لەكۆنەوە تائێستا ئافرەت لەبەڕێوەبردنی ماڵ و خزمەتكردنی ئەندامانی خێزان پشكی شێری بەركەوتووە، زۆرن ئەو ئافرەتانەی زۆربەی كاتەكانی ژیانیان لەنێو چێشتخانەی ماڵەوە بەسەر دەبەن، بێئەوەی لەلایەن بەخێوكەری ماڵ درك بەم ئەركە قورسەی بكرێت، دەروونناسانیش هێما بۆ ئەوە دەكەن، كە مانەوەی ئافرەتان لەچوارچێوەی ماڵ و نەبوونی داهاتێكی سەربەخۆ ئافرەت تووشی خەمۆكی و بێئومێدی دەكات.

ئافرەت چاوی لەدەستی مێردی بێت، ناتوانێت هیچ بڕیارێك بدات
« بەهۆی كەمتەرخەمی دایك و باوكم لەقۆناغی سەرەتایی وازم لەخوێندن هێنا، هەر لەو تەمەنەوە بەبێ ویستی خۆم خزامە ناو چێشتخانە، ئێستاش كە ژیانی هاوسەریم پێكهێناوەو سێ منداڵم هەیە، وێڕای خزمەتكردنی هاوسەر و منداڵەكانم، خزمەتی خەسوو و خەزوور و شووبراكانیشم دەكەم، وەك بڵێی چێشتخانە بەمیرات بۆم بەجێ مابێت، شەو و رۆژ لەچێشتخانەم، بەكورتی خزمەتكارێكی بێ مووچەم». ئەوە قسەی شەونم عەباسی تەمەن 38 ساڵ بوو. ئەو نیگەرانی خۆی لەوە دەردەبڕێت كە نەیتوانیوە خوێندن تەواو بكات، بۆ ئەوەی داهاتێكی سەربەخۆی هەبێت، بۆیە دەڵێت: «كە ئافرەت چاوی لەدەستی مێردی بێت، ناتوانێت هیچ بڕیارێك بدات».
گرنگە ئافرەتانی ماڵەوە سەرچاوەیەكی داهاتیان هەبێت
رووناك سابیر یەكێكە لەو هەزاران ئافرەتەی كە هەموو تەمەنی لەكونجی ماڵەوەو بەتایبەت لەچێشتخانە بەسەربردووە، ئەو ڕایوایە «بەهۆی خراپی باری ئابووری زۆرجار ئافرەت بیر لەگرتنەبەری رێگەی خراپیش دەكاتەوە»، رووناك بە توندی ڕەخنە لەو دایك و باوكانە دەگرێت، كە ڕێگری لە خوێندنی كچانیان دەكەن. سەبارەت بە خۆیشی گوتی «خوا باوكم بگرێ كە نەیهێشت خوێندن تەواو بكەم، لەپۆلی دووی ناوەندی بەزۆر لەخوێندن دەریهێنام، دایكم زۆر پاڕایەوەو گوتی با سێیەكەی تەواو بكات، بەدایكمی دەگوت: بۆچی دەتەوێ كچەكەت تەعیین بكەی؟ ئێستاش حكومەت بەقسەی گەورە گەورە باسی مافی ئافرەت دەكات، بەڵام ئامادە نییە مووچە بۆ ئێمەی ئافرەتانی ماڵەوە ببڕێتەوە، بۆئەوەی چیدیكە لەلایەن مێردەكانمان هاوارمان بەسەردا نەكرێت و بە نییە وەڵاممان بدرێتەوە كاتێك داوای پارەیان لێدەكەین، من كە دەست لەمێردەكەم پان دەكەمەوە هەست بە سووكایەتییەكی زۆر دەكەم، منیش وەكو ئافرەتانی دیكە حەز بەپۆشینی جلوبەرگی جوان و تازە دەكەم، نەك ئەو جلە لەنگانەی كە ئێستا لەبەرمدایە».
هێمن عەبدولقادر توێژەری دەروونی و بەرپرسی پلاندانان لەبەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان، هێما بۆ ئەوە دەكات كە كاركردنی ئافرەتان لە ماڵەوە كۆمەڵێك فاكتەر و هۆكاری خۆی هەیە، تەنانەت لە كۆندا بەشێكی ئافرەتانی خوێندەواریش كە بڕوانامەیان هەبووە، ڕێگەیان پێنەدراوە لە دەرەوەی ماڵ كار بكەن، واتە تێڕوانینی كۆمەڵگە وابووە كە ئافرەت تەنها بۆ كاروباری ناوماڵ و منداڵ دروستكراوەو نابێت بچێتە دەرەوەو كار بكات. پاشان وردە وردە ئەم نۆرم و بەها كۆمەڵایەتییانە لەگەڵ گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتییەكان گۆڕانی بەسەردا هات. هێمن عەبدولقادر «ئاڵۆزبوونی ژیان و كەمی شوێنی نیشتەجێ بوون و دەسهاتی مانگانە و ڕۆژانەی تاك»یشی بە هۆكارێك ناوبرد كە وایكردووە هاوكێشەكە تەواو پێچەوانە بێتەوە، بۆیە ئێستا زۆر رێگری لە كاری ئافرەت لە دەرەوەی ماڵ و لەناو فەرمانگەكان ناكرێ. گوتیشی: لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا گومانی تێدا نییە مانەوەی نەك ئافرەت، بەڵكو هەر مرۆڤێك بە درێژایی ڕۆژ، یان مانگ و ساڵ لە سوچی ماڵەوەدا دنیایەك نەخۆشی و دەردی دەروونی لێدەكەوێتەوە، چونكە مرۆڤ هەمیشە پێوستی بەوە هەیە، ژینگە كۆمەڵایەتی و مادییەكانی بۆ چەند سەعاتێكیش بێت، بگۆڕێت، تەنانەت خەڵكی جیاواز و شوێنی جیاواز و شتی تازە ببینێت و ببیستێت، بەڵام ئەم گۆڕانە ئافرەتانی ماڵەوە ناگرێتەوە». ئەو توێژەرە نەبوونی داهاتیشی بۆ ئافرەت بە كێشەیەكی دی هەژمار كرد، كە «هەمیشە وادەكات ئافرەت پاشكۆ بێت و چاوی لە دەستی كوڕ و مێرد بێت، ئەمەش ناچاری دەكات، بەرگەی هەموو فشارە كۆمەڵایەتی و دەروونییەكانی خێزان بگرێت، بۆ ئەوەی سەری لێ نەشێوێت و لانە و شوێنی مانەوەو خواردن و پێداویستییەكانی تری لە كەسانی ترەوە دەستكەوێت».
توێژەری كۆمەڵایەتی ڕێبین فەتاح، سەبارەت بە هەمان پرس ئاماژە بەوەدەكات كە كاتێك كچ و كوڕ خێزان پێكدەهێنن و بە پرۆسەی هاوسەرگیریدا دەڕۆن، پێویست دەكات كارەكانی بەڕێوەبردنی ماڵ و خێزان پێكەوە بەڕێوە ببەن. گوتیشی: «لە زۆربەی خێزانەكانی ئێمەدا ژنان زیاتر سەرقاڵن بە كارەكانی ناو خێزان، واتە ئەو كارانەی لە چوارچێوەی ماڵدا ئەنجام دەدرێت، لە بەرامبەریشدا پیاوان ئەركی كارەكانی دەرەوە لە ئەستۆ دەگرن. بە كورتی پیاوان سەرقاڵ دەبن بە كۆكردنەوەی پارە و داهات بۆ خێزان و ئافرەتانیش زیاتر ماڵ بەڕێوەدەبەن».
ڕێبین فەتاح ئەوەشی خستەڕوو كە «لە كوردەواریدا زۆرجار (ژن و ماڵ) بەكاردێت، ئەوەش دوو چاوگی هەیە، یەكەمیان ئەوەیە كە ژنان بوونەوەرێكن لە چوارچێوەی ماڵدا كاردەكەن، دووەمیان ئەوەیە كە ژنان ماڵ دروست دەكەن»، گوتیشی: «لەناو ئەو خێزانانەدا كە ژنان لە ماڵەوە و پیاوان لە دەرەوە كاردەكەن، مەرج نییە پیاوان وەك بووكەڵە، یان وەك رۆبۆتێك تەماشای ژنان بكەن و تەنها وەك ئامرازێكی ناو چێشتخانە تەماشایان بكەن».
ئەو توێژەرە نموونە بە خێزانی خۆی دەهێنێتەوە و دەڵێت «دایك و باوكی من تەمەنیان لە سەرووی شەست ساڵەوەیە، هەموو تەمەنی دایكم لە ماڵەوە كاری كردووە، بەڵام لە سەرەتاوە تا ئێستا ئەو پارەیەی بابم لە دەرەوە پەیدای دەكات، راستەوخۆ رادەستی دەست دایكمی دەكات و هیچ پەیوەندییەكی بەوەوە نامێنێت، ئیتر دایكم خۆی بەرپرسە لەوەی پارەكە چۆن و بە چ شێوەیەك خەرج دەكات و بەكاری دەهێنێت، بابم هیچ كات تەنانەت نازانێت، یان لەوە ناپرسێتەوە چی هەیە و چی نییە. هەروەك ئەگەر بیەوێت شتێك بكڕێت، داوای بڕی پێویستی پارەكە لە دایكم دەكات». جەختی لەوەش كردەوە كە لەڕێگەی پەروەردەكردنی منداڵەكان هەر لە قۆناغەكانی ناو خێزانەوە تا دەگات بە قوتابخانە و ئاستەكانی دیكەی خوێندن وپەروەردەكردن، دەبێت تاك لەو بوارەدا هوشیار بكرێتەوە كە هاوسەران دەبێت پێكەوە ژیانی هاوبەشییان بەڕێوە ببەن». گوتیشی «نابێ ئەوەمان لەبیربچێت، ئەگەر ئافرەت داهاتی سەربەخۆی نەبوو و لەماڵیش بڕی پارەی تەواوی لەبەردەست نەبێت و هەمیشە چاو لەدەستان بێت، دوورنییە بەلاڕێدا بڕوات، حاڵەتی لەو شێوەیەش تۆمار كراوە، گومانیشی تێدا نییە، كە زۆر زیاتر لەوەی تۆماركراوە لە دادگاكان و بنكەكانی پۆلیس، بوونیان هەیە، چونكە هەموو حاڵەتەكان ئاشكرا نابن و ناگەنە دادگا و ناكەونە دەست پۆلیس». ئەوەشی دووپات كردەوە كە «نەبوونی سەرچاوەی ئابووری، لە بنەڕەتدا ئینسانێكی كۆیلە دروست دەكات، ئەو ئینسانە، نێر بێت یان مێ، مادام سەرچاوەیەكی ئابووریی سەربەخۆی نەبێت، دەبێت بە كۆیلەی ئەو كەس، یان هێزەی سەرچاوە ئابوورییەكەی بۆ دابین دەكات». ڕێبین فەتاح جەختی لەوە كردەوە كە ئەو كوڕانەش سەرچاوەی ئابوورییان نییە، گوێڕایەڵی سەرسەختی باوكەكانیانن، هەتا لەو شوێنەشدا كە هیچ باوەڕیان بە گوتار و رەفتاری بابیان نییە، ناچارن بەقسەی بكەن، چونكە ناتوانن ئیرادەیەكی سەربەخۆیان هەبێت كە پشت بە داهاتی خۆیان ببەستن».
پەرلەمانتار نەسرین جەمال بۆچوونی وایە ئەگەر ئافرەت خاوەن داهاتی خۆی بێت، سوودی بۆ خۆی و بۆ وڵاتەكەشی دەبێت، چونكە «لە بەدەستخستنی ئابووری بۆ خێزان و وڵاتەكەشی بەشداردەبێت»، ئەو پەرلەمانتارە بە پێویستیشی زانی سەرەتا باسی رێژەی هەژاری بكات و ئەوەشی بە پێوەرێك ناوبرد بۆ ئەوەی رێگەی زیاتر بۆ كاری ئافرەت لە دەرەوەی ماڵ بكرێتەوە، گوتیشی: «بەداخەوە تاوەكو ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان رێژەی هەژاری دیارنەكردووە، ئەمساڵ دەگوترا رێژەكەی تەنیا 7%ـە، بەڵام ئێمە رێژەی خوار هەژاریشمان هەیە، پێویستە حكومەت بیر لەوە بكاتەوە كە هێڵی خوار هەژاری چارەسەر بكات، ناكرێ لە هەرێمێكی پڕخێر و بێر و دەوڵەمەند، ئافرەتان بەم كولەمەرگییە ژیان بكەن، ئافرەتانێك بێ مووچە و بێ داهات چاو لەدەستی ئەم و ئەو بن».
پەرلەمانتار نەسرین جەمال جەختی لەوەش كردەوە كە «لە ئێستا و لە رابردووشدا پیاو بەتەنیا ئابووری وڵاتی پەیدا نەكردووە، داهاتی گشتی هەر وڵاتێكیش تەنیا بۆ پیاوان نییە، ئافرەتی ئێمەش لە لادێكاندا توانیویانە هەم خزمەتی ماڵ و مێرد بكەن و منداڵ پەروەردە بكەن، هەم خزمەتی میوان و پێشمەرگە بكەن و شانبەشانی مێردەكانیشیان لە كێڵگە كشتوكاڵییەكان كاریان كردووە، كەواتە ئەو بەرهەمە تەنیا رەنجی شانی پیاو نەبووە رەنجی شانی ئافرەتانیش بووە. پێویستە ئافرەتان ئەو هەلەیان بۆ بڕەخسێ كە وەك پیاوان داهاتی سەربەخۆیان هەبێت».