بەشداریی ئافرەتان لە سیاسەت و بڕیارسازیدا كاریگەری و ڕەنگدانەوەی زۆری لەسەر ئاستی لۆكاڵ و تەنانەت لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش هەیە، لەگەڵ ئەوەشدا هەتا ئێستاش لە ئاستی جیهاندا ژمارەی خانمی سیاسەتمەدار كەمن، بەڵام ئافرەت كە دایكایەتی و پەروەردە و فێركاریی لە ئەستۆدایە، وەك بوونەوەرێكی بەتوانا و ڕاهێنەر و كارامە سەیر نەكراوە، كە هەر ئەو توانامەندی و بەزەییانەی دەتوانێ لە پیادەكردنی سیاسەتی نەرم و پاك و چەسپاندنی ئاشتەوایی و پێكەوەژیاندا ڕۆڵی كارا ببینێت. بۆیە بە پێویست دەزانرێ بایەخی تەواو بە وەبەرهێنانی ئافرەت بدرێ و جەختیش لەوە دەكرێتەوە كە وەبەرهێنانی ئافرەتان پرۆسەی پەرەپێدان پێش دەخات.
گوڵان: كۆمەڵایەتی

هەر كەسێك بیەوێت تواناكانی برەو پێبدات، دەتوانێت ببێتە كەسێكی سەركردە
«بەشداریی ئافرەتان لە پرۆسەكانی وەبەرهێنانی تواناكانی كۆمەڵگە بە توانا خودییەكانی خۆشیانەوە یەكێكە لە گەوەرەترین بابەتە سەرەكییەكان كە لەدوای نیوەی سەدەی بیستەم و چارەكی یەكەمی سەدەی بیست و یەكدا وەك بابەتێكی گرنگ هاتە نێو ژیانی سیاسییەكانەوە، بێگومان پرسی بەشداری و ڕۆڵ و پێگەی ئافرەتان و بەشداربوونیان لە كایەی سیاسیدا لەدوای ساڵانی پەنجاكانەوە زۆربەی وڵاتانی باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیاشی گرتەوە، چەندین ئافرەتیش گەیشتنە پۆستە سیادییەكان، لەوانە (بەنازیر بۆتۆ سەرۆك وەزیرانی پاكستان) و دواتریش ئەندیرا گاندی لە هیندستان و پاشانیش میگاواتی سۆهارتۆ لە ئەندەنووسیا و خالدە زیا لە بەنگلادش و گۆڵدا ماهیر لە ئیسرائیل و كۆمارتۆنجای سەرۆكی سیریلانكا، ئەمانە هەمووی نیشانەی ئەوەن كە ئافرەتان لە وڵاتانی رۆژهەڵاتیش بەشێوەیەكی بەرچاو هەوڵی بەشداری سیاسی دەدەن».
ئەوە دەستپێكی قسەكانی هێرۆ عەلی بوو. ئەو وەك توێژەرێكی كۆمەڵایەتی ئەوەی بۆ گوڵان روونكردەوە كە سەرەڕای هەوڵەكانی ئافرەتان بۆ بەشداری سیاسی لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی، كە لە هیندستان و پاكستان و سریلانكا ئافرەتی سەرۆكوەزیرانیان هەبووە، كەچی لە زۆر وڵاتی عەرەبی ئافرەتان تەنانەت مافی دەنگدانی پەرلەمانیشیان نەبووە، گوتیشی: «بێگومان ئافرەت مافی خۆیەتی لە هەموو پرۆسەیەكی گرنگی سیاسیدا بەشداری بكات، بەتایبەتی ئەگەر لە ڕووی تواناوە گۆشكرابێت و بەتەواوەتی بۆ وەرگرتنی پۆست ئامادە كرابێت .ئافرەتی كوردیش لە دێر زەمانەوە خاوەنی پێگەیەكی ئابووری و كۆمەلایەتی باش بوون، بێجگە لەوەی ئەمڕۆ لە كوردستان سەدان ئافرەت هەن كە پۆستی گرنگی حزبی و حكوومییان هەیە، لە بواری كەرتی تایبەتیشدا وەك بەڕێوبەری كۆمپانیا و بەڕێوبەری كارگێڕی كۆمپانیاكان دەبیندرێن، ئەمەش نیشانەی ئەوەیە كە ئافرەتانی ئێمە لە ڕووی پەروەردەییەوە لەسەر بنەمایەك پەروەدەكراون كە بتوانن سەركردایەتی باش بكەن» .
هێرۆ جەخت لەوە دەكاتەوە كە پێویستە ئافرەتان بایەخی زیاتر بە تواناكانی خۆیان بدەن و بێ سڵەمینەوە ڕوو لە گۆڕەپانی سیاسەت بكەن و بەرەوە ناوەندەكانی بڕیاری سیاسی هەنگاو بنێن، گوتیشی: «دەركەوتنی بیرمەندێكی وەك(زەینەب خەواجە) لە وڵاتی بەحرەین، كارێكی سادە و ساكار نەبووە، ئەو خاتوونە خۆی پێگەیاند و نووسینەكانی زۆرترین كاریگەریان لەسەر بەشداری ئافرەتان لەپرسە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكاندا هەبووە، لەكاتێكدا (زەینەب خەواجە) لە وڵاتێكدا لەدایكبووە و ژیاوە، كە پڕبووە لە توندوتیژی و تەنانەت ئافرەت مافی بەشداریكردنی لە هەڵبژاردەنەكانیشدا نەبووە، ئەمەش نیشانەی ئەوەیە كە هەر كەسێك بیەوێت تواناكانی برەو پێبدات، دەتوانێت ببێتە كەسێكی سەركردە، جا چ پیاو بێ یان ئافرەت، بۆیە بێگومان ئافرەتیش دەتوانێت بگاتە هەر پۆستێك كە مەبەستی بێت، بەڵام لە پێناویدا دەبێت خۆی ماندوو بكات و تواناكانی برەو پێبدات».
ئافرەتی كورد لە ئافرەتانی عەرەب و تورك و فارس سەربەستترن
شنۆ حەسەن بڕوانامەی (ماجستیر)ی لە بواری فەلسەفە هەیە و هێما بۆ ئەوە دەكات كە پێگەیاندنی ئافرەتی بەتوانا بۆ ئەوەی بتوانێت ڕۆڵی تایبەتی لە پێشكەوتنی ئاستی زانستی و سیاسیدا ببینێت و ببێتە كەسێكی سەركەوتوو پێویستی بە كۆمەڵێك بنەمای سەرەكی هەیە، لەوانە: هاندانی ئەو ئافرەتە بۆ ئەوەی ببێتە كەسێك كە توانای خۆ بونیادنانەوەی هەبێت، گوتیشی: «ئەگەر ئێمە چاوێك بە دیراسەكردنی قۆناغی زانكۆدا بخشێنین، دەبینین لە هەرێمی كوردستان مێشكی قوتابی زانكۆ بە هەردوو ڕەگەزەوە تەنیا وەكو دەفرێكی پاراستنی زانیاری و گواستنەوەی زانیارییەكانی لێهاتووە، هەمیشە زانكۆ قوتابی وەها لێدەكات كە تەنیا ئەركی پاشەكەوتكردنی زانیارییەكان بێت، بەڵكو پێویستە هەوڵبدرێت قوتابی زانكۆ لە بری كۆكردنەوەی زانیاری و لەبەركردنی كاتی، مێشكی بە شیكاری ئاشنا بكرێ بۆ ئەوەی توانای داهێنانی هەبێت، چونكە هەتا ئێمە بەم شێوەیەی ئێستا گەنجی خۆمان پەروەردە بكەین، ئەوا نەك هەر ئافرەت، بەڵكوو پیاوی بەتواناشمان كەم دەبێت، بەم سیستەمی پەروەردەییە ناتوانین ئافرەتێك پەروەردە بكەین كە سەركردایەتی سیاسی و ئابووری بكات، چونكە ئەگەر ئافرەتێك پۆستیشی بدرێتی، بەڵام نەتوانێت داهێنان بكات، ئەوا ناتوانێت تەنانەت خزمەت بە پرسی ئافرەتانیش بكات» .
شنۆ حەسەن جەخت لەوە دەكاتەوە كە سیستەمی پێگەیاندن و پەروەردەكردنی كچان زۆر سادەیە و ڕایوایە هەتا ئێستا وەها كارانەكراوە كە بتوانرێت ئافرەتی بەتوانا بەرهەم بێت، سەبارەت بە بەشداریی ئافرەتیش لە پرۆسەی سیاسی و دەسەڵاتی كارگێڕیدا شنۆ گوتی: «بەشداریی ئافرەت لە پرۆسە جیاكاندا مێژوویەكی زۆر دێرێنی هەیەو ئافرەتی كوردیش هەمیشە ڕۆڵی خۆی هەبووە و پێگەی دیاربووە، مێژوو شایەتی بۆ پێگەی ئافرەتی كورد دەدات، ئەوەتا چەندین ئافرەتی بەتوانامان وەكوو(قەدەم خێر، خانزادی میری سۆرا، حەپسەخانی نەقیب و عادیلەخانم) هەبووە، لەبواری خەباتی چەكداریشدا ئافرەتی زۆر بەتوانامان هەبووە كە خزمەتی گەل و نیشتمانیان كردووە، لە ناو پێشمەرگە لە شاخ لە بەرامبەر دوژمنێكی زۆر دڕندە خەباتیان كردووە، لە زیندانەكانیش وەكو پیاوان و بگرە زۆر سەختتریش ئازار و ئەشكەنجە دراون، چەندین شەهیدی ئافرەتیش هەن وەك شەهید لەیلا قاسم و شەهید بەیان عومەر شەریف و چەندانی تر كە جێگەی شانازی میللەتن، ئەمە نیشانەی ئەوەیە كە ئافرەتی كورد هەمیشە لە ڕووی پەروەردەكردنەوە وەها پەروەردەكراوە كە توانیویەتی پێگەیەكی گرنگی كۆمەڵایەتی و بگرە سیاسیشی هەبێت، تەنانەت گەڕیدەیەكی وەك كلۆدیس جیمس ڕیچ ئەوەی باسكردووە كە ئافرەتی كورد بە بەراورد بە ئافرەتانی عەرەب و تورك و فارس سەربەستترن و ئازادیی زیاتریان هەیە».
ئەوەشی دووپات كردەوە كە هەرچەندە پەروەردەكردنی خێزانی كوردەواریش زۆر سادەو ساكاربووە بە بەراورد بە ئافرەتانی وڵاتانی پێشكەوتوو، بەڵام ئافرەتانی كورد بە درێژایی مێژوو ڕۆڵێكی باشیان لە پێشكەوتنی كۆمەڵگەدا گیڕاوە، گوتیشی: «ئەوەشمان لەیادنەچێت كە هەمیشە داب و نەریتی كۆمەڵایەتی و ئایینی كاریگەری خۆی هەبووە، واتا ئەگەر ئافرەتێك خێزانەكەشیان پەروەردەیەكی زۆر پڕۆفیشناڵانەی بكات، ئەوا لە زۆر ڕووەوە كۆمەڵگە ڕێگری بۆ دروست دەكات، بۆیە دەبێت لە تێڕوانینی كۆمەڵگەدا بەرامبەر بە ئافرەت ریفۆرم بكرێ، چونكە ئەگەر ئافرەتێك بێتە دەرەوەی ماڵ و كاری سیاسی بكات، دەبێت ڕەچاوی بیروبۆچوون و هەڵسەنگاندنی چەند لایەن بكات، یەكەمیان خێزانە، كە تا چەند رێی پێدەدەن و تاچەند هاوكاری دەكەن تا لە جێبەجێكردنی ئەركەكانیدا سەركەوتوو بێت، بێگومان ئەگەر خێزان ئەو ئاسانكارییانەی كردبێت، ئەوا قۆناغی یەكەم دەبڕێت و دەگاتە قۆناغی دوای ئەوە كە كۆمەڵگەیە، كۆمەڵگەش چۆن بۆی دەڕوانێت ئەوە تا ڕادەیەكی زۆر كاریگەری لە سەر لاوازبوون و سەركەوتنی ئافرەت دەبێت».
گرنگە پەروەردەكردنی كچ لەسەر بنەمای هاندان و تێگەیاندن و بەهێزكردنی بێت
توێژەری دەروونی هانا ئەمیر، سەبارەت بە هەمان پرس ئەوەی خستەڕوو كە بەشداریی ئافرەتان لە پرۆسەی سیاسی پەیوەستە بە چۆنێتی توانای ئافرەتان و ئەدای كاركردنیان و چۆنێتی پێگەیاندنی ئافرەتان و پەروەردەكردنیان لەسەر چۆنێتی كاركردنیان، گوتیشی: «ئەگەر ئێمە چاوێك بە بەشداریی ئافرەتان لەپرۆسە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكاندا بخشێنین، دەبینین: لە ساڵی 1995 و لە كۆنگرەی پەكین جەخت لەسەر ئەوە كرایەوە بەشداریی ئافرەت لە سیاسەت و بڕیاردروستكردن و بڕیارداندا زیاتر بكرێت، سیستەمێكی یەكسانی لە نێوان هەردوو ڕەگەزی نێر و مێ لە سیاسەت پیادە بكرێت، بەتایبەتی ئەوەی گرنگە ئەوەیە كە كار لەسەر توانا و هزری دایكان و دواتر كچان بكرێت، بەتایبەتی پەروەردەكردنی كچ زیاتر گرنگە، نەك تەنیا ئەنجامدانی ۆركشۆپ و كۆنفرانس بۆ ئەوەی بوترێت ئافرەت بەشداری پرۆسەی سیاسی بكات، ئەوەی كە زۆر گرنگە پەروەردەكردنی كچە لەسەر بنەمای هاندان و تێگەیاندن و بەهێزكردنی بۆ ئەوەی ببێتە خاوەن بڕیار و بتوانێت كاروباری سیاسی ڕایی بكات»
هانا ئەمیر بە پێویستی دەزانێت هاوكات كار بۆ ئەوە بكرێت كە قوتابیان وشیار بكرێنەوە لەسەر ئەرك و مافەكانیان و گوتیشی: «ئەوەی جێگەی سەرنجە بەشێكی زۆر لە قوتابیان لە قۆناغی زانكۆدا وادەزانن ئەركی ئەوان تەنیا دەرچوونە و زیاتر بایەخ بە نمرەی دەرچوون دەدەن و كەمتر گرنگی بە تواناكانی خۆیان دەدەن، واتا لە زانكۆكاندا بیركردنەوە لە نمرە و دەرچوون قوتابییانی لە بەرهەمهێنان و داهێنان دوور خستۆتەوە».
ئەو توێژەرە جەختی لەوەشكردەوە كە پێویستە پڕۆگرامەكانی خوێندن لە هەرێمی كوردستان بە ئاراستەی پێگەیاندنی كەسایەتی و برەودان بە تواناكان و پەروەردەكردن و فێركردن و هاندانی بەشداریی زیاتری ئافرەت لە سیاسەتدا گۆڕانكارییان تێدا بكرێت، بەڵام بەداخەوە هەتا ئێستا هەست بەوەناكرێت كە لە پڕۆگرامەكانی حكومەتدا ئەم شتانە جێی بۆ كرابێتەوە».
كۆمەڵگەی نەریتی كەمتر بوار بۆ داهێنان و كاركردنی ئافرەتان دەڕەخسێنێت
لەلای خۆیەوە ئاڵا كەمال عەلی چالاكوانی بواری كرێكارانی ئافرەت لە شاری سلێمانی، ئەوەی بۆ گۆڤاری گوڵان شیكردەوە كە كۆمەڵێك گرفت هەیە وادەكات ئافرەتان نەتوانن وەك پێویست برەو بە تواناكانی خۆیان بدەن. بە بڕوای ئەو چالاكە گرفتی سەرەكیی ئافرەتان لە كۆمەڵگەی رۆژهەڵاتیدا ئەوەیە كە ئافرەت وەها فێركراوە كە خاوەنی بڕیار نییە، ئەمەش وایكردووە كە ئافرەت نەتوانێت وەك پێویست تواناكانی زیاد بكات، هاوكات گوتی: «پێویستە پەروەردەكردنی كچ لە سەرەتای منداڵییەوە لەسەر بنەمایەك بێت كە خۆی پێشبخات و گرنگی بەتواناكانی بدات، بە مەرجێك ئەم هەڵمەتە گشتگیر بێت بۆ ئەوەی هەموو ئافرەتان لێی سوودمەند بن». بە پێویستیشی زانی باسكردن و شرۆڤەی كاركردنی ئافرەتانی ماڵەوە هەنگاوێكی زۆر سەرەكی بێت و گوتی: «ئەركی سەرەكی ئێمە لەمەدا كورت دەبێتەوە كە ئافرەتان لەماڵەوە دەربهێنن و بتوانین قەناعەتیان پێبكەین كە ئەوان لە دەرەوەی ماڵەوە كاربكەن، ئەوەی زۆر گرنگە ئێمە بیزانین ئەوەیە كە كار لەسەر ئافرەتانە بكرێت كە هیچ بڕوانامەیەكیان نییە و نەخوێندەوارن، زۆر گرنگە بتوانرێت كاریان لەگەڵ بكرێت و هانبدرێن بۆ ئەوەی كە بتوانن كار بكەن و یان خۆیان فێری خوێندەواری بكەن» .ئەوەشی خستەڕوو كە ئەوان «رێنمایی پیشەییان بۆ (1200) ئافرەت لە سنووری پارێزگای سلێمانی كردووە، بەڵام ئەوەی لەم رێژە زۆرە تەنیا (300) كەس بەگەڕ خراون»، هۆكارەكەشی بۆ ئەوە گەڕاندەوە كە «ئافرەتانی ماڵەوەوە لەگەڵ ئەو ژیانەدا ڕاهاتوون كە هیچ كارێك نەكەن و بەو هاوكارییە كەمە بژین كە باوك و برا و هاوسەر پێشكەشیان دەكات، بۆیە ئێمە كاتێك دەمانەوێت پیشەیەك بۆ ئافرەتێك بدۆزینەوە، ئەو ئافرەتە بەو ئیشانە ڕازی نابێت، یان بیانووی زۆر دەدۆزنەوە، لەوانە منداڵەكانی دەكاتە بیانوو كە نازانێت لەكوێ دایانبنێت».
ئەو چالاكە ئەوەشی دووپات كردەوە كە پێویستە گرنگیدان بە ئافرەتان لەسەر ئاستێك بێت كە ئەو ئافرەتە لەسەرەتای تەمەنیەوە هانبدرێت كەخۆی بەهێز بكات، بۆ نموونە ئەوەی كە دەخوێنیت دوای خوێندن بتوانێت لەو بوارەدا كاربكات كە پێویستە، یان ئەو كارە بكات كە ئارەزوویەتی بیكات، نەك ڕێگری بۆ دروست بكەن، بەڵام ئەگەر ئەم شتانە لە تەمەنی منداڵی و نەجەوانییەوە كاری لەسەر نەكرێت، ئەوا زۆر قورس دەبێت لەبەر ئەوەی كە شتێكی واقعیە كۆمەڵگەی نەریتی و پیاوسالاری كەمتر بوار بۆ داهێنان و كاركردنی ئافرەتان دەڕەخسێنێت».