د. سیراج شێخ ئەحمەد خەیلانی:
سەرۆكی لێژنەی ئەوقاف و كاروباری ئایینی لە پەرلەمانی كوردستان

بۆ رێگەگرتن لە مارەكردنی ژنی دووەم لە دەرەوەی دادگاكانی هەرێم پڕۆژەیاسای مەئزونی شەرعیمان ئامادەكردووە و ئەوەش لە هەموو وڵاتە ئیسلامی و عەرەبییەكاندا هەیە، بە بڕوای من بە چەسپاندنی ئەو یاسایە كێشەوگرفتەكان كەم دەبنەوە، ئەوكات لەدەست ئەو كەسانە ڕزگارمان دەبێت كە بەناوی جیاجیاوە ژن مارە دەكەن و خۆشیان لە بنەڕەتدا شارەزایی تەواویان لەسەر پرسە شەرعییەكەش نییە

بۆ مارەكردنی ژنی دووەم له ههرێمی كوردستان بهپێی یاسا كۆمهڵێك مەرج دەستنیشان كراون كە تا ڕادەیەكی بەرچاو لە بەرژەوەندیی ئافرەتانە و پیاوان بە ئاسانی ناتوانن بڕیاری هێنانی ژنی دووەم بدەن، بەڵام لە لەدەرەوەی هەرێمی كوردستان بەپێی یاساكانی سەردەمی بەعس كاردەكرێ و لەو بوارەدا نەك هیچ ئاستەنگێكیان بۆ دانانرێ، بگرە ئاسانكاریشیان بۆ دەكرێ، ئەوهش بێگومان دیاردەی فرەژنی پتر دەكات و زێتر قەیرانی كۆمەڵایەتی لێدەكەوێتەوە. چالاكانی مەدەنی ئەو كارە بە پێشێلكردنی یاسا هەژمار دەكەن و خوازیاری سزادانی توندی ئەو كەسانەن كە بە هەر بیانوویەكەوە پەنا بۆ مارەكردنی ژنی دووەم دەبەن. سەرۆكی لێژنەی ئەوقاف و كاروباری ئایینیش لە پەرلەمانی كوردستان هێما بۆ ئەوە دەكات كە پڕۆژەیاسای (مەئزونی شەرعی)یان ئامادە كردووە و گەر لە پەرلەمان پەسەند بكرێ، چیتر كەسانێك ناتوانن بەناوی مامۆستای ئایینییەوە ژن مارەبكەن. جەختیش لەوە دەكاتەوە كە ئەو كەسانەی كە لەدەرەوەی دادگانی هەرێمی كوردستان گرێبەستی مارەبڕینی ژنی دووهم تۆمار دەكەن، گەرچی لەڕووی شەرعەوە ڕپێدراوە، بەڵام ڕاكردنە لە یاسا و پێشێلكاری یاساش ڕووبەڕووی سزا دەبێتەوە.

«كاتێك لە دەرەوەی وڵات بووین، هاوسەرەكەم زوو زوو دەگەڕایەوە كوردستان و بۆ ماوەیەكی زۆر لە یەكتر دادەبڕاین، منیش داوام لە هاوسەرەكەم كرد بە یەكجاری بگەڕێینەوە كوردستان و كۆتایی بەو جوداییە بهێنین، ئەو مەرجی ئەوەی بۆ دانام كە خانووەكەم بە ناویەوە بكەم، منیش لەبەرخاتری منداڵەكەم ڕازی بووم، دوای ئەوەی گەڕاینەوە بۆ كوردستان، دیسان جاربەجار بە بیانووی جۆراوجۆر خۆی ون دەكرد، منیش هیچ گومانم لێی نەبوو، تاوەكو پێش چەند رۆژێك چوومە فەرمانگەی ڕەگەزنامە بۆ كاروباری كچەكەم، دیتم ناوی ئافرەتێك داخیلی (سورەت قەید)ـەكەمان كراوە، ئیتر بۆم دەركەوت مێردەكەم بەنهێنی ژنی دووەمی لەمەخموور مارە كردووە، دوای شكات كردنم، ئێستا كێشەكەمان لەدادگایەو سەرم لەوە سوڕماوە چۆن دادگای ئێرە تەسدیقی ئەوجۆرە هاوسەرگیرییەی كردووە؟».
ئەوە قسەی ئافرەتێك بوو بە ناوی (چیمەن م). ئەو خۆی بە نموونەیەكی زیندووی قوربانیبوونی ئەو هاوسەرگیرییە نهێنیەیە دەزانێت كە هەندێك لە پیاوان بۆ هێنانی ژنی دووەم پەنا بۆ دەرەوەی هەرێمی كوردستان دەبەن. گوتیشی: «ئاخر دادگا و یاسای كەركووك و مەخموور بۆ دەبێت لەگەڵ هەولێر جیاواز بێت؟ لەگەڵ ئەوەشدا من پێشنیار دەكەم لە پەرلەمانی كوردستان بەپێی یاسا سزایەكی زۆر توند بۆ ئەو پیاوانە دابنێن كە بە نهێنی ژنی دووەم دەهێنن، جا ئەو كارەیان لەناو هەرێم كردبێت، یاخود لە دەرەوەی هەرێمی كوردستان پێویستە دوای ئاشكرابوونی پەلكێشی بەردەم دادگا بكڕێن».
بەیان ناسیح، وەك توێژەری كۆمەڵایەتی لە بەشی توندوتیژی خێزانی و كاروباری كۆمەڵایەتی لە (ستۆكهوڵم)ی پایتهختی سوید، سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «كوردستان وەكو بەشێكی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سیستەمێكی پیاوسالاری بەڕێوەی دەبات و پەیوەندییەكانی ناو خێزان و كۆمەڵگە و دەسەڵاتیش لەناخی ئەم سیستەمە سەرچاوە دەگرێ. لەم سیستەمەدا رەگەزی مێ بەشێكە لە موڵكی خاوەن دەسەڵات و بوونی خۆی وەكو كائینێكی سەربەخۆ ناتوانێ بسەلمێنێ، نە لەڕووی لەش و ئیكۆنۆمی و نە لەڕووی مافە سەرەتاییەكانییەوە. ئەم سیستەمە ئەندامەكانی لە سەرەتاوە بەشێوەیەكی نایەكسان و نادادپەروەرانە پەروەدە دەكات و لەسەر جیاوازیی رەگەزی نێر و مێ دروست بووە».
بەیان ڕایوایە ئەو هەوڵانەی كە حكومەتی كوردستان لە ساڵی 2006 دەستی پێكرد بۆ پێشگری لە توندوتیژی دژی ئافرەتان هەتا ئێستا نەیتوانیوە ئەو سیستەمە بلەقێنێ كە ئافرەت وەكو كالا و موڵكی خێزان دەژمێرێ. ئەو یاسایەش كە ڕێ بە فرەژنی دەدات، لە كەشوهەوایەكی لەوجۆرەدا لەدایكبووە كە هەڵبژاردن و پەیوەندیی هاوسەرگیری تەنیا بەدەست پیاوانە. واتە هاوسهرگیرییەك كە لەسەر بنەمای خۆشەویستی و لێكتێگەیشتن دروست بێت، بووەتە شتێكی دەگمەن و زیاتر سیستمی نەریتی و نێرسالاری وایكردووە ئافرەت وەك كاڵا كڕیار و فرۆشیاری هەبێت.
ئەو كۆمەڵناسە لە درێژەی قسەكانیدا سەبارەت بە ڕەزامەندیی ئافرەت بۆ هاوسەرگیری دووبارەی هاوسەرەكەی گوتی: «لە كۆمەڵگەی نەریتی ئەگەر ژن لە هاوسەرەكەی جیا بێتەوە، ناتوانێ بەتەنها بژی. گەڕانەوەشی بۆ ماڵی باوك و برای بۆ زۆربەی ژنان ئیهانەیەكی گەورەیە. كێشەی منداڵ و پەروەردەی كۆمەڵایەتیش ژنی وا بارهێناوە پێیوایه هەرچۆنێ بێت، باشترە نیو پیاوی هەبێت، نە وەك هیچی نەبێت. دەنا ئەوەی كە دەڵێن ژنی یەكەم بە هێنانی ژنی دووەمی هاوسەرەكەی ڕازییە زۆر لە ڕاستییەوە دوورە».
سەبارەت بەو پیاوانەش كە لە دەرەوەی هەرێمی كوردستان هاوسەریی دووەم مارەدەبڕن، گوتی: «ئەوەی كە مەلاكانی كوردستان ژنهێنانی دووەم مارە ناكەن، مایەی دڵخۆشییە كە زانای ئایینی وا هەیە هەست بە بەرپرسیاریەتی مرۆڤایەتی دەكات. بەڵام كێشەكە تەنیا مارەكردنی ژنی دووەم لە دەرەوەی ههرێم نییە، بەڵكوو كێشەكە زیاتر ئەو جۆرە پیاوانەن كە فرەژنی بە مافی خۆیان دەزانن و كەسانی دەوروبەری ئەو پیاوانەن كە لێی بێدەنگ دەبن. ئەوان ئەوەندە هەستیار نین كە بزانن لەژێر ئەو كارەدا دەكرێ چەندین تاوانی جۆراوجۆر ئەنجام بدرێ، لەوانە منداڵ بەشوودان، خۆكوشتن و خۆ سووتاندن، یان هاندانی خۆكوشتن و خۆسووتاندن. بهداخەوە لە ئەمڕۆدا خێزانی وا زۆرن كە لەبەر هەژاری، نەزانین، یان بە بیانووی پاراستنی شەرەف ئامادەن كچ و هاوسەر و خوشكی خۆیان تووشی كارساتی ئاوها بكەن. گوڕینی عەقڵی نەریتی و نێرسالاری كاتی دەوێ، بەڵام ئەوانەی دەبنە قوربانی بڕیاری ئەو عەقڵە، یان دەبنە قوربانی نامووس و شەرەف، ناكرێ پشتیان تێبكرێ و چاوەڕێ بین تا ئەو عەقڵە دەگۆڕێ. لێرەدا پێویستە پێداچوونەوەی توندی یاسایی بكرێ، تا ئەو پیاوانە وا بەئاسانی كارەكانیان بۆ نەچێتەسەر. هەروەها بەرزكردنەوەی ئاستی هوشیاریی تاك لەكەناڵی جیاوازەوە زۆر گرنگە. بەو هیواوەی ڕای گشتی خەڵكی كوردستان بگاتە ئەو ئاستەی كە فرەژنی و هەموو جۆرەكانی توندوتیژی ئیدانە بكەن و بە فشاری یاسایی هەوڵی نەهێشتنی ئهو دیاردەیە بدەن».
چالاكی بواری ئافرەتان بەهار عەلی، مارەكردنی ژنی دووەم لە دادگاكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان بۆ چەند هۆكارێك دەگەڕێنێتەوە و دەڵێت: «لەیاسایی باری كەسی لە هەرێمی كوردستان فرەژنی سنووردار كراوە و لەبەر ئەوەی مەرجەكانی قورسن، ئەو پیاوانەی كە بەنیازن ژنی دووەم بهێنن دەچن لە دادگاكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان مارەی دەكەن، من خۆم ماوەكانی رابردوو بەدواداچوونێكم بۆ كەیسەكانی فرەژنی كرد، گەیشتمە ئەو ئەنجامەی كە تۆماركردنی فرەژنی لە دادگاكانی هەرێمی كوردستاندا زۆر كەم بۆتەوە، بەڵام لە دادگاكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان زیادی كردووە».
بەهار عەلی باس لەوە دەكات كە «لە دادگاكانی گەرمیاندا لەساڵی (2013) حاڵەتی هێنانی ژنی دووەم سفر بووە، بەڵام ژمارەیەكی زۆر لە پیاوان لەدادگاكانی دیكەی دەرەوەی هەرێم ژنی دووەمیان مارە كردووە».
گوتیشی: «زۆربەی ئەو پیاوانەی كە ژنی دووەم دەهێنن، كچێك دەهێنن كە تەمەنی لە ژێر ١٨ ساڵانەو دەچن لە دادگاكانی دەرەوەی هەرێم مارەی دەكەن، چونكە دادگاكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان لە زۆربەی یاساكاندا پشت بەیاسا كۆنەكان دەبەستن و ئەمەش وایكردووە كە بەشێكی زۆر لە پیاوان لەهەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی لە یاسا نوێیەكان ڕابكەن، ڕوو لە دادگاكانی ناوچەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان بكەن، تەنانەت زۆربەی ئەو پیاوانەی كە لەلای مامۆستایانی ئاینی ژنی دووەم مارە دەكەن دەچن لە دادگاكانی ناو هەرێمی كوردستان تەسدیقی دەكەن، چونكە بابەتەكە دەبێـتە ئەمری واقیع و ئەو كەسە ژنی لەلای مەلا مارە كردووە و منداڵیشی هەیە، ئیتر كێشەكە لە مەحكەمە دەبێـتە ئەمری واقیع و بۆی تەسدیق دەكەن» .
بەهار هێمای بۆ ئەوەش كرد كە یاسای باری كەسی و بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی لەهەرێمی كوردستان جێبەجێدەكرێن، سەرەڕای ئەوەش ڕێگری لە هێنانی ژنی دووەم لاوازە، بۆیە بە پێویستی زانی بڕیارێكی بوێرانە بدرێت بۆ ئەوەی وەكوو ئەوروپا یاسایەك دابڕێژن كە كەس نەتوانێت ژنی دووەم بهێنێت.
پەرلەمانتار د. سیراج شێخ ئەحمەد خەیلانی سەرۆكی لێژنەی ئەوقاف و كاروباری ئایینی لە پەرلەمانی كوردستان، سەرەتا ئاماژە بەوە دەكات كە ئەو كەسانەی لەدەرەوەی دادگاكانی هەرێمی كوردستان گرێبەستی مارەبڕینی ژنی دووەم تۆمار دەكەن، خۆیان لەو یاسایانە ڕزگاردەكەن كە لەهەرێمی كوردستان چەسپاوە، ئەوەشی بە سەرپێچی یاسایی ناوبرد. هاوكات گوتی: «لە ڕووی شەرعییەوە مارەبڕین ئیجاب و قبووڵە، چ لە ناو دادگاكانی هەرێمی كوردستان بێت، و چ لە دەرەوەی ئەو دادگایانە، واتا لەڕووی شەرعییەوە ئاساییە كەسێك بچێت لە دەرەوەی هەرێمی كوردستان ژنی دووەم مارەبكات، بەڵام لەڕووی یاساییەوە ڕاكردنە لەیاسا .ئێستا كەسانێك پەیدابوون كە ژنی دووەم لە دەرەوەی دادگا مارە دەكەن، ئێمە بۆ ڕیگەگرتن لە مارەكردنی ژنی دووەم لە دەرەوەی دادگـــــاكـــانی هــــــــــــــــەرێــــــــم پــــــــڕۆژەیـــــاسای مەئزونی شەرعیمان ئامادەكردووە و ئەوەش لە هەموو وڵاتە ئیسلامی و عەرەبیەكاندا هەیە، بە بڕوای من بە چەسپاندنی ئەو یاسایە كێشەو گیروگرفتەكان كەم دەبێتەوە، چونكە ئەو كەسەی دەبـــێــــتە مەئزونی شەرعی پێویستە لەڕووی یاساییەوە دەستنیشان كرابێت و كەسێك بێـت هەموو بنەماكانی یاسایی تێدابێت، ئەوكات لەدەست ئەو كەسانە ڕزگارمان دەبێت كە بەناوی جیاجیاوە ژن مارە دەكەن و خۆشیان لە بنەڕەتدا شارەزایی تەواویان لەسەر پرسە شەرعییەكەش نییە، بۆیه هیواخوازم لەم خولەی پەرلەماندا ئەو پرۆژەیاسایە دەنگی تەواو بەدەست بهێنێت و بتوانرێت بە ڕێگەیەكی یاسایی ئەو پرسە چارەسەر بكرێت)).
توێژەری كۆمەڵایەتی هەوار عەلی ڕایوایە زیاتر كێشەكە لە چوارچێوەی ئەوەدا كورت دەبێتەوە كە هەندێك لە پیاوان بۆ ئەوەی تووشی رێكارە یاساییەكان نەبن، دەچن لە دادگاكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان ژن مارە دەكەن، جهختیشی لەوە كردەوە كە «مارەكردنی ژنی دووەم لە دادگاكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان نەبووەتە دیاردە و تەنیا چەند حاڵەتێكی دیاریكراوە، بەڵام ئەگەر ڕێگری لێ نەكرێ، لە حاڵەتەوە دەبێتە دیاردە، بۆیە ئەركی حكومەت و میدیاكان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنییە كار لەسەر ئەو گرفتە بەشێوەیەكی گشتی بكەن، چونكە ئەوەی زۆر گرفتەكە قووڵ دەكاتەوە، ئەوەیە كە پیاوان كەمترین و سادەترین مافی ئینسانی بە ئافرەت ڕەوا نابینن، لەبەر ئەوە پێویستە حكومەت و میدیا و رێكخراوەكانی مەدەنی هەڵمەتێكی گشتیگر بۆ وشیاركردنەوەی كۆمەڵگە دەست پێبكەن».
كۆسار كەریم ئەندامی ئەنجومەنی باڵای كاروباری خانمان، سەبارەت بە هەمان پرس بەمجۆرە ڕای خۆی خستەڕوو: «ئەگەرچی مارەكردنی ژنی دووەم و سێیەم لە دەرەوەی هەرێم لێرەو لەوێ دەبیستین، بەڵام نەبۆتە دیاردە، لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا ئێمە وەكو ئەنجومەنی باڵای خانمان ئیدانەی ئەو كارە دەكەین و لەدژی دەوەستینەوە و داواكارین تەقدیری یاسا بكرێت»، گوتیشی: «لەهەرێمی كوردستان هێنانی ژنی دووەم بەیەكجاری قەدەغە نەكراوە، بەڵكو مەرجدار كراوە، ئەو كەسانەی كە مەرجەكان دەیانگرێتەوە پێویست ناكات بچنە دەرەوەی هەرێم، بۆیە ئەوانەی ئەو كارە دەكەن بۆ خۆشیی خۆیان ژنی دووەم دەهێنن، ئیمەش وەكو ئەنجومەنی باڵای خانمان چەندجارێك لەگەڵ ئەنجومەنی دادوەری و لایەنە پەیوەەندیدارەكانی دی لەسەر ئەو بابەتە كۆبوونەوەمان كردووە، بۆ ئەوەی تەعلیماتێك بۆ ڕێگەگرتن لەو كارە دەربكرێت، بەڵام نەگەیشتووینەتە هیچ ئەنجامێك، چونكە كە ئەو ژنە لەدەرەوە چ لای مەلا و چ لەدادگا مارەدەكرێت، ناتوانرێت ئەو عەقدە بەتاڵ بكرێتەوە».