ماوەیەكە چاودێرانی سیاسی لە ناوخۆ و دەرەوەی كوردستان پێداگری لەسەر ئەوە دەكەن كە باری ژیۆپۆلۆتیك، دیمۆگرافی، ئەتنیكی، ئایینی، مەزەەبی و تائیفی لە عێراق، بە ەیچ ەێزێك و تەنانەت بە زلەێزێكی وەك ئەمریكاش یەك ناخرێتەوە. گۆڤاری «تۆرنتۆ سەن»ی ئەمریكی بە ئاشكرا باسی ئەوە دەكات كە «وڵاتێك بە ناوی عێراق لە مردن نزیك دەبێتەوە و وڵاتێك بە ناوی كوردستان لەدایك دەبێت». لە ئێستاشدا هەرێمی كوردستان بە دەستپێشخەریی سەرۆك بارزانی و لە سەر دەستی پەرلەمانی كوردستان بەرەو گشتپرسی (ریفراندۆم) بۆ دیاریكردنی چارەنووسی خۆی هەنگاو دەنێت، بەڵام ئایا جیابوونەوە لە عێراق و دامەزرانی دەوڵەتی كوردستان جیا لە بەەا ئابووری و سیاسییەكانی بۆ ەاووڵاتیان، چ دەستكەوتێكی بەرچاوی كۆمەڵایەتی دەبێت و تا چەند دەتوانێت مافەكانی ئافرەت دەستەبەر بكات؟ بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان وەڵامی ئەو پرسیارە دەدەنەوە.


«جیابوونەوە و دووركەوتنەوە لە كلتووری سەقەتی عەرەب، گەورەیی بۆ ئافرەتی كورد دەگەڕێنێتەوە، ئافرەتی كورد لە ڕابردوودا ئازادتر و پایەدارتر بوو، ئافرەتی كورد بەدرێژایی مێژووی پڕ سەروەری، مێژووی شاووشكا و خانزادی میری سۆران تادەگاتە حەپسەخانی نەقیب جێگەی ڕێز و متمانەی باوك و برا و ەاوسەری بووە و پیاوانی كۆمەڵگەی كوردی بە چاوی ڕێزەوە سەیریان كردووە، بەڵام دوای ئەوەی چەقۆ ژەنگاوییەكەی زلەێزەكان كوردستانی گەورەی لەت لەت كرد و، دوای ئەوەی عەرەبی داگیركەر بوو بە خانەخوێی كوردستان و كورد بوو بە بێگانە، كەلتووری رەسەنی كوردایەتی و سەروەریی ئافرەتیش ئەنفال كرا، بەڵام ئازادی و ڕزگاری كورد لە بندەستی نزیكە و دەوڵەتی كوردی بایەخی زیاتر بە سەروەرییەكانی ئافرەت دەدات و ەیوای ئەوە هەیە دەیان و سەدان شاووشكای تر لەدایك ببنەوە». ئەوە قسەی ەاووڵاتی شێنێ ئەمجەد بوو.
نووسەرو ڕۆژنامەنووس دڵشاد مستەفا وەسانی، سەرەتا باسی ئەوە دەكات كە لە كۆمەڵگەی ئێمەدا، پرسە كۆمەڵایەتییەكان، ڕەگ و ڕیشەیەكی قووڵیان هەیە و دەڵێن: «تا ئێستا دەرەتانێك نەبووە، تاوەكوو بەدوای چارەسەریدا بگەڕێین، هەمیشە كەوتووینەتە ژێر كاریگەریی كەلتوورەكانی دەرەوەمان و، لەناو خۆشماندا، دێوەزمەی داگیركاری و، هەوڵی ڕزگاركردنی خاك و هەوڵدان بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی و دامەزراندنی دەوڵەت، كاریان كردۆتە سەر پاشەكشەكردنی پرسە كۆمەڵایەتییەكان، بەوپێیە ئەولەوییەت دراوەتە سیاسەت و ەێنانەدیی سەربەخۆیی. بۆیە دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان كاریگەرییەكی زۆری لە سەر پرسە كۆمەڵایەتییەكان بە گشتی و پرسی ئافرەت بەتایبەتی دەبێت، بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێت، لەگەڵ دامەزراندنی دەوڵەت، لە شەو و ڕۆژێكدا پرسی كۆمەڵایەتی و بەتایبەتیش پرسی ئافرەت، ڕاستەوخۆ دەگۆڕێت، دیسان كاتێكی دەوێت تا جووڵە بكەوێتە ئەو كایەیەو دەرەتانێك بدۆزرێتەوە بۆ دەستنیشانكردنی دەردو نەخۆشییەكان و دۆزینەوەی چارەسەر. پێشتر هەرێمی كوردستان بەپێی ئەو دەسەڵاتەی لە دەستوری عێراقدا بۆی دیاریكرابوو ڕۆڵی زۆری هەبووە، لە نەەێشتنی هەندێ لەو یاسایانەی باری كەسایەتی كە زۆر دواكەوتوو بوون و قەت لەگەڵ ئەم سەردەمە نەدەگونجان، بۆیە دوای سەربەخۆیی، دەرەتانی زیاتر دێتەپێشەوە، بۆ ئەوەی قسەی زۆر جددیتر بكرێت و، هەوڵ بدرێ بۆ دۆزینەوەی میكانیزمێك كە پرسە كۆمەڵایەتییەكان چارەسەر بكات، ئێستاش ئاراستەیەك هەیە، بۆ ئەوەی پرسی كۆمەڵایەتی بەتایبەتیش پرسی ئافرەت، بجووڵێت و، گۆڕانكارییەكانی دنیا ببنە هەوێنی خوێندنەوەی باری كۆمەڵایەتیمان».
بەڕێوبەری گشتی چاودێریی كۆمەڵایەتی وگەشەپێدانی هەولێر (د. ڕۆزە عەبدوڵڵا) سەبارەت بە هەمان پرس ڕایوایە «سەربەخۆبوونی كوردستان دەبێتە ەۆی پێشكەوتن و گەشەكردنی زیاتری تواناكانی ئافرەتان». بۆ سەلماندنی ئەو ڕایەشی ەێما بۆ ئەوە دەكات كە «ەەرێمی كوردستان لەگەڵ ئەوەشدا كە دەوڵەتێكی سەربەخۆ نەبووە، بەڵام بە بەراورد بە حكومەتی عێراقی خاوەن دەوڵەت زۆر زیاتر گەشەی كردووە و بایەخی زیاتریشی بە پرسی ئافرەت داوە، بۆیە بێگومان گەر لە بندەستی ناوەند رزگاری بێت، گەشەی زیاتریش دەكات. بێگومان لەكاتی ڕاگەیاندنی سەربەخۆیدا كوردستان هەنگاوی زۆرباشتر و خێراتر بۆ پێشكەوتنی تواناكانی ئافرەتان كۆمەڵگە دەنێت، هەر بۆ نموونە لە ئێستای هەرێمی كوردستاندا لەسایەی دەسەڵاتێكی جێگیر و سەقامگیرییەكی سیاسی چەندان ئافرەت لە پۆستە باڵا حكوومی و حزبییەكاندا ڕۆڵی بەرچاویان گێڕاوە، لە دەسەڵاتی یاسادانانیش(30%)ی بۆ ئافرەتان تەرخان كراوە، ئەمەش نموونەیەكی زۆر جوانی ئەزموون و مومارسەی دەوڵەتداری كورد، هەر بۆیە ئەگەر خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆ بین، سەقامگیری سیاسی زیاتر دەبێت و ئافرەتانیش پێگەی كۆمەڵایەتییان زۆر بەرزتر دەبێتەوە».
چالاكی بواری ئافرەتان (چنوور حەمەحسێن)یش هەمان ڕای هەیە و باسی ئەوە دەكات كە ئافرەتان لەەەرێمی كوردستاندا بە بەراورد لەگەڵ دەوڵەتانی ناوچەكە توانیویانە لەگشت كایە جیاوازەكاندا ڕۆڵ و پێگەیان هەبێت، ئەوەشی بۆ «باوڕبوونی دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان بە تواناكانی ئافرەت و مافەكانیان» گەڕاندەوە. گوتیشی «گومان لەوەدا نییە كە لە كاتی دامەزرانی دەوڵەتی كوردستاندا دەستی دەوڵەتداری واڵاتر دەبێت و ئافرەتانیش دەتوانن زۆرترین ڕۆڵ و پێگەیان هەبێت» .ئەوەشی خستەڕوو كە ئافرەتی كورد نموونەی ئافرەتی بەتوانا و چوست و چالاكن و هەمیشە جێپەنجەیان لە پێشكەوتن و كاركردنی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیدا دیاربووە، گوتیشی: «ەەرێمی كوردستان بە گوێرەی ناوچەكەو بەراورد بە زۆربەی وڵاتانی ڕۆژەەڵاتی ناوەڕاست نموونەیەكی زۆر جوانی دەسەڵاتی سیاسی و ئیداری و پێكەوەژیانی پێكەاتەكانی كۆمەڵگەیە و ئافرەتان توانیویانە لە ڕووی یاسایی و كۆمەڵایەتی و بگرە سیاسیشەوە هەنگاوی باش بنێن و ئەم هەنگاوانە لەكاتی سەربەخۆبوونی كوردستاندا بەردەوام دەبێت و ئافرەتی كورد دەتوانێت پێگەیەكی گەورەتر بۆ خۆی دەستەبەربكات، ئەمەش پێویستی بەوە هەیە كە ئافرەتان برەو بەتواناكانی خۆیان بدەن و هەوڵ بدەن كە كەسایەتی و پێگەی بەەێزی خۆیان مسۆگەربكەن، بە بەەێزكردنی ئاستی سیاسی و زانستی و كۆمەڵایەتی خۆیان برەو بەتوانا جەوەەرییەكانی خۆیان بدەن».
توێژەری كۆمەڵایەتی شەونم قادر، سەبارەت بە ەامان پرس ڕایوایە: «گرنگیدان بە ئافرەتان لەەەرێمی كوردستان تا ڕادەیەك رێچكەی خۆی گرتووە، بێگومان لەكاتی سەربەخۆبوونیدا ئەم گرنیدانە زۆر زیاتر دەبێت. بە بڕوای من لەكاتی دروستبوونی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستاندا زۆر گرفت چارسەر دەبێت، بەتایبتی ئەو گرفتانەی كە پەیوەستە بە كێشەكانی ئافرەتان لە ڕووی یاساوە، چونكە ئەمڕۆ لە كوردستان زۆر یاسای جوانمان هەیە كە بەرگری لە ئافرەت دەكات، بەڵام لە عێراق بەپێچەوانە زۆربەی یاساكان دژی ئافرەتن، هەر ئەوەش نیشانەی ئەوەیە كە ئەگەر هەرێمەكەمان ببێتە دەوڵەتی سەربەخۆ ئەوا نموونەیەكی جوانی پێشكەوتنی كۆمەڵایەتیشمان دەبێت»