ئافرەتی كورد لە دێرزەمانەوە، وێڕای رۆڵی دایكایەتی و ماڵداری، شانبەشانی پیاو لە رەوتی خەبات و ئیدارەی وڵاتدا رۆڵێكی بەرجەستەیان هەبووە، بەشێكی بەرچاویان لە رۆژانی سەختی خەباتی شاخدا، هاوسەفەر و هاوسەنگەری پێشمەرگە بوون، لە ئێستاشدا ژمارەیەكی زۆری ئافرەتی كورد لە گشت جومگەكانی كۆمەڵگە بە حكوومی و ناحكوومییەوە بەشدارن و شوێنپەنجەیان دیارە، لەگەڵ ئەوەشدا هەست بەوە دەكەن لە هەندێ وەزارەتی هەستیار بۆ نموونە (وەزارەتەكانی دارایی و سامانە سروشتییەكان)، پەراوێز خراون و پۆستی گرنگیان پێنەدراوە. بەشداربوونی ئەم راپۆرتەی گوڵان زیاتر شرۆڤەی ئەو بابەتە دەكەن.




بەناز عەلی بەرپرسی «بزووتنەوەی ژنانی ئازادیخواز لە بەریتانیا»، هۆكاری پەراوێزخستنی خانمان لە پۆستەكانی هەندێ وەزارەتی هەستیار لە هەرێمی كوردستان بە دووخاڵ پۆڵین دەكات، یەكەم: «عەقڵی سیاسی لە بەرێوەبردنی وڵات عەقڵێكی پیاوسالارە و لە پرسە گرنگ و هەستیارەكاندا باوەڕیان بە توانا و بەهرەی ژنان نییە، بۆیە لە پرسەكانی دارایی و نەوت و سامان سروشتییەكان و دانوستان لەگەڵ بەغدا بەشداری بە ئافرەت ناكەن. دووەم: ژن هەموو توانای خۆی خستۆتە بواری مافەكانی ژنانەوە، كەمتر بایەخیان بە بواری زانستەكانی وەك دارایی و زانستە سروشتییەكان داوە، ئەوەش وایكردووە كەم لە ژنان لەو بوارەدا بتوانن تواناكانی خۆیان بسەلمێنن. ئەمەش مانای ئەوە نییە كە ژنی بەتوانامان لەو بوارانەدا نییە».
بەناز عەلی لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا كە ئەگەر ئافرەتان زیاتر لە پۆستە گرینگەكاندا ئەركیان پێ بدرێ، ئایا رێژەی گەندەڵی كەم دەبێتەوە؟ دەڵێت: «كەمبوونەوەی گەندەڵی پەیوەندی بە سیستم و جۆری بەڕێوەبردنەوە هەیە، ئیدی ژن بێت، یان پیاو گەندەڵی روو دەدات، با ژن زۆر دەستپاكتر بێت لە پیاو، بەڵام لە سیستمی بەڕێوەبردن هێشتا واسیتەكاری و حزبایەتی و خزمایەتی و چەندین جۆری دیكەی گەندەڵی بوونی هەیە و بەسەر یاسادا زاڵە، ئەم دیاردەیەش هەمووان تووش دەكات».
شوان محەممەد ئەمین خۆشناو مامۆستای زانكۆ كۆلیژی ئاداب بەشی مێژوو، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «بە رای من مەسەلەی گەندەڵی و گەندەڵكاری هێندەی پەیوەندی بە خودی مرۆڤەكە و پەروەردە و ویژدان و برسیەتی لە ئارەزووەكانی و تێركردنی هەوەسەكانی لە رێگەی ماددی و كەلتوور و هەیە، ئەوەندە پەیوەندی بە رەگەزەوە نییە. بۆ وەرگرتنی پۆست لە وەزارەتە سیادییەكانیش، رەگەز گرنگ نییە، یان ژن و پیاو نییە، بەڵكوو گرنگ تەكنۆكراتی و پسپۆڕی و شارەزاییە لە بوارەكەدا، بەڵام كادیرە پیاوانی سەر بە پارتە سیاسییەكان شەڕی كورسیی وەزارەتە گرنگەكان دەكەن و ئافرەتان توانای ئەو ركابەرییەیان نییە».
ئەو كەسایەتییە ئەكادیمییە لە درێژەی ئاخافتنەكەیدا جەخت لەوە دەكاتەوە كە «لە بنەڕەتدا مەسەلەی گەندەڵی پێویستی بەچارەسەری بنەڕەتی هەیە بۆ ئەوەی جومگەكانی دەسەڵات و كارگێڕیی دەوڵەت لە ئیفلیجبوون بپارێزێ»، گوتیشی: «گەندەڵی بووەتە پەتایەكی كوشندە و تەنها وەزارەتێك، یان دوو وەزارەتی دیاریكراوی نەگرتۆتەوە، هەروەها بوونی هەندێك ئیمتیازات بۆ فەرمانبەران لە وەزارەتێك و نەبوونی ئەو ئیمتیازاتە لە هەندێ وەزارەتی دیكەدا وایكردووە خەڵك هەوڵی دامەزران لەو وەزارەتدا بدات كە ئیمتیازاتی زیاترە، بۆیە سیمای گەندەڵی لەوانەیە زیاتر بە بەژن و باڵای ئەو وەزارەتانە بڕابن. ئەگەر سەیری رۆڵی ئافرەت بكەین لە دام و دەزگاكانی حكومەتی كوردستاندا، ئافرەتی كارامە و سەركەوتووی باشمان هەیە، دەتوانن كارەكانیان بە باشی راپەڕێنن و دڵسۆزانەش كاری خۆیان دەكەن و دەكرێ لە هەردوو وەزارەتی دارایی و سامانە سروشتییەكانیش كە سەرچاوەی دابینكردنی پارەی وڵاتن زیاتر سوود لە دەستپاكی و تواناكانی خانمان وەربگرن».
فاتیح رەئووف ئەحمەد ئەندامی مەكتەبی سیاسیی حزبی سۆسیالیست دیموكراتی كوردستان، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە «پێویستە ئافرەتان لە تەواوی ناوەندە باڵاكانی حزبی و حكوومی بە شێوازێكی كاراتر رۆڵیان پێ بدرایە»، گوتیشی: «ئەوەی رەچاو دەكرێت لە هەرێمی كوردستاندا بە رێژەیەكی دیاریكرا رۆڵ بە ئافرەتان دراوەو تواناكانی ئافرەت لە چوارچێوەیەكی دیاریكراودا قەتیس كراوەو لەسەر میلاكی حزبەكان دەستنیشان كراون، نەك پشت بە توانا و لێهاتووییان بەسترابێت، ئەوانیش هێندەی بیر لە بەرژەوەندی حزبەكەیان دەكەنەوە، نیو هێندە بیر لە بەرژەوندی مافەكانی ئافرەتان ناكەنەوە، لێرەوە دەگەینە ئەو بڕوایەی ئافرەتان لەلایەن حزبەكانەوە بۆ بەرژەوەندی حزبی و هەندێك جار لەپێناو بەرژەوەندی پیاوسالاری بەكار دەخرێن، تا ئەو ئاستەی ئەرك و ماف و داواكارییەكانی خۆیان لەبیر كردووە».
فاتیح رەئووف جەختی لەوە كردەوە كە «رێژەیەكی دیاریكراوی ئافرەت لە بواری رێكخراوە NGOكاندا كارامەن و لە هەوڵی بەرەوپێش بردنی ئافرەتانن لەگشت بوارێكدا، بەڵام رێژەیان كەمەو ناتوانن ببنە فشارێك تا رۆڵیان پێ بدرێت لەناوەندەكانی بڕیاردا، بەتایبەتیش لەدوای پێكهێنانی كابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە رێژەیەكی زۆر كەم بواریان بۆ رەخسێندراوە تا بتوانن رۆڵی خۆیان بگێڕن»، گوتیشی: «دەكرا سەرجەم ئافرەتان بەبێ جیاوازی لەپێناو وەرگرتنی مافەكانیان تواناكانیان یەك بخستایە و فشارێكی باشیان بخستایەتە سەر حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ مسۆگەركردنی مافەكانیان و بەشداری زیاتریان لە بەڕێوەبردنی وڵات».
چالاكیی كۆمەڵی مەدەنی گوڵاڵە پشدەری، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «بەشداری ئافرەتان لەنێو گۆڕەپانی سیاسیی كوردستاندا پرۆسەیەكی سرووشتی و خۆڕسك نییە كە كۆمـەڵگە بە ئاسانی و بە ئاسایی وەریگرتبێت. بگرە كۆمەڵگە نەك دەرفەتێكی یەكسان و هاوشانی رەگەزی نێری بۆ ئافرەت نەڕەخساندووە، بەڵكوو بەربەستی زۆریشی بۆ درووست كردوون».
بە بڕوای گوڵاڵە پشدەری «كۆمەڵگەی كوردستان لەم ساڵانەی دواییدا بۆ قبووڵكردنی ئافرەت لە مەیدانی سیاسیدا هەنگاوێكی سەرەتایی ناوە». بەكارهێنانی سیستمی «كۆتا»شی بە «خێرپێكردن» ناوبرد كە لە بەدیهێنانی مافی ئافرەتاندا زۆر كاریگەر نابێت. نموونەشی بەوە هێناوە كە لە دوو هەڵبژاردنی پێشوودا بەبێ سیستەمی كۆتا تاكە ژنێك نەیتوانی سەربكەوێت، بەڵام ئێستا پێنج ئافرەت بە جیاوازی كوتلە سیاسییەكانیان و پارێزگاكانیانەوە بەبێ كۆتا سەركەوتن، ئەوەشی بە یەكەمین هەنگاو بە ئاراستەی پێچەوانە لە كۆمەڵگە بۆ گۆڕانكاڕی یاسایی لە سیستەمی سیاسی و حوكمڕانی هەژمار كرد، گوتیشی: «كێشەی هەرە گەورەی ئێمە و بەشداری ئافرەتان لە پلەی بەرزدا لە ناو وەزارەتەكان بەگشتی ئەوەیە هەر لە پەرلەمان و وەزارەتەكانی حكومەت تا دەگاتە رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و ئافرەتان و ژنانیش، هەموویان دامەزراوەی حزبین و دەرئەنجام وایكردووە ئافرەتان ناتوانن وەك یەكەیەكی دامەزراوەیی سەربەخۆ بۆ پێگەیاندنی خۆیان كاربكەن و بگەنە ناوەندی بڕیاردان و شانبەشانی پیاوان لە بەڕێوەبردنی وڵاتدا بەشداربن».