زیبا میر حوسەینی ئەنترۆپۆلۆژیكی ئێرانیەو تایبەتمەندە لە یاسای ئیسلامی و یەكسانی رەگەزی و پەرەپێدان و ئێستاش تۆژەری باڵایە لە سەنتەری(SOAS) لەزانكۆی لەندەن و خاوەنی چەندین كتێبە لەبواری یەكسانی رەگەزی و ئایین، بۆ قسەكردن لەسەر كەیسی كوشتنی ژنێكی 15 ساڵ لە كوردستان و دیاردەی توندوتیژی دژی ژنان، ئەم وتووێژەمان لەگەڵ پرۆفیسۆر زیبا حوسەینی ئەنجامداو بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.


* ئافرەتێكی پازدە ساڵ كوژراوە بە دەستی پیاوە تەمەن 45 ساڵەكەی، كە ئەم ئافرەتە ژنی دووەمی ئەو پیاوە بووە، ئەم ئافرەتە لە تەمەنی 14 ساڵیدا مارەكراوە لەلایەن مەلایەكەوە، ئەمە لە كاتێكدا بەپێی یاسای هەرێمی كوردستان دەبێت ئافرەتەكە تەمەنی بگاتە هەژدە ساڵ، دەمانەوێت لەم بارەیەوە پرسیارتان لێبكەین كە هەرچەندە لە كوردستان كوشتنی ئافرەت وەك كوشتنی پیاو وایەو لە تاوانەكەدا هیچ جیاوازیەكی نییە، چونكە یاسای كوشتن لەسەر شەرەف نییە لای ئێمە، ئێستاش حكومەت و پەرلەمان زۆر ناڕەحەتن بەم مەسەلەیە، چۆن دەتوانین ئەم حاڵەتانە لە ریشەوە چارەسەر بكەین لە كوردستاندا؟
- ئەمە پرسێكی زۆر زەحمەتە، چونكە دەگەڕێتەوە بۆ هەندێ بەهای تەقلیدی، هەروەها دەگەڕێتەوە بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ئافرەت و نەبوونی بژاردە لەبەردەم ئافرەتدا.
نەهێشتنی ئەم حاڵەتە پێویستی بەوە هەیە لەسەر چەند ئاستێك كار بكرێت، یەكێك لەو ئاستانە بریتییە لە لایەنی كەلتوری، واتە لایەنی كەلتوری و بەرزكردنەوی ئاستی هۆشیاری. بەڵام گرنگترین شت بریتییە لە هەلومەرجی ئابووری و یاسایی كە ئافرەت بتوانێت دەنگی هەبێت و بژاردەی خۆی هەبێت. جارێ هەر خودی مارەكردنی ئافرەتێكی 15 ساڵ لە پیاوێكی 45 ساڵ هاوسەرگیریەكی نایاساییە، چونكە یاسا كەمترین تەمەنی بۆ مارەكردنی ئافرەت دیاری كردووە، هەروەها ئەمە دژی بنەماكانی ئایینە، چونكە بە گوێرەی ئایینی ئیسلام هاوسەرگیری ئەگەر رەزامەندی لەگەڵ نەبوو، هاوسەرگیریەكی دروست نییە و پوچەڵە.
* بەڵام ئەمە هاوسەرگیریەكی بە زۆر نەبوو، بەڵكو لەلایەن مەلایەكەوە مارەكراوە، حكومەتی هەرێم و پەرلەمانیش رایانگەیاند كە چیتر نابێت مەلاكان كاری مارەیی ئەنجام بدەن و بەڵكو دەبێت لەلایەن دادگاكانەوە ئەنجام بدرێن، ئایا ئەمە هەنگاوێك نییە بۆ رێگرتن لە روودانی ئەو حاڵەتانە؟
- ئەم حاڵەتە تەنیا لە كوردستاندا روونادات، بەڵكو لە بەشەكانی دیكەی جیهانیشدا روودەدات. بەشێكی هۆكارەكە بۆ نەبوونی سەرچاوەی ئابووری دەگەڕێتەوە، بۆ هەژاری و نەبوونی بونیادێكی یاسایی بەهێز دەگەڕێتەوە. كەواتە چەندین هۆكار هەن بۆ ئەم حاڵەتە، یەكێك لە رێگاكانی بەرەنگاربوونەوەی بریتییە لە بوونی كۆمەڵگەیەكی مەدەنی چالاك، و موناقەشەكردنی ئەم بابەتە لە رۆژنامەكاندا.... و هەروەها دەبێت بژاردەیەك بخرێتە بەردەست ئەو ئافرەتانەی بەو جۆرە هاوسەرگیریە رازی نابن. كەواتە ئەمە پێویست بە بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیاری ئافرەتان دەكات، پێویست بە زیادكردنی رێژەی ئامادەیی ئافرەت و بەرفراوانكردنی مافەكانیان دەكات لە كۆمەڵگەدا، لەگەڵ بوونی بونیادێكی یاسایی بەهێز، هەروەها بە دڵنیاییەوە پەروەردەش بەشێكی بنەڕەتی ئەم پرۆسەیەیە.
* زۆربەی ئەم كێشانە لە وڵاتە تازە گەشەكردووەكاندا بەدی دەكرێت، نەك لە وڵاتە گەشەكردووەكاندا، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا تا چەند رێكخراوە جیهانیەكان مەرجیان لەسەر حكومەتەكانی وڵاتە تازەگەشەكردووەكان داناوە بۆ جێبەجێكردنی یەكسانی رەگەزی؟
- سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێم كە بوونی توندوتیژی دژی ئافرەتان دیاردەیەكی جیهانیەو لە وڵاتە گەشەكردووەكانیشدا روودەدات، ئێوە مەسەلەكەتان لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا سنووردار كرد، بەڵام پێشێلكاری دژی ئافرەتان و لێدانی ئافرەتان لەلایەن پیاوەكانیانەوە لە ئەمریكاو بەریتانیا و فەڕەنسا و لە هەموو شوێنێك روودەدات، ئەوەی ئێوە باسی دەكەن بریتییە لە راددە و ئاستی ئەم حاڵەتە و بوونی سیستمێكی یاسایی بۆ بەرگری لێكردنیان، تەنیا لە ساڵی 1990 هەڵمەتی گەورە بۆ مافەكانی ئافرەتان لە نەتەوە یەكگرتووەكاندا بووە مەسەلەیەكی گەورە، لە ساڵی 1979دا رێككەوتنی نەهێشتنی هەموو جۆرە جیاكارییەك لە دژی ئافرەتان كرا، كە هەر لەو ساڵەدا لە نەتەوە یەكگرتووەكان پەسەندكراو لە ساڵی 1982دا چووە بواری جێبەجێكردنەوە، ئەم رێككەوتنە چوارچێوەیەكی یاسایی زۆر باشی دەستەبەركرد بۆ یەكسانی ئافرەتان، ئەوەی گرنگە لەم رێككەوتنەدا ئەوەیە ئەو دەوڵەتەی دەبێتە ئەندام تێیدا ناچار دەبێت هەموو ئەو یاسای و نەریت و پراكتیكانە لاببات كە جیاكاری لە دژی ئافرەتان لە خۆدەگرن. بەڵام لە ساڵی 1990دا بووە كە بزووتنەوەكانی ئافرەتان ئەم پرسەیان وروژاند- توندوتیژی دژی ئافرەتان-، جیاكاری كردنیان دژ بە ئافرەتان یەكسان كرد بە توندوتیژی دژ بە ئافرەتان، بەو پێیە هەڵمەتەكانی پەیوەست بە بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان گەورە بوون و لەو نێوەندەشدا پرسی كوشتن لەسەر شەرەف هاتە بەرباس، ئەمە پرۆسەیەكی بەردەوامە، بەڵام بە رای من بوونی ئەم رێككەوتنە بەس نییە، ئەوەش بەس نییە لەلایەن حكومەتەكانەوە پەسەند بكرێت، بەڵكو پێویستە لەلایەن خەڵكەوە قبوڵ بكرێت، واتە مافەكانی مرۆڤ و یەكسانی بچنە نێو كەلتور و داب و نەریتی هەموو وڵات و كۆمەڵگەیەكەوە، لێرەدا كاری رێكخراوەكانی ئافرەتان و مافی مرۆڤ دێتە پێشەوە. لێرەدا رۆڵی گرنگی پەروەردە دەردەكەوێت كە ئەم بیرۆكەیە بكرێتە بەشێك لە كەلتور و بەشێك لە هەست و نەریتی خەڵك، بۆ ئەمە پێویستمان بە سیستمێكی دیموكراتی هەیە كە بوار بە بەشداری ئافرەتان و گرووپە پەراوێزخراوەكانی دیكە بدات، ئەمەش پرۆسەیەكی دوورودرێژە كە پێویستە دەست پێبكرێت.
* ئایا پرسی كوشتنی ئافرەت لەسەر شەرەف ریشەیەكی مێژوویی هەیە، ئایا ئەو ریشە مێژووییە دەگەڕێتەوە بۆ كەی؟
- ئەمە چەمكێكی كۆنە، كە ئەمە لە رۆژئاوادا بە «passion killing» ناسرابوو، كە بریتییە لەوەی ئەگەر پیاوێك ئافرەتەكەی خۆی بینی لەسەر جێگا لەگەڵ پیاوێكی دیكەدا، ئەگەر كوشتی ئەوا سزایەكی سووكتر دەدرێت، بەڵام هەموو ئەمە پەیوەستە بەو بیرۆكەیەی كە ئافرەت موڵكی پیاوە، لە زۆرێك لە كۆمەڵگەكاندا ئافرەتان وەك مرۆڤ سەیر ناكرێن، بەڵكو وەك موڵكێك سەیر دەكرێن، لەبەرئەوە پیاو دەتوانێت بیكوژێت، كەواتە پێویستە نرخ بۆ ئافرەت بگەڕێنینەوە وەك مرۆڤ، ئەمە بیرۆكەیەكی كۆنەو پەیوەستە بە پیاوسالاری و بە كۆنتڕۆڵكردنی ئافرەتەوە، بەڵام ئێستا ئێمە لە سەدەی بیست و یەكدا دەژین، ئەگەرچی پیاوسالاری بوونی هەیە، بەڵام چیتر قابیلی قبوڵ نییە، پێویستە كۆمەڵگە هەنگاو بە هەنگاو خۆی لێ دەرباز بكات. یاسا رۆڵێكی گرنگی هەیە بۆ پاراستنی ئافرەتان و سزادانی ئەنجامدەرانی كوشتن لەسەر شەرەف، چونكە شتێكی لەم جۆرە بوونی نییە، كوشتن هەر كوشتنەو پێویستە وەك حاڵەتی كوشتنیش مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت.
* زۆر لە سیاسەتمەدار و یاسادانەران جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە دەبێت تەمەنی كچ بۆ هاوسەرگیری لە 18 ساڵ كەمتر نەبێت، بەڵام وێڕای ئەوەی ئەمە دەكرێتە یاساش، بەڵام هەر پێشێل دەكرێت، ئایا میكانیزم و شێوازی دیكە چییە بگیرێتە بەر؟
- تا راددەیەكی گەورە، دەبێت ئەم مەسەلەیە لە چوارچێوە ئایینیەكە دەربهێنرێت، چونكە بەپێی تێگەیشتنی باوی شەریعەتی ئیسلامی، ئافرەت ئەو كاتە دەتوانێت هاوسەگیری بكات ئەگەرهاتوو گەیشتە تەمەنی باڵقبوون(بلوغ)، بە هەمان شێوە ئەمە بۆ پیاویش راستە، بەپێی رای زۆرینە كوڕان لە تەمەنی 15 ساڵی و كچانیش لە تەمەنی 13 دەگەنە تەمەنی باڵقبوون، بەپێی مەزهەبی شیعی تەقلیدی كچ لە تەمەنی نۆ ساڵیدا باڵق دەبێت، بەڵام ئەمە باڵقبوون و پێگەیشتنی جەستەییە، چونكە ئێمە لە ئیسلامدا چەمكی «الرشد»مان هەیە، كە بە مانای باڵقبوون و پێگەیشتنی سۆزداری و عەقڵیە، كە ئەمە لە تەمەنی 18 و 21 ساڵیدا، واتە لە نێوان ئەو دوو تەمەندا دێتەئاراوە. لەبەرئەوە گرنگە دووبارە بیر لە چەمكە ئیسلامیەكان بكەینەوە، بەوەی چیتر هاوسەرگیری ئافرەتێك- تەنیا بەهۆی ئەوەی گەیشتۆتە تەمەنی باڵقبوون- هاوسەرگیریەكی یاسایی و دروست و شەرعی نییە، چونكە ئەوەی لە ئێستادا گرنگە گەیشتنە بە پێگەیشتنی سۆزداری و عەقڵی، بە راستی ئەمە پێویستە، بەڵام ئەمە بە راددەیەكی گەورە دەگەڕێتەوە بۆ چینی كۆمەڵایەتی و بۆ ئاستی پەروەردە، لە زۆرێك لە خێزانەكاندا حەز دەكەن ئافرەتەكانیان لە تەمەنی 12 و 13 و 14دا بە شوو بدەن، چونكە كێشەی ئابووریان هەیە. یەكێك لە رێگاكان بۆ ئەوەی حكومەت و كۆمەڵگەی مەدەنی بیگرێتەبەر، كە پرۆژەیەكیان هەبێت و پاڵنەری دارایی بۆ خێزانەكان دابین بكەن بۆ ئەوەی كچەكانیان بنێرن بۆ قوتابخانە، واتە هاوكاریەكیان بكەن بۆ ئەوەی دڵنیابن لەوەی كچەكانیان دەنێرن بۆ قوتابخانە، ئەمە رێگایەكە بۆ تواناداركردنی ئافرەتان و دواخستنی هاوسەرگیری. كەواتە لێرەدا مەسەلەكە هەر تەنیا یاسا نییە، بەڵكو دەبێت پرۆژەیەكی هەبێت و پاڵنەری دارایی بۆ خێزانەكان دابین بكەن بۆ ئەوەی بە بەردەوامی كچەكانیان بنێرن بۆ قوتابخانە، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی لە رووی ئابوورییەوە سەربەخۆ بن، كەواتە هەر كاتێك لە رووی ئابوورییەوە سەربەخۆ بوون و هەر كاتێك دەرفەتی پەروەردەیان بۆ رەخسێنرا، ئەوا زۆر زەحمەت دەبێت كە هاوسەرگیرییان بەسەردا بسەپێنرێت.
* لە سەدەی بیست و یەكدا ئەو تەحەددیاتانەی رووبەڕووی دەبینەوە بۆ پیاوان و ئافرەتانیش وەك یەك وان، ئەگەر ئافرەتانیش شان بە شانی پیاو بەشداری لە رووبەڕبوونەوەی تەحەددیاتەكاندا نەكەن، ئایا ئەمە تا چ راددەیەك پرۆسەی ئاشتی دەخاتە مەترسییەوە، دەبێتە هەڕەشە لەسەر ئاسایشی نێودەوڵەتی؟
- چەندەها توێژینەوە هەیە لەسەر ئەوەی كە گەشەی ئابووری و گەشەی سیاسی، بە بێ بەشداری ئافرەتان مومكین نابێت، كەواتە بوونی یەكسانی و بەشداری ئافرەتان لە ئابووری و لە سیاسەتدا، لە بەرژەوەندی وڵاتەكەدایە، ئەمەش بەشێكی بنەڕەتیە لەم مەسەلەیە. بە داخەوە، تا ئێستا حكومڕانی لە جیهاندا بەدەست پیاوەوەیە، زۆربەی سیاسیەكان، ئەگەر ئافرەتان دەرفەتی حكومڕانیان پێبدرێت ئەوا جیهان یان وڵاتەكەی بە شێوازێكی مرۆییانەتر بەڕێوە دەبات، كەواتە ئەمە توخمێكی بنەڕەتییە، ئەمە خەباتێكی دوورودرێژە، ئەگەر ئێمە بەراوردی دۆخی ئێستا بكەین بە دۆخی سەدەی بیست و سەرەتای سەدەی بیست ئەوا رێگایەكی دوورودرێژمان بڕیوە، هەرچەند هێشتا رێگای درێژمان لە پێشە، بەڵام بەرەوپێشچوون روویداوە، خودی ئەو راستیەی كە ئێستا ئێمە قسە لەبارەی ئەم كێشەیەوە دەكەین، ئەمە خۆی لە خۆیدا بەرەوپێشچوونە، ئەو راستیەی كە ئێمە هاوسەرگیری مناڵان وەك كێشە باس دەكەین، هەندێ مەسەلەی دیكە باس دەكەین كە ناكرێت لە رووی ئایینی و نەریتی و مرۆڤایەتیەوە پاساویان بۆ بهێنرێتەوە، و كە دەبێت بە ناوی ئایین و مرۆڤایەتی و دادپەروەریەوە سەرزەنشت بكرێن و رەت بكرێنەوە، ئەگەر ئەمەمان كرد، ئەوا مانای وایە شتەكان گۆڕاون. بەڵام ئەمە كاتێكی زۆر دەوێت.