زۆر جار كۆمەڵناس و دەروونناسان جەختیان لەوە كردووەتەوە كە بۆ چوونە ناو پڕۆسەی هاوسەرگیری پێویستە هەردوو ڕەگەز لە هەموو ڕوویەكەوە بەتەواوی خۆیان ئامادەو تەیار كردبێت، بۆ ئەوەی بتوانن ژیانێكی بەختەوەریان هەبێت. هەروەها لە زۆربەی وڵاتانی پێشكەوتووی جیهان هاوسەرگیری لە خوار تەمەنی یاسایی (١٨ ساڵ) بەپێی یاسا قەدەغە كراوە و سزای توندیشی بۆ دەستنیشان كراوە. بەڵام لە وڵاتانی نەریتی و ئایینی تا هەنووكە ئەوە ڕەچاو نەكراوە و زۆرجار ژیانی هاوسەری بە بچووك و مێرمنداڵی دەستی پێكراوە و زۆربەی ئەو هاوسەرگیرییانەش ڕووبەڕووی شكست و نەهامەتی زۆر بوونەتەوە. هەر لەو بارەیەوە بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گوڵان ڕاو سەنجی خۆیان بۆ چۆنیەتی كێشەكە و رێكارەكانی چارەسەری دەخەنەڕوو.
گوڵان: كۆمەڵایەتی

تێكچوونی شیرازەی خێزانی لە ئاستی جیەانیدا ئامارێكی تەكاندەری هەیە، بەتایبەتی لە وڵاتانی رۆژەەڵاتی ناوەڕاست بە ڕێژەیەكی زۆر جیابوونەوەی هاوسەران لە دادگەكان تۆمار دەكرێن. هەروەها گرفتی ئابووری و قەیرانی كۆمەڵایەتی و هاوسەرگیری زۆرەملێ و لە تەمەنی نەشیاوی نایاسایی بە هۆكاری سەرەكیی زیادبوونی رێژەی جیابوونەوەی هاوسەران و خۆكوشتنی ئافرەت دادەنێن.
ماڵپەڕی میدڵ ئیست ئۆنلاین لە ڕاپۆرتێكدا، باسی لە دیاردەی خۆكوشتن لە عێراق كردووە و لەو چوارچێوەیەشدا باسی لە رەوشی ئافرەتانی هەرێم كردووە و رایگەیاندووە «بە گوێرەی ئاماری فەرمی لە هەرێمی كوردستاندا لە 5 ساڵی رابردوودا 500 ئافرەت كوژراون و2031 ئافرەت خۆیان كوشتووە».
لەلایەكی دیكەوە بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ئافرەتان ئاشكرای كردووە كە هەر لەو ماوەیەدا 500 ئافرەت كوژراون و زیاتر لە 2000 ئافرەتی دیكە لە بارودۆخی نادیاردا خۆیان كوشتووە، زۆرینەشیان لە هەولێر بووە، لەگەڵ ئەوەشدا، ئامارەكانی دەستدرێژیی سێكسی بۆ سەر ئافرەتان لە سلێمانی روویان لە هەڵكشانە. بە گوێرەی ئاماری فەرمی وەزارەتی ناوخۆی هەرێمی كوردستانیش لە پێنج ساڵی رابردوودا ژمارەی ئەو ئافرەتانەی خۆیان كوشتووە، گەیشتووەتە 2031 ئافرەت.
ئەگەر بە وردی شرۆڤەی هۆكارەكانی تاوانی كوشتن و خوكوشتنی ئافرەتان بكەین، دەبینین هاوسەرگیری زۆرەملێ و خوار تەمەنی یاسایی (١٨ ساڵ) و گچكە بەگەورە و ژن بە ژنێ سەرەكیترین هۆكارەكانی ئەو تاوانانە بووە. واتا هاوسەرگیری كچانی خوار تەمەنی 18 ساڵی لە كۆمەڵگەی كوردەواریدا بەگشتی و لەەەرێمی كوردستان بەتایبەتی بۆتە دیاردەیەكی مەترسیدار و هەڕەشە لە ژیانی كچانی نەوجەوان دەكات، بەپێی ئەو بەدواداچوونانەی كە لەماوەی چەند ساڵی رابردوو ئەنجامدراون هەرێمی كوردستان لەبەرزبوونەوەی ڕێژەی هاوسەرگیری لەتەمەنە بچووكەكاندا لە سەر ئاستی وڵاتانی عەرەبی و ئاسیاوی پلەی دووەمی لە دوای وڵاتانی كەنداوی عەرەبیەوە وەرگرتووە، ئەگەرچی لەەەرێمی كوردستان مارەكردنی نەوجەوانان بەیاسا رێگەپێنەدراوە، بەڵام لە دەرەوەی دادگەكان كچانی مێرمنداڵ مارە دەكرێن.
پەرلەمانتار مونا نەبیل قەەوەچی ئەندامی لێژنەی یاسایی لەپەرلەمانی كوردستان، سەبارەت بەو كێشانە سەرەتا جەخت لەوە دەكاتەوە كە «شووكردن لەخوار تەمەنی یاسایی كۆمەڵێك كاریگەری و كاردانەوەی سلبی دەبێت، چونكە ئەو كچەی لە خوار تەمەنی ١٨ ساڵی شوو دەكات، هێشتا ئامادە نەبووە بۆ هاوسەرگیری و ناتوانێت لەگەڵ ئەو واقیعەی كە ڕووی تێكردووە، بە دروستی مامەڵە بكات، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە نەتوانێت ئەو بەرپرسیارێتیە هەڵگبرێت كە ڕووی تێدەكات و دەبێتە بەشێك لە ژیانێكی نوێی»، گوتیشی: «من بەشبەحاڵی خۆم پڕۆژە یاسایەكم ئامادەكردووە كە تایبەتە بەو كەسانەی تەمەنی یاساییان تەواو نەكردووە، داوام كردووە، لە دەرەوەی دادگەش رێگری لە هاوسەرگیرییان بكرێت، واتە بەپێی ئەو پڕۆژەیاسایەی كە ئامادەم كردووە، پێویستە هەموو كەسێك لەناو دادگا هاوسەرگیری ئەنجام بدات و بە فەرمی تۆمار بكرێت، چونكە هەموو مافەكانی ئافرەت لەنێو گرێبەستی هاوسەریدا لە دادگە پارێزراو دەبێت، بەڵام لەلای مەلا ئەو مافانەی پارێزراو نییە، لەبەر ئەوە پێویستە هەموو زەواجەكان لە چوارچێوەی دادگا ئەنجام بدرێت».
ئەو پەرلەمانتارە هێمای بۆ ئەوە كرد كە «ەەموو كچێك مافی خۆیەتی شوو بكات و هاوسەرێكی هەبێـت و ببێتە دایك، بەڵام مەرجی ئەوەیە لانیكەم تەمەنی یاسایی تێپەڕاندبێت. گوتیشی: «دیاریكردنی تەمەنی یاسایی بۆ هاوسەرگیری یەكێكە لەو پڕەنسیپانەی كە لەسەر بنەمای قازانجی خودی هاوسەران دانراوە و لە زۆربەی وڵاتانی دونیاش كاری پێدەكرێ و دەبێت ئێمەش بە هەموو شێوەیەكی یاسایی ڕێگری لە هاوسەرگیری لە خوار تەمەنی یاسایی بكەین، بێگومان ئافرەتێك تەمەنی لە خوار ١٨ ساڵ بێت، ناتوانێت خێزان بەڕێوەببات و سەرپەرشتی منداڵ بكات».
پەرلەمانتار مونا نەبیل نیگەرانی خۆی لەوە دەربڕی كە «ەەتا ئێستا هیچ یاسایەك نییە ڕێگری لە هاوسەرگیری خوار تەمەنی هەژدە ساڵی بكات، بەڵام من خۆم وەك پەرلەمانتارێك بڕیارم داوە و پێموایە بە هاوبەشی لەگەڵ ژمارەیەكی زۆر لە ڕێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی دەتوانین ئەو یاسایە جێگیر بكەین كە ڕێگری لە هاوسەرگیری لە خوار تەمەنی یاسایی و لە ژێر هەر بیانوویەكدا بكەین».
لەلای خۆیەوە د. سەبریە خدر پسپۆڕ لە نەخۆشییەكانی ئافرەتان و منداڵبوون و نەزۆكی، هەموو جۆرە هاوسەرگیرییەكی خوار تەمەنی یاسایی رەتدەكاتەوە و دەڵێت: «زوو شووكردنی كچ لە ڕووی جەستەییەوە زۆر مەترسیدارە، چونكە بەەۆی بچووكی تەمەن، منداڵبوونی دوادەكەوێت، یان ئەگەر دووگیانیش بوو، منداڵدانی بە باشی گەشەی نەكردووە، ڕەنگە تووشی لەبارچوونی كۆرپەكەی بێت. هەروەەا ئەو كچانەی كە بە تەمەنی منداڵی شوو دەكەن، زۆر جار لە كاتی منداڵبووندا بەرگەی ژانی منداڵبوون ناگرن و دووچاری نەشتەرگەری دەبنەوە، بۆیە زانستی پزیشكی ئەوەی دەرخستووە كە باشترین تەمەن بۆ هاوسەرگیری و دووگیانبوون تەمەنی 20 تا 30 ساڵییە، واتا چۆن زۆربوونی تەمەنی دایك بێ گرفت نییە، لە هەمان كاتیشدا بچووكی تەمەنیش گرفت و كێشەی خۆی هەیە و زۆریش مەترسیدارە».
ەەر سەبارەت بە هەمان پرس، چالاكوانی بواری كۆمەڵی مەدەنی و ئەندامی ئەنجوومەنی پارێزگای سلێمانی (مینا ئاوەكەڵەیی) ئەوەی بۆ گۆڤاری گوڵان خستەڕوو كە هاوسەرگیری لە خوار تەمەنی ١٨ساڵی پێویستی بە لێكۆڵینەوەیەكی ورد و زانستی هەیە، گوتیشی: «بڵاوبوونەوەی ئەم دیاردەیە بۆ تێنەگەیشتنی كۆمەڵگە لە مانا راستەقینەكەی هاوسەرگیری دەگەڕێتەوە، بەداخەوە هوشیاریی تاكەكانی كۆمەڵگە نەگەیشتۆتە ئاستێك كە بزانن هاوسەرگیری پرۆسەیەكی ئەوەندە سانا نییە كە هەموو كەسێك و لە هەموو تەمەنێك بتوانێت ئەنجامی بدات، بەڵكو پێویستە لەسەر بنەمایەك بێت كە هەردوولا بتوانن ئەو ئەركە بگرنە ئەستۆی خۆیان، كە چۆن بەشێوەیەكی تەندروست لەگەڵ ژیانی هاوبەشیان مامەڵە بكەن» .
مینا ڕایوایە «بۆ نەهێشتنی ئەو دیاردەیە تەنیا بەرپرسیارێتی ناكەوێتە سەر شانی حكومەت، بەڵكوو ئەركی هەموو لایەكە كە كار بۆ وشیاركرنەوەی تاكی كۆمەڵگە بكەن و لە خێزانەوە دەست پێ بكەن، چونكە هەتا خێزانێكی رۆشنبیر بەرەەم نەەێنین، ناتوانین كۆمەڵگەیەكی تەندروست بەرەەم بەێنین. هەروەها پێویستە لە پەروەردەوە دەست پێ بكەین و ئەمەش بە بەەێزكردن و گرنگیدان بەبواری پەروەردە بۆ ئەوەی بتوانین لەڕێگەی پەروەردەوە رێگە لەم دیاردە ناتەندروستە بگرێن. هاوكات پێویستە كۆمەڵناسان وتوێژەران لە قوتابخانەكاندا ڕۆڵێكی كارایان هەبێت، بۆ ئەوەی بتوانن گەنجان لە كاریگەرییە سلبییەكانی هاوسەرگیری لەتەمەنێكی زوودا وشیار بكەنەوە، ئەمە بێجگە لەوەی كە پێویستە لەناو پرۆسەی پەروەردەدا بابەتێك بە ناونیشانی (پەروەردەی خیزانی هەبێت) بۆ ئەوەی هەر لە قوتابخانەكانەوە تاك بەرامبەر بە هاوسەرگیری تەندروست و بەرپرسیارێتی خێزانی وشیار بكرێتەوە». گوتیشی: «بێگومان یەكێك لەسەرەكیترین ئاسەوارە خراپەكانی دیاردەی زوو شووكردن و زوو ژنەێنان هەڵوەشاندنەوەی خێزانە، چونكە هەردوولا لەو تەمەنەدا ناتوانن وەك پێویست بەرپرسیارێتی هەڵبگرن و بەهۆی لە یەك تێنەگەشتن ڕووبەرووی هەڵوەشاندنەوەی خێزانی و هەرەسەێنانی ژیانی هاوبەشیان دەبنەوە».
دواتر وشیار كەریم پسپۆڕی ئابووری ئەوەی خستەڕوو كە باری ئابووری بەشێوەیەكی بەرچاو بەرەو پێش چووە، هەر ئەمەش وایكردووە كە كوڕان و كچان زووتر بیر لەوە بكەنەوە كە بچنە نێو پڕۆسەی هاوسەرگیرییەوە. نموونەشی بەوە هێناەوە كە «لە ساڵانی نەوەدەكان و تا سەرەتای هەزارەی سێیەمیش كاتی پرۆسەی ئازادی عێراق باری ئابووری خەڵك زۆر خراپ بوو، هەر لەبەر ئەوە هاوسەرگیری زۆر بەكەمی ڕوویدەداو زۆربەی كوڕان و كچانیش لە تەمەنێكی درەنگ و تەنانەت بەشێكیان تەمەنیان لە سەرووی سی و چل ساڵان دەبوو، كە دەچوونە نێو ئەم پرۆسەیە، بەڵام ئەمڕۆ بەەۆی باشتربوونی باری ئابووری پرۆسەی هاوسەرگیری زۆر خێراتر بووە و دەبینین زۆربەی گەنجەكان هێشتا لە قۆناغەكانی زانكۆ قوتابین، كەچی خێزان دروستدەكەن» . ئەو ئابووریناسە گوتی: «زیادبوونی پرۆسەی هاوسەرگیری هۆكاری جیاوازی هەیە، بۆ نموونە جاری وا هەیە كچێك بەرامبەر بەپارەیەكی زۆر بەپیاوێكی بەتەمەن دەدرێت، گەرچی دەگمەنە بەڵام لەو ناوچانەی كە زۆر لەڕووی شارستانییەوە لەئاستێكی نزمدان و دوورن لەشارەكانەوە، حاڵەتی وا ڕوویداوە».
دواتر بۆ هەمان پرس توێژەری كۆمەڵایەتی سیروان عەلی بۆ گوڤاری گۆڵان هاتەئاخاوتن و گوتی: «بێگومان بەرزبوونەوەی ڕێژەی هاوسەرگیری لەخوار تەمەنی یاسایی كۆمەڵێك ڕەەەندی جیاوازی هەیە، چونكە خۆی لە خۆیدا پڕۆسەی هاوسەرگیری وابەستەیە بە بەرزبوونەوەی ئاستی داەاتی تاكەكەس و زیادبوونی توانا ئابوورییەكانی خێزان، بۆیە هاوسەرگیری پێشوەختە لەچەند وڵاتێكی ڕۆژەەڵاتی ناوەڕاستدا بووەتە دیاردە و شتێكی باوە، لەوانە سعودیە، قەتەر، ئیمارات، بەحرەین و تەنانەت لە هەرێمی كوردستانیش، ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئاستی داەاتی تاك لەم وڵاتانە بەراورد بە وڵاتانی دی زۆر بەرزترە، بەپێچەوانەوە لە وڵاتێكی وەك میسر، یان لوبنان و ئەردەن ئاستی هاوسەرگیری زۆر كەمە و ئەو تەمەنانەی كە هاوسەرگیری تێدا دەكەن، زۆر گەورەیە، لە وڵاتێكی وەك ئەردەن تەمەنی هاوسەرگیری لە سەرووی سی ساڵە، چونكە ئاستی داەاتی تاك زۆر كەمە».
ئەو توێژەرە هاوكات جەختی لەوە كردەوە كە «ەاوسەرگیری پێویستی بەبنەمای رۆحی هەیە، نەك تەنیا ماددی، كەچی لە كۆمەڵگەی ئێمەدا تەنیا لایەنە ماددییەكەی زەق كراوەتەوە و ئەگەر بێـتو لایەنی ماددی كەسێك بەەێز بێت، ئەوا لەەەر تەمەنێك بێت هاوسەرگیری دەكات، بەڵام لەڕاستیدا ئەو كەسە ئەگەر تەمەنی كەمتر بێت لە هەژدە ساڵ، كوڕ بێت، یان كچ، زۆر ئەستەمە بتوانێت لە گرفتەكانی ژیانی هاوسەری بگات و ئەو ئەركە بگرێتە ئەستۆی خۆی». گوتیشی: «پرۆسەی هاوسەرگیری لە تەمەنی یاسایی شتێك نییە بتوانرێت بە یاسا رێكبخرێت، لەبەر ئەوەی لە دەرەوەی یاسا و بەپێی شەرع دەكرێت، حكومەتیش ناتوانێ ڕێگری لێبكات، بەڵام دەتوانرێت بە حكومەت و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنییەوە تاكی كۆمەڵگە بە دەرەنجامە خراپەكانی هاوسەرگیری پێشوەخت ئاشنا بكرێت».
مامۆستا ئەحمەد شافعی ئەندامی لێژنەی فەتوا لە یەكێتی زانایان، سەرەتا ئەوە دەخاتەڕوو كە «دیاردەی هاوسەرگیری بە زۆر و بەشوودانی كچی تەمەن بچووك لە زۆربەی كۆمەڵگەكاندا بوونی هەیە و تەنیا تایبەت بە كۆمەڵگەی كوردەواری نییە، لە هەرێمی كوردستانیش ئەم دیاردەیە كەمبۆتەوە و بۆتە حاڵەت و بە دەگمەن بەدەردەكەوێت، ئەویش تەنیا لەچەند ناوچەكەیەكی دوورەشارەكان حاڵەتی وا ڕوودەدات». سەبارەت بە هاوسەرگیری پێشوەختەش لە ڕوانگەی شەرعەوە گوتی: «چەند بیروباوەڕی جیاواز هەیە، یەكێكیان ڕای شافعییەكانە كە پێیانوایە دروست نییە كچی بچووكی خوار تەمەنی باڵغبوون بەشوو بدرێت، بەچەند مەرجێك نەبێت، یەكەمیان ئەوەیە كە ئەو كەسەی كە ئەو كچە بەشوو دەدات، دەبێت باوكی بێت، دووەمیان دەبێت ئەو باوكە عادل بێـت، سێیەم ئەو كوڕەی كە لێی مارە ئەكەن، دەبێت لە ڕووی دروستی و خولقیەوە تەواو بێت، چوارەم دەبێت لە نێوانی باوك و كچەكەدا هیچ كێشەیەك نەبێت. هەروەها كە دەڵێ: ئەو باوكە عادل بێت، مەبەستی ئەوەیە كە ئەو باوكە هیچ گوناەێكی نەبێت، بەڵام لە ڕۆژگاری ئەمڕۆماندا بە مەزەەبی ئیمامی شافیعی باوكێكمان دەست ناكەوێت كە مەرجەكانی عەدالەتی تێدا بێت. كۆمەڵێكی تر لە زانایانیش وەك (قەتادە و تاوس) فەرموویانە ئەگەر كچێكی بچووك بەشوو درا و دوای ئەوەی كە باڵغ بوو، دەتوانێت ئەگەر ئەو هاوسەرگیرییەی بەدڵ نەبوو، بەویستی خۆی هەڵیوەشێنێتەوە. بەڵام (قازی ئیبن شرمە) كە زانایایەكی زۆر گەورەیە، فەرموویەتی: «بەشوودانی كچ پێش باڵغبوون دروست نییە، چونكە كچ دوای باڵغبوون و لەكاتی هاوسەرگیری پرسی پێدەكرێت و ئازادە لەوەی كە ڕازی دەبێت یان نا».
بە بڕوای ئەو مامۆستا ئایینییە «زۆرترین كێشەی كۆمەڵایەتی بەەۆی ئەوە ڕوودەدات، كە كچەكان لە تەمەنێكی منداڵیدا و بەزۆر بەشوو دراون، ئەمەش وادەكات كە گرفتی زۆر نادروستی كۆمەڵایەتی ڕووبدات، لەبەر ئەوە ڕای سێیەمی زانایان كە هاوسەرگیری زۆرەملێیان بەنادروست داناوە، باشترین چارەسەرە بۆكێشەكان».
گوتیشی: «مەكتەبی تەنفیزی یەكێتی زانایانی ئایینی لە ڕۆژی (10/5/1999)دا نامەیەكیان دەربارەی بەشوودانی كچی بچووك ئاراستەی لێژنەی فەتوا كرد، كە لە ڕۆژی (20/5/1999) بە نامەیەكی ڕەسمی بەمشێوەیە وەڵامی درایەوە: دوای گفتوگۆ و تێڕوانینی هەموو ئەندامانی لێژنەی فەتوا لەسەر ئەو بابەتە هەستیار و ناسكە، زۆربەی ئەندامانی لێژنەی فەتوا گەیشتینە ئەو دەرئەنجامەی كە ئەمڕۆ زۆربەی ئەو باوكانەی لەم زەمەنەدا بەشێوەیەكی باش كە بەرژەوەندی كچەكەی تێدابێت، هەڵسوكەوت ناكەن، بۆیە هەموو ئەندامانی لێژنەی باڵای فەتوا لە (20/5/ 1999) جەختمان لەسەر ئەوە كردەوە كە ئەم عادەتە شتێكی خراپە و گرفتی زۆر بەدوای خۆیدا دەەێنێت. ئەوكاتە داوامان لە پەرلەمان و حكومەتیش كرد كە ئەم بابەتە بخاتە جێبەجێكردنەوە».
سەبارەت بەچۆنیەتی مەرجەكانی باڵغبوونی كچان، وەك مامۆستا ئەحمەد شافعی باسیكرد، «دوو تێڕوانینی جیاواز هەیە: لەمەزەەبی ئیمامی شافیعی ئەوە خراوەتەڕوو كە كچ لە تەمەنی ١٥ ساڵیدا باڵغ دەبێت، بەڵام لە مەزەەبی ئیمامی حەنیفەدا تەمەنی ١٨ ساڵ دانراوە. سەبارەت بەوەش كە ئایا لەڕووی فسیۆلۆژییەوە كچ لەتەمەنی پانزە ساڵیدا دەتوانێ بڕیاری دروست بدات؟ ئەو مامۆستایە دەڵێت: «بێگومان ئێمە بەەۆی ئەو حاڵەتانەی كە ڕۆژانە سەردانمان دەكەن بۆ چارەسەری كێشەكانیان و ئەو كێشانەی كە دێنە لامان بەتایبەتی كێشەی تەڵاق، دەبینین یەكێك لە سەرەكیترین كێشەكانی جیابوونەوەی هاوسەران ئەو كوڕ و كچانەن كە تەمەنیان لە پانزە و شانزە ساڵی بووە، واتە نەك كچە، بگرە ئەگەر كوڕەكەش تەمەنی منداڵ بێت، كێشەی زۆر دروست دەكات».
مامۆستا ئەحمەدی شافیعی لە كۆتایی قسەكانیدا بە پێویستی زانی جیاوازی لەنێوان شەرعی ئیسلام و دابونەریتی كۆمەڵایەتی بكرێت، بۆیە گوتی: «ئەو هەڵسوكەوتە ناشیرین و دڕندانەی كە دژایەتی ئافرەتانی پێدەكرێت، وەك بەكارەێنانی توندوتیژی، ئەوە بەهۆی دابونەریتی كۆمەڵایەتی و عورفی كۆمەڵگەیە و بەەیچ شێوەیەك ئایینی پیرۆزی ئیسلام لەگەڵ بەكارەێنانی توندوتیژیدا نییە، بەڵكوو ئایینی پیرۆزی ئیسلام هەمیشە ئایینێك بووە بۆ دروستكردنی دادپەروەری بۆ هەموو مرۆڤەكان. فقەیش بریتییە لە بۆچوونی كۆمەڵێك زانا، بەڵام شەریعەت بریتییە لە ئایەتە پیرۆزەكان و لە هیچ دەقێكی پیرۆزی قورئاندا نەەاتووە كە بگوترێت كچی بچووك بەشوو بدرێت، یان توندوتیژی دژ بەئافرەت بەكاربێت».