەترین گرفتی نەریتی كۆمەڵگەی ئێمە و هەموو كۆمەڵگە پیاوسالارییەكان لەوەدایە كە فكر و دەڕبڕینی رای ئافرەتان سنووردار كرداوە و ژیانی تەنیا لەچەند لایەنێكی رووكەشدا كورت بۆتەوە، بۆیە هەر كاتێك ئافرەتێك بیەوێ خاوەنی قسەی خۆی بێت، بە ناوناتۆرە دەمكوتی دەكەن، تاكە رێگەش بۆ رزگاربوون لەو نەریتە چەقبەستووە ئەوەیە كە جیاوازی رەگەزی بنبڕ بكرێت».
شنۆ محەمەد باسی بەربەستەكانی بەردەم رادەربڕینی ئافرەتان دەكات و نموونەش بە خۆی دەهێنیتەوە و دەڵێت: «من خۆم وەك ئافرەتێكی شاعیر ویستم بە ئازادی بنووسم، كەچی تووشی سەدان كێشەی جۆربەجۆر بووم و تەنانەت ناچار بووم ئەو شارە بەجێ بهێڵم كە لێی دەژیم، ئەمەش بۆ ئەوەی دەگەڕیتەوە كۆمەڵگە هەموو ئازادییەكانی بۆ ئێمە قەتیس كردووە و هیچ جۆرە رێگەیەكی بۆ ژن نەهێشتۆتەوە كە بتوانێت رایەكی ئازادی هەبێت و بتوانێت وەك هەموو مرۆڤەكان بژی و ئازادی رادەربڕینی هەبێت». گوتیشی: «تێنەگەیشتن لە چەمكی رێزگرتن و ئازادییەكانی تاك گەورەترین گرفتی كۆمەڵایەتییە كە رووبەڕووی تاكی كورد بۆتەوە، هەر لەبەر ئەمەش ئەگەر ژنێك كەمێك بوێر بێت، ئەوا بە كەسێكی دەرچوو لە سنوور و یاخیبوو تەماشای دەكرێت و لە كۆمەڵگەش بە هەموو شێوازێك بەرەنگاری دەبنەوە و دژایەتی توندی دەكەن، تاكە چارەسەریش گەڕانەوەمانە بۆ تێگەیشتن لە كێشە و گیروگرفتەكانی یەكتری و گوێگرتن لە راز و گلەییەكان و بەهادانە بە پێوەرە مرۆڤایەتییەكان نەك پێوەری رەگەزی».