د. سوهەیلە وەحدەتی پەنا ئەكادیمیست و تۆژەر و نووسەرە لە بوارەكانی مافی مرۆڤ و تایبەتمەندە لەسەر پرسەكانی ژنان و منداڵانی ئێرانی و خاوەنی وێبسایتی چەرخی بەردین (Stone age)، بۆ قسەكردن لەسەر كوشتنی ژنێكی 15 ساڵ لەهەرێمی كوردستان، چۆنیەتی رووبەڕووبوونەوەی ئەم دیاردە نامۆیە، د.سوهەیلە وەحدەتی لەم دیمانە تایبەتەی گوڵاندا بەمجۆرە بۆچوونەكانی خستەڕوو.

* ئایا ئێوە وەك فیمینستێك بۆچوونتان چییە لە بارەی كوشتنی كچێكی 15 ساڵەوە، پێویستە حكومەت و پەرلەمان چی بكەن بۆ چارەسەركردنی حاڵەتێكی وەها؟
- ئەمە رووداوێكی تراژیدیە كە پەیوەستە بە توندوتیژی خێزانییەوە. پانزە ساڵ پێش ئێستا، منداڵێك لە دایك بوو و ناویان لێنا دونیا، رەنگە لەبەر ئەوە ناویان نابێت چونكە دونیا بووە بۆ دایك و باوكی، یان لەبەر ئەوە بێت كە دایك و باوكی ویستبێتیان باشترین دونیای بۆ فەراهەم بكەن. ئێستا ئەو لە تەمەنی 15 ساڵیدایەو لەلایەن مێردەكەیەوە كوژراوە، ئەمە لە كاتێكدا ئەو كەسێكی دووگیان بووە.
چەند یاسایەك هەن كە منداڵان لە توندوتیژی دەپارێزن، بە چەشنی ئەوەی یاسا هەیە دژ بە هاوسەرگیری منداڵانە. هەر جۆرە توندوتیژیەك رەت دەكرێتەوەو سەرزەنشت دەكرێت و یاساكانیش دژی توندوتیژین. بەڵام دەبێت یاسای توندتر هەبن بۆ پاراستنی مافەكانی منداڵان، چونكە منداڵان پتر دەكەونە بەر زەبری توندوتیژی لەلایەن گەورەكانەوە.
پێویستە پەرلەمان یاسایەك دەربكات بۆ رێگەگرتن و قەدەغەكردنی توندوتیژی خێزانی. پێویستە بودجە بۆ بواری پەروەردە تەرخان بكات بۆ رێگرتن لەم حاڵەتە، پێویستە ئەم یاسایە لە رێی سزادانی سەرپێچیكارانەوە جێبەجێ بكات. هەروەها دەبێت شەڵتەر هەبێت بۆ ئەو ئافرەتانەی ترسیان لە پێشێلكاری و توندوتیژی خێزانی هەیە. پێویستە هاوكاری ئەم ئافرەتانە بكرێت بۆ ئەوەی لە رووی ئابووریەوە سەربەخۆبن.
پێویستە یاسا توندوتیژی دژ بە ئافرەتان و منداڵان وەك تاوان بناسێنێت، پێویستە سەرجەم ئەنجامدەرانی توندوتیژی سزا بدرێن. لەم حاڵەتەدا، جگە لە ئەنجامدەرانی توندوتیژی پێویستە سەرجەم ئەو كەسانەش دادگایی بكرێن و سزا بدرێن كە كارئاسانییان كردووە بۆ هاوسەگیری نایاسایی منداڵێك. لێرەدا دەتوانین بڵێین كە بە دڵنیاییەوە مێردی ئەو كچە بكوژە. لەگەڵ ئەوەشدا، پێویستە ئەو مەلایەش دادگایی بكرێت كە هەستاوە بە كاری مارە بڕین و هاوسەرگیریەكەی پێكهێناوە. لە هەمان كاتدا، ئەو دایك و باوكەی ئێستا تەعزێبارن بۆ منداڵەكەیان، ئەوانیش بە هەمان شێوە بەرپرسیارییان دەكەوێتە ئەستۆ.
چونكە تەنانەت ئەگەر ئەمە هاوسەرگیریەكیش نەبێت كە پێشوەخت ئەوان رێكیان خستبێت و تەنانەت ئەگەر ئەو كچەش خۆی ویستبێتی ئەو هاوسەرگیریە بكات، ئەوا پێویست بوو- ئەو دایك و باوكە- منداڵەكەی خۆیان بپارێزن و رێگە نەدەن ئەو هاوسەرگیریە رووبدات. ئایا لەبەرامبەر پێدانی كچەكەیان بەو پیاوە هیچ بڕە پارەیەكیان وەرگرتووە؟ بەڵام تەنانەت ئەگەر پارەشیان وەرنەگرتبێت، چۆن دەتوانن بانگەشەی ئەوە بكەن كە كچە چواردە ساڵەكەیان خۆی «ڕازی» بووە، بۆ ئەوەی ببێتە هاوسەری دووەمی پیاوێك كە سی ساڵ لە خۆی گەورەترە؟ چۆن دەتوانن ئەم كارە بكەن و ئەم بەرپرسیارێتیە لەسەر شانی خۆیان لابدەن؟
* هێشتا لە زۆربەی وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا ئافرەتان بە چاوی مرۆڤەوە لێیان ناڕوانرێت، پیاوان دەسەڵاتیان هەیە بەسەر ئافرەتانەوەو ئەمەش وایان لێدەكات كە ببنە ئامێرێك بۆ جێبەجێكردنی فەرمانەكان، ئایا چارەنووسی ئەو كۆمەڵگەیە چی دەبێت كە رێگری دەكات لە بیركردنەوەی ئافرەتان؟
- من هاوڕام لەگەڵتاندا كە داب و نەریت وا بووە كە بە بەراورد بە پیاوان ئافرەتان مافی یەكسانیان نەبووە. تەنانەت ئافرەتان وەك موڵكی پیاوەكان، موڵكی باوكیان سەیر كراون. پیاوان هەستیان بە ئازادی كردووەو چۆنیان ویستووە ئاوا مامەڵەیان لەگەڵ ئافرەتان و منداڵاندا كردووەو كەسیش نەبووە لەم رووەوە پرسیاریان لێبكات. ئێستا دەبێت ئەمە بگۆڕدرێت. حكومەت بەرپرسیارە لە پاراستنی مافەكانی سەرجەم هاووڵاتیاندا، بە تایبەتی مافی منداڵان، لەبەر ئەوەی منداڵان توێژێكن پێویستیان بە زۆرترین پارێزگاری و پاراستن هەیە.
پێویستە حكومەت دەزگای تایبەتی هەبێت بۆ ئەوەی بایەخ بە چارەسەركردنی حاڵەتەكانی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان و منداڵان بدات. پێویستە حكومەت هەڵبستێت بە هۆشیاركردنەوەی ئەو كەسانەی یاسا دەسەپێنن، بەوەی هۆشیاریان بكەنەوە بەوەی زۆر هەستیار بن لە ئاست ئەم كێشەیەدا و بە پەلە بچن بەدەم كەیسەكانی توندوتیژی خێزانیەوە. بەڵام چۆن ئەم دەزگایانە ئاگادار بن لە بارەی ئەم كەیسی توندوتیژیانەوە؟
ئەمەیە كە وا دەكات بایەخدان بە پەروەردە زۆر پێویست بێت. پێویستە ئافرەتان و منداڵان هۆشیار بكرێنەوە لەبارەی توندوتیژیەوەو هۆشیار بكرێنەوە بە مافەكانی خۆیان. هۆشیار بن بە كەرامەتی خۆیان بە مافە جێندەریەكانی خۆیان و... تاد. پێویستە ئەم پرۆسەیەش لە قوتابخانە سەرەتاییەكانەوەو دەست پێ بكات و لە سۆشیال میدیاو دەزگا گشتیەكانیدا دووپات بكرێتەوەو باسی لێوە بكرێت، بۆ ئەوەی كاتێك هەستیان كرد هەڕەشەیان لەسەرە، یاخود پێشێلكارییان بەرامبەر دەكرێت، ئەوا دەتوانن سكاڵا بەرنە لای دەسەڵاتەكانی جێبەجێكردنی یاسا بۆ ئەوەی سەلامەت و پارێزراو بن.
ئەوە تەنیا بەرپرسیارێتی قوربانیەكە نییە كە سكاڵا دژی توندوتیژیەكە بكات. ئەو مامۆستایەی دەبینێت منداڵێك ئاسەواری لێدانی پێوە دیارە، ئەو پزیشكەی كە ئافرەتێكی بریندار دەبینێت، ئەو دراوسێیەی كە گوێی لە دەنگی هاوارێك دەبێت لە ماڵەكەی دراوسێیەوە، پێویستە هەموو ئەمانە دەسەڵاتەكان لەم توندوتیژیانە ئاگادار بكەنەوە. پێویستە پەروەردەیەكی گونجاو بۆ خەڵكی فەراهەم بكرێت لەبارەی توندوتیژیەوە، بۆ ئەوەی بە ئاسوودەییەوە دەسەڵاتەكان لە كەیسەكانی توندوتیژی ئاگادار بكەنەوە و یارمەتی قوربانیەكان بدەن، واتە بتوانن ئەم كارە بكەن بێ ئەوەی هەست بكەن كە ئەوان دەستێوەردان لە ژیانی تایبەتی خێزانی كەسانی دیكە دەكەن.
بە داخەوە، هێشتا زۆرینەی خەڵك لایەنە جیاوازەكانی توندوتیژی نابینن، چونكە ئەوان ئەوەندە توندوتیژیان بینیوە ئیتر راهاتوون لەگەڵیدا. كاتێك دەبیستن پیاوێك لە ژنەكەی خۆی داوە، یەكەم پرسیار كە لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا لەم بارەیەوە دەكرێت ئەوەیە كە «بۆچی ئەم كارە دەكات؟ ئایا ژنەكەی چی كردووە؟» لە راستیدا نابێت ئەم جۆرە پرسیارانە بكرێن! چونكە ئافرەتەكە هەرچیەكی كردبێت، ئەوا پیاوەكەی بۆی نییە لێی بدات.
* هەندێ لە شارەزایان دەڵێن تاوەكو ئافرەتان بە تەواوەتی یەكسان نەبن لەگەڵ پیاوانداو تاوەكو بەشداری لە پرۆسە سیاسییەكەدا نەكەن، ئەوا توندوتیژی دژی ئافرەتان سنووردار ناكرێت، كەواتە پێویستە ئافرەتان بەشداری لە پرۆسە سیاسییەكەو لە پرۆسەی بڕیارداندا بكەن، بەڵام بە زۆری ئەم كێشانە لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا بەدی دەكرێت، نەك لە وڵاتە گەشەكردووەكاندا، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا تا چەند رێكخراوە جیهانیەكان مەرجیان لەسەر حكومەتەكانی وڵاتە تازەگەشەكردووەكان داناوە بۆ جێبەجێكردنی یەكسانی جێندەری؟
- ئەوە راستە كە جیاكاری و توندوتیژی دوو رووی هەمان دراون. بەڵام ئێمە ناتوانین دەستەو ئەژنۆ دانیشین و هیچ شتێك نەكەین بۆ راگرتنی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان و چاوەڕێ بكەین كە ئافرەتان پێگەیەكی یەكسانیان هەبێت لەگەڵ پیاوان، ئینجا ئەم كارە بكرێت.
جاڕنامەی نەهێشتنی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان بەڵگەنامەیەكی زۆر گرنگە كە لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە دەركراوە كە پێناسەی جۆرە جیاوازەكانی توندوتیژی دەكات، بەرپرسیارێتیەكانی حكومەت دیاری دەكات بۆ نەهێشتنیان. لەبەر ئەوەی جیاكاری توندوتیژی لێدەكەوێتەوە، ئەوا هانی حكومەتەكان دەدات كە رێككەوتنی نەهێشتنی هەموو جۆرە جیاكاریەك دژی ئافرەتان، تەبەنی بكەن.
رێكخراوە ناحكومیەكان دەتوانن رۆڵێكی زۆر گرنگ ببینن، لە پشتیوانی كردن، بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیاری خەڵك، یارمەتیدانی قوربانیەكان و هاوكاری كردنی حكومەتەكان لە رووی پەروەردەوە. بەڵام هیچ رێكخراوێك ناتوانێت حكومەتێك ناچار بكات لەم رووەوە كردارێك ئەنجام بدات. ئەوان تەنیا دەتوانن پشتیوانی بكەن و هانی حكومەتەكان بدەن.
هەروەها راگەیاندنیش دەتوانێت رۆڵێكی گرنگ ببینێت. كاتێك كەیسی كوشتنی دونیا بڵاوكرایەوە، خەڵكی هەستیان بە تووڕەیی كرد دژ بە حكومەت، لەبەر ئەوەی هەنگاوی هەڵنەگرتووە بۆ پاراستنی ژیانی ئەو ئافرەتە. كەواتە سوپاس بۆ ئێوە كە روماڵی ئەم پرسە دەكەن.
* لە هەندێ كۆمەڵگەدا كوشتنی ئافرەت وەك كوشتنێكی ئاسایی سەیر ناكرێت، بەڵكو پێی دەوترێت كوشتن لەسەر شەرەف، پرسیارەكە ئەوەیە چۆن كوشتنی ئافرەتان بە كوشتنی مرۆڤێك لێك نادرێتەوە؟
- پێموایە كەیسی توندوتیژی خێزانی وەك كەیسێكی: تایبەت «یان شەخسی» لێك دەدرێتەوە، یان وەك پرسێكی خێزانی سەیر دەكرێت. واتە بە كێشەیەكی كۆمەڵایەتی دانانرێت. هەروەك پێشتر ئاماژەم پێكرد، منداڵان و ئافرەتان هەردووكیان وەك موڵكی پیاوان سەیر دەكرێن. لەبەر ئەوە دەتوانێت لێیان بدات و تەنانەت بیانكوژێت و كەسیش دەستێوەردان ناكات لەم مەسەلەیەدا لەبەر ئەوەی بە پرسێكی «تایبەت»ی دەزانن. بۆ نموونە، لە كەیسی دونیادا، رەنگە ئەو كەسەی هەڵساوە بە كوشتنی دونیا رەنگە هەوڵی دابێت لەگەڵ دایك و باوكی دونیادا ئەم كێشەیە چارەسەر بكات، بەوەی لە بەرامبەر خوێنی دونیادا بڕە پارەیەكیان بداتێ.
بەڵام دونیاش مرۆڤ بوو، موڵك و ماڵی دایك و باوكی نەبوو. هەروەها موڵكی پیاوەكەشی نەبوو.
پێویستە ئەو بیرۆكەیە بگۆڕێت كە پێیوایە پێویستە تاوانی نێو ماڵەكان وەك كێشەو پرسێكی شەخسی بمێنێتەوە، هەر ئەمەش دەقاودەق هۆكاری ئەوە بوو كە فێمینیستەكان دروشمی لەم چەشنەیان بەرز دەكردەوە «ئەوەی تایبەتیە، سیاسیشە» یاخود «ئەوەی شەخسیە، سیاسیشە». خۆشگوزەرانی ئافرەتان و پیاوان مەسەلەیەكی تایبەت بە خێزان نییە، بەڵكو ئەمە پرسێكی كۆمەڵایەتیە. هەروەها ئەمە مەسەلەیەكی سیاسیشە. پاراستنی مافەكانی منداڵان و ئافرەتان بەرپرسیارێتی راستەوخۆی حكومەتە. پێویستە یاسادانەران یاسای پێویست دەربكەن، پێویستە حكومەتیش ئەو یاسایانە جێبەجێ بكات بۆ ئەوەی منداڵان و ئافرەتان لە هەر جۆرە توندوتیژیەك بپارێزێت.
* هاوسەرگیری ناچاری لە خوار تەمەنی هەژدە ساڵیەوەو لە تەمەنەكانی چواردەو پازدە ساڵییەوە حاڵەتێكی دیكەیە كە ئەگەرچی لە رووی یاساییەوە رێگەپێنەدراون، بەڵام لە دەرەوەی دادگاكان ئەم كارە دەكرێت مەلایەك ئەنجامی دەدات، ئایا تا چ راددەیەك ئەمە دەبێتە هۆی تێكدانی ئاشتی و ئاسایشی كۆمەڵایەتی؟
- هەموو كەس مافی ئەوەی هەیە لە سایەی ئاشتیدا ژیان بەسەر بەرێت. ئەمە مافێكی بنەڕەتیە لە مافەكانی مرۆڤ. ئەوەی جێی سەرنجە ئەوەیە كە خەڵكی بە ئاسانی دەتوانن بەرپابوونی شەڕ ببینن كاتێك باڵەخانەكان دەڕووخێن و كاتێك مرۆڤەكان لەسەر دەستی دوژمنەكان و لە شەڕدا دەكوژرێن، بەڵام هیچ كەسێك كوشتنی ئافرەتێك لە ماڵەكەی خۆیدا نابینێت، كە رووخانی هیچ باڵەخانەیەكی تێدا روونادات. ئافرەتان لەلایەن دوژمنەكانەوە ناكوژرێن، بەڵكو لەلایەن ئەو كەسانەوە دەكوژرێن كە خۆشیان دەوێن و متمانەیان پێدەكەن و بڕیارە بیانپارێزن، بە داخەوە ئەوان بە زۆری بە بێدەنگی دەكوژرێن.
بۆ ئەوەی ئاشتی بێتەئاراوە، پێویستە كۆتایی بە توندتیژی دژی ئافرەتان بهێنرێت. كاتی ئەوە هاتووە دەنگ بەرز بكرێتەوەو داوای ئەوە لە پەرلەمان و حكومەتەكان بكرێت كە كارێك بكەن لەم رووەوە.