كوشتنی مرۆڤ بە هەر بیانوویەكەوە بێت، دەچێتە خانەی تاوان و لە زۆربەی وڵاتانی دنیاش بەپێی یاسا، بكوژ بە توندی سزا دەدرێت، بەڵام لە هەندێ كۆمەڵگەی نەریتیدا كوشتنی ئافرەت بە بیانووی پاراستنی شەرەف وەك كوشتنێكی ئاسایی سەیر دەكرێت، زۆر جاریش بكوژ بە ئاسانی لە دەستی یاسا دەرباز دەبێت. ئایا ئەو عەقڵییەتە ئاراستەكراوەی كە لە پشت كوشتنی ئافرەتدا خۆی حەشار داوە، دەبێت چۆن ڕووبەڕووی ببینەوە و ڕێكارەكانی چارەسەر و نەهێشتنی ئەو تاوانانە چین؟ بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گوڵان وەڵامی ئەو پرسیارە دەدەنەوە.

گوڵان – كۆمەڵایەتی

زۆرجار دوای ئەوەی ئافرەتێك لە كۆمەڵگەی ئێمە دەكوژرێت، گوێبیستی ئەوە دەبین كە دەگوترێ: بەهۆی كێشەیەكی كۆمەڵایەتییەوە كوژراوە، هەندێك جاریش ئەو تاوانە گەورەیە بە ئاسایی وەردەگرن، چونكە هەرچەندە ئەو ئافرەتە بێتاوانیش بووبێت، ئەوا بە ئاسانی بكوژان دەتوانن تۆمەتی نامووسی بخەنە پاڵی و بەوەش جۆرێك لە پاڵپشتی نەریتی لە لایەن تاكەكانی كۆمەڵگەوە بۆ خۆیان مسۆگەر بكەن.
چالاكی كۆمەڵگەی مەدەنی شوان سابیر گەردی سەبارەت بە كوشتنی ئافرەتان ڕایوایە ئەوە پەیوەندی بە (عادات و تەقالید و عورفی) كۆمەڵگە و ئاستی دواكەوتنی بەها مرۆییەكانەوە هەیە، هێما بۆ ئەوەش دەكات كە دوو جۆر كۆمەڵگەمان هەیە، كۆمەڵگەیەك وابەستەی ئایینە، جا سەماوی بێت، یان دروستكراوی مرۆڤ، كۆمەڵگەكیش وابەستەی ئەو مەفاەیم و بەهایانەیە كە مرۆڤایەتی لە ویژدانی مرۆڤدا دەیڕوێنێ، گوتیشی: «گەرچی هیچ دینێك بە سووكی سەیری ئافرەت ناكات، بەڵام ئەو كۆمەڵگەیانە كە ئافرەت تیایدا بێ بەهایە و لەسەر دەستی پیاو بە بیانووی جۆراوجۆر دەكوژرێن، زیاتر ئەو كۆمەڵگەیانەن كە وابەستەی دینن، واتە هیچ دەقێك وەدی ناكرێ كە ئافرەت بەو كەمییە سەیر بكات لە ڕووی ئیسنان بوونەوە، (من باسی حقوق و ئیلتیزاماتی شەرعی ناكەم)، بەڵام لە مومارەسەدا كە لە نەزعەی پیاوسالارییەوە سەرچاوە دەگرێت، پیاو خۆی بە بڕیاردەر و گەورەتر و خاوەن مافی زیاتر دەزانێ، بەداخەوە ئەو پیاوسالارییەش لە یاساكانی ئەو كۆمەڵگایانە رەنگی داوەتەوە، چونكە بە نەتیجە پیاو یاسای داناوە و دایدەنێت.
شوان سابیر چارەسەر لەوەدا دەبینێت كە بەرنامەیەكی ڕۆشنبیركردنەوەی تۆكمە هەبێت كە هەموو لایەنەكان (پیاوانی ئایینی، پەروەردە، كۆمەڵناسان، دەروونناسان، یاساییەكان، سیاسییەكان) بەشداری تێدا بكەن بە یەكەوە هەڵمەتێكی هۆشیاریی سەرتاسەری و گشتگیر لە دژی كوشتنی ئافرەت دەستپێبكەن، هاوكات سزای توندیش بۆ تاوانباران دابندرێت.
ئومێد عەلی قوتابی ماستەر لە بواری رەگەز و ئەدەبیاتدا لە زانكۆی (بانگەلۆر)ی هندستان، بۆ قسەكردن دەربارەی كوشتنی ئافرەت و هۆكارەكانی، سەرەتا كۆمەڵگە بە سەر سێ ئاستی(تاك، كۆ، سەركۆ) دابەش دەكات و هاوكات دەڵێت: «لە ئاستی تاكدا، تاكی كوردی تاكێكی ناوشیارە بەرامبەر بە ژن و مافەكانی، بەرامبەر بەو گۆڕانكارییانەی كە لە ڕێی جیەانگەراییەوە سەرجەم وڵاتانی دونیای گرتۆتەوە، لەم ڕووەشەوە جیاوازی هەیە لە نێوان تاكی نێر و تاكی مێ دا، تاكی نێر بەهانە بۆ ئەو پێشكەوتنانە دەهێنێتەوە و بە تێكدانی باری ئەخلاقی و لاساییكردنەوەی وڵاتانی رۆژئاوای ناودەبات، واتە زۆربەی پیاوی كورد مێشكێكی ئاراستەكراوی هەیە و هەم لە ڕووی كەلتووری و هەم لە ڕووی ئایینییەوە ڕەوایەتی بە خۆی دەدات كە دەستی بچێتە خوێنی هاوسەر، كچ، خوشك، یان دایكی، بەڵام بیری تاكی مێ ڕوویەكی جیاوازی هەیە، لە كوردستاندا مێ لە نێر هۆشیارترە، ئەمە لە بەر ئەوە نییە كە ئەوان زیاتر دەخوێننەوە، یان دەرفەتی زیاتریان هەیە، بەڵكو لە بەر ئەوەیە ژن هەست بە كەساسی و بێ مافییەكانی خۆی دەكات و دەیەوێ چیتر لە پیاو قبووڵ نەكات و ئازادییەكانی پەیڕەو بكات».
ئومێد عەلی لە درێژەی قسەكانیدا ئاماژە بە چەند ڕوانگەیەكی خانمە نووسەری هیندی (لەیلا دوبێ) دەكات، كە ڕایوایە لە هەموو كۆمەڵگەیەكی پیاوسالاری دوو جۆر ئافرەت كێشەیان نییە و خۆشبەختن، یەكەم ئەوانەی كە كۆپی هەڵسوكەوتەكانی پیاون و ئەوكاتەی ئەیانەوێ چالاك بن و كار بكەن و پێگەیان هەبێ ئەوان تەنها وەك جەستە بە مێیەتی دەمێننەوە و باقی بیر و هەڵس و كەوتیان لە گەڵ پیاواندا جیاوازیەكی ئەوتۆیان نییە، دووەمیان ئەو جۆرە ئافرەتانەن كە بە سەر ئەو هێڵە مۆراڵیەكانەدا دەڕۆن كە لە نەخشەی ئەخلاقی كۆمەڵگەدا هاتووە، لە كاتێكدا ئەم جۆرە ئافرەتانە هیچ سوودێكی ئەوتۆیان بۆ باشتركردنی بارودۆخی ئافرەت نییە، چونكە ئەوان هەمیشە چاویان لەوەیە لە لایەنی سەرجەم تاكەكانی كۆمەڵگەوە پەسەند بكرێن، بۆیە بە گوێرەی یاساكانی كۆمەڵگە هەڵسوكەوت دەكەن».
ئەو خانمە نووسەرە جەخت لەوە دەكاتەوە كە «ئەو ئافرەتانەی كۆپی فكر و بیری پیاوان دەكەن، خۆیان لە مانەوەی كۆمەڵگەیەكی پیاوسالار و پیاوانێكی ژنكوژدا ڕۆڵێكی باڵا دەگێڕن».
ئومێد لە بەشی دووەمی دابەشكردنەكەی واتە (ئاستی كۆ) باسی ئەوە دەكات كە لە كۆمەڵگەدا لە سەر دوو بناغەی ئافرەت دەكوژرێت.
لە بەشی سێیەمی دابەشكردنەكەیدا (سەركۆ)، باسی دەسەڵاتەكانی (یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری) دەكات و نموونە بەوە دەهێنێتەوە كە لە كۆمەڵگەی هیندی زیاتر لە یەك ملیار و دووسەد ملیۆن هاوڵاتی تێدا دەژین، رێژەی كوشتنی ئافرەت تا دوا رادە كەمە. دەپرسین بۆچی؟ چونكە لەڕووی یاساییەوە هەموو مافەكانی ئافرەت دیاری كراون و سزای زۆر توندیش بۆ ئەوانە دیاری كراوە كە ئازاریان دەدەن، گوتیشی: «كۆمەڵگای هیندی لە ماوەی تەنەا بیست ساڵدا، بە یاسای تۆكمە و جێبەجێكردنیان و هۆشیاركردنەوەی تاكەكان بەو یاسا و سزایانە، لە كۆمەڵگەیەكی ژنكوژەوە بوو بە كۆمەڵگەیەكی رەها و نیشتمانێكی پڕ لە خۆشبەختی بۆ ئافرەت، بەڵام ئەو رۆژەی یاسایان دانا، وتیان نابێ یاساكانمان لە ژێر كاریگەری ئایین و دابونەریتدا بن، ئەوەش كلیلی سەركەوتنی یاسا و حكومەتێكی سیكولارە».
ئومێد عەلی ڕێكارەكانی چارەسەر لە دوو قۆناغی (كورت ماوە و خێرا) و (درێژخایەن و بنەڕەتی) دەستنیشان دەكات و بە پێویستی دەزانێت كاری بەپەلە بۆ هۆشیاركردنەوەی تاكەكان و هەوڵدان بۆ ڕاكێشانی زۆرترین رێژەی ئافرەت بۆ خەباتكردن و تێكۆشان بۆ بەدەستەێنانی مافەكانیان بكرێ، وەك چارەسەرێكی درێژخایەن و بنەڕەتیش بە پێویستی دەزانێت، گرنگی بە بابەتە یەكسانی رەگەزی لە دەستووری وڵات بدرێ، هەروەها وانەی یەكسانی رەگەزی لە سەرجەم قۆناغەكانی خوێندندا تەنانەت لە زانكۆ و قۆناغی خوێندنی باڵاشدا بخوێندرێ.
سۆزان عارف سەرۆكی ڕێكخراوی تواناسازیی ئافرەتان، سەرەتا ئەوەی بۆ گوڤاری گوڵان خستەڕوو كە كۆمەڵگە و ئەو دابونەریتەی كە بەرهەمی هێناوە هۆكاری سەرەكی جیاوازی ڕەگەزین و گوتیشی: «بەهۆی ئەو دابونەریتەی كە كۆمەڵگەی خێڵەكی بەرهەمی هێناوە، هەمیشە پیاو دەكرێتە پاڵەوان و ئافرەت دەكرێتە تاوانبار، تەنانەت ئەگەر ئافرەتێك بە كارەساتێك بسووتێت، ئەوا دەگوترێ بەهۆی كێشەیەكی كۆمەڵایەتییەوە خۆی كوشتووە، یان لە سەر كێشەی كۆمەڵایەتی سووتاندوویانە، واتە چەمكی عورفی كۆمەڵایەتی و ئەو یاسا نەریتییانەی كە كۆمەڵگە لەناو خۆیدا بەرهەمی هیناوە، هەمیشە پەنجەی ڕەخنە بۆ ئافرەت درێژ دەكات و وەك تاوانبار تەماشا دەكرێت، ئەوەش لە نەوەیەكی كۆنەوە بۆ نەوەیەكی نوێ گوازراوەتەوە و كەسیش نەیتوانیوە ئەو نەریتانە بگۆڕێت، چونكە هەر كەسێك بیەوێت كەمێك گۆڕانكاری لەو نۆرمە نەریتییەی كۆمەڵگە بكات، ڕاستەوخۆ كۆمەڵگە سزای دەدات و بە كەسێكی یاخیبوو لە قەڵەمی دەدەن».
سەرۆكی ڕێكخراوی تواناسازی ئافرەتان، جەختی لەوە كردەوە كە «خێزانەكانی كۆمەڵگەی ئێمە مودمین و ئالوودەی بیری جیاوازیی ڕەگەزین و هەمیشە كوڕیان لە كچ بە گرنگتر زانیوە، بۆیە كاتێك كوڕیان دەبێت، ئاهەنگی بۆ دەگێڕن و بەپێچەوانەوە ئەگەر كچیان ببێت، نەك ئاهەنگ ناگێڕن، تەنانەت لۆمەی دایكی كچەكەش دەكەن».
سۆزان لە كۆتایی ئاخافتنەكەیدا باسی ئەوەی كرد، كە لە هەر كۆمەڵگەیەك هەتا جیاوازیی ڕەگەزی زیاتر بێت، بیانووەكانی كوشتنی ئافرەتیش زیاتر دەبێت. گوتیشی: «پێناسەی چەوتی شەرەف بووەتە یەكێك لە گەورەترین قەیرانەكانی كۆمەڵایەتی و هەمیشە ئافرەتانی كردووەتە قوربانی دەستی كۆمەڵگەیەكی نەریتسالار، بۆیە كوشتنی ئافرەت لەسەر شەرەفی بۆتە دیاردیەكی ئاسایی، تەنانەت ئەگەر ئافرەتەكە بە قەزاو قەدەریش بمرێت، زۆر جار تاوانی شەرەفی دەخرێـتەپاڵ».
دەروونناس سامان سیوەیلی لە ئاخافتنێكیدا بۆ گوڵان، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «لە كۆمەڵگەی ئێمەدا هەر حوكمدانێك، یان جیاكارییەك كە لە هەر ڕووداوێكی توندوتیژی و نەخوازراودا كە بەرامبەر بە ئافرەتان ڕوودەدات، زیاتر ئافرەتی پێ تاوانبار دەكرێت و ئەوەش دەرەاویشتەی كەلتووری پیاوسالارانەیە، بێگومان ئەو جیاكارییانە تەنانەت لە كوشتن و مردنیشدا رووبەڕووی ئافرەت دەبێتەوە، كە بەردەوام كۆمەڵگە ئافرەتەكە تاوانبار دەكات».
سیوەیلی سەبارەت بە هۆكارەكانی ئەو جیاكارییە، جەختی لەوە كردەوە كە «كۆمەڵگە نەریتییەكان هەمیشە بەگومانەوە لەتواناكانی ئافرەتان دەڕوانن، ئەمەش وایكردووە هەمیشە ئافرەت بەدەر نەبێت لەكێشەكان و تەنانەت لەدوای مردنیشی لە بوختان ڕزگاری نابێت، زۆرجار بیستراوە ئەگەر ئافرەتێك بە ڕووداوێكی قەزاو قەدەریش كۆچی دوایی كردووە، كەچی دەیان لێكدانەوەی بۆ كراوە و ناوناتۆرەی جیاوازیان خستۆتە شوێنی، چونكە هەر لەمنداڵیەوە لەسەر بنەمای جیاكاری پەروەردە كراون».
ئارێز محەممەدی خانمە چالاكی بواری مافەكانی ئافرەت، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «گەرچی كوشتنی ئافرەتان بە بیانووی جۆراوجۆر مێژوویەكی قووڵی لەناخی مرۆڤایەتیدا هەیە، بەڵام كوشتنی ئافرەت بەبیانووی شەرەف نادروسترین ڕەفتارە و بەداخەوە لە هەموو وڵاتێكدا بەدی دەكرێت، تەنانەت لە وڵاتە پێشكەوتووەكانیشدا گەر دیاردەش نەبێت، ئەوا وەكوو حاڵەت بوونی هەیە، بەڵام ناكرێـت ئەمە بكرێتە پاساوێك بۆ ئەوەی كە چاوپۆشی لەم دیاردەیە لە كوردستاندا بكەین».
ئەو چالاكە مەدەنییە ئەوەشی دووپات كردەوە كە «لە كۆمەڵگەی ئێمە كچ وەها پەروەردە دەكرێت، كە هەتا منداڵە موڵكی باوك و براكەیەتی و دواتریش دەبێتە موڵكی هاوسەرەكەی، هەتا ئەو بە كاڵا زانینەی ئافرەت و موڵكدارییەی پیاو بەرامبەر بە ئافرەت بەردەوام بێت، ژنكوژی بەردەوام دەبێت.
توێژەری كۆمەڵایەتی ئاراس عەزیز، سەبارەت بە هەمان تەوەری ڕاپۆرتەكەمان سەرەتا جەخت لەوە دەكاتەوە كە كاردانەوەی نەریتی و خێڵەكیی كۆمەڵگەی عەرەبی ڕێژەی كوشتنی ئافرەتی لە كوردستان بەرز كردووەتەوە. گوتیشی: «لەزۆربەی وڵاتان كوشتنی ئافرەت بە ڕێژەی جیاواز بوونی هەیە، بەڵام لە وڵاتانی عەرەبی زۆر زیاترە. لە مێژووی كۆنی كورداندا ئافرەت پێگەی تایبەت و بەرزیان هەبووە، بەڵام عەرەب كوشتنی ئافرەتانی بە بیانووی جۆراوجۆر حەڵاڵ كردووە، كوردیش نەتەوەیەكی ژێردەستی عەرەب بووە، بۆیە سووكایەتی بە ئافرەتان و كوشتنیان بە نەریتێكی هاوردەی كۆمەڵگەی عەرەبی دەزانرێ».
ئاراس لە درێژەی قسەكانیدا باسی ئەوەی كرد كە «بەڵگە مێژووییەكان سەلماندوویانە بەر لە هاتنی ئایینی ئیسلام لە نیمچە دوورگەی عەرەب ئافرەتان بەردەوام بە توندی ئازار دراون و تەنانەت ئەگەر ماڵێك كچیان ببوایە، دەیانكوشت، گەرچی بە هاتنی ئایینی ئیسلام كوشتنی كچی كورپە لە لای عەرەبەكان بنبڕ كرا، بەڵام توندوتیژییەكانی پیاو بەرامبەر بە ئافرەت بە شێوازی دیكە بەردەوام بووەو ئەو نەریتەش بەهۆی دراوسێیەتی و ژێردەستییەوە بۆ كۆمەڵگەی كوردەواری گواستراوەتەوە».
ئەو توێژەرە لە كۆتایی قسەكانیدا لایەنی دەروونیی تاك و جۆری پەروەردەیان بۆ ڕێزگرتن لە هەردوو ڕەگەز بە پێوەری سەرەكی دانا و گوتی: «هەمیشە تاكەكان لە كۆمەڵگە دواكەوتووەكاندا هەر لە منداڵیەوە لەسەر توندوتیژی بەرهەمهَنراون و كچ بە چاوێكی كەمتر لە كوڕ پیشانی كۆمەڵگە دراوە، بۆیە كوشتنیشی ئاسانتر بووە».
بەڵام ئەرسەلان سلێمان قوتابی ماجستیر لە بواری زانستە ئیسلامییەكان، ڕایوایە: «ئایینی ئیسلام هەموو مرۆڤەكانی لەدەست زوڵم و زۆر و ئەشكەنجە ڕزگاركردووە و مافەكانی بۆ ئافرەتان دەستەبەركردووە». گوتیشی: «ئایینی پیرۆزی ئیسلام بەیەك چاو سەیری ئادەمیزاد دەكات و بەبێ جیاوازی گرینگییەكی زۆری بەمرۆڤەكان داوە، خودای گەورە پێمان دەڵێت: (ولقد كرمنا بنی ێدم وحملناهم فی البر والبحر ورزقناهم من الگیبات وفچلناهم علی كپیر ممن خلقنا تفچیلا) واتا ڕێزمان لەمرۆڤ گرتووە، بێڕێزی كردن بەرامبەر بەمرۆڤ بەهەر هەڵسووكەوتێك بێت، خودای گەورەوە بەهەڵەی داناوە، بەڵام بەداخەوە دابونەریتەكان وەهایان كردووە كە سیستەمی پیاوسالاری دروستبێت و كوشتنی پیاو بەلای كۆمەڵگەوە تاوان و كوشتنی ئافرەت ئاسایی بێت، یان ئەگەر پیاوێك بكوژرێت ئەوا دەكرێتە پاڵەوان، بەڵام ئەگەر ئافرەتێك بكوژرێت، تۆمەتی نامووسی دەخرێتە پاڵ، ئەوەی گرنگە ئایینی پیرۆزی ئیسلام كوشتنی بە هەموو جۆرەكانییەوە بە حەرام و تاوان داناوە، جا پیاو بێت یان ئافرەت بێت، خودای تاك و تەنیا فەرموویەتی:(من قتل نفسا بغیر نفس أو فساد فی الارچ فكأنما قتل الناس جمیعا) واتا وشەی نەفسی بەكارهێناوە، زۆر لە شارەزایانی زمانی عەرەبی باس لەوە دەكەن كە وشەی نەفس بە مانای ڕۆح دەێت، ئیتر ئەو ڕۆحە هی ئافرەت بێت، یان پیاو، بێت هەر ڕۆحە».
لە لای خۆیەوە مافپەروەر هێرۆ حەكیم، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێـت: «بەداخەوە لە هەموو وڵاتانی دواكەوتوودا كۆمەڵگە ئافرەتی بەپلە دوو داناوە، بەڵام یاساكان تاڕادەیەك توانیویانە هاوسەنگی دروست بكەن و هەمیشە یاسا دەتوانێت بەرگری لە ئافرەتان بكات، ئەوەتا پەرلەمانی كوردستان لە ساڵی (2001) یاسای ژمارە چواردەی دەركردو یاسا كۆنەكەی هەموار كردەوە، چونكە لەیاسای عێراقدا كوشتنی ئافرەت لەپیاو جیا كرابۆوە، بەڵام پەرلەمان ئەو یاسایەی هەموار كردەوە و ئەو جیاوازییەی نەهێشت و لە بڕگە یاساكەی هەرێمدا كوشتنی ئافرەت و پیاو وەك یەك حیساب كراوە».
ئەو یاساناسە جەخت لەوە دەكاتەوە كە «حكومەت، پەرلەمان، دادگە و میدیاكان و ڕێكخراوەكانی حكوومی و ناحكوومی ئەركی سەرشانیانە كە بە هەموو شێوەیەك هەوڵی بنبڕكردنی تاوانی كوشتنی ئافرەت بدەن». گوتیشی: «ئێمە ئێستا لە كۆمەڵگەیەكی ئینتیقالیدان و بەرەو كۆمەڵگەیەكی مۆدێرن هەنگاو دەنێنین، بۆیە زۆر گرنگە كە بتوانین بە هەموو شێوەیەك خزمەتی ئافرەتان بكەین، بۆ ئەوەی مافەكانیان دەستەبەر بكەن».