هەفتەی رابردوو كوشتنی منداڵێكی 15 ساڵی ویژدانی هەموو لایەكی هەژاند، نیگەرانی ئەم كەیسە لەوەدایە، ئەم تاوانە لە وڵاتێكدا روویداوە كە هەموو یاسایەكی بۆ رێگرتن لە مرۆڤ كوشتن هەیە، هەروەها یاسای كوشتنی ژنانی به بیانووی شەرەف قەدەغەكردووە، بەڵام دیسان كەیسی دونیای تەمەن 15 ساڵ هێشتا كۆمەڵێك نیگەرانی دیكەی لەگەڵ خۆی هەڵگرتووە، نازانرێت ئایا ئەم تاوانە چۆن سەیر بكرێت؟
ئایا ئەمە تاوانە دژ بە ژنێك كراوە كە هاوسەرەكەی 30 ساڵ لەخۆی گەورەترە؟ دیارە لە وەڵامی ئەم پرسیارە ناتوانین لە رێگەی یاساییەوە بڵێين ژنێك كوژراوە، لەبەر ئەوەی بەپێی یاساكانی هەرێمی كوردستان ئافرەت لەخوار تەمەنی 18 ساڵ مارە ناكرێت، بۆیە كەیسی كوشتنی دونیا دەبێت وەك كەیسی كوشتنی منداڵێكی خوار 18 ساڵ كاری لەسەر بكرێت و بەپێی یاسای بەرگری كردن لەمافی منداڵان داكۆكی لێ بكرێت.
گریمان ئەم تاوانە وەك تاوانی كوشتنی ژنێك سەیر دەكرێت، بەڵام دیسان دروستكردنی ئەم خێزانەی ئەو ژن و پیاوەی پێكەوە لەماڵێكدا كۆكردۆتەوە، نایاساییە، لەبەرئەوەی یاسا بواری ئەوە نادات منداڵێكی 14 ساڵی شوو بكات، بۆیە ئەگەر ئەم كارە لەدەرەوەی دادگا كراوەو به رێگەی هەندێك لەوانەی تەنيا بەناو مەلاو پیاوانی ئاینین كراوە، ئەوا دەبێت پێش ئەوەی دادگا له رووی یاساوە مەلاكە وەك تاوانبار دادگایی بكات، ئەوا یەكێتی زانایانی ئیسلامی كوردستان تەنيا بە سەركۆنەكردنی ئەو مەلایەو دەركردنی ئەو مەلایە لە پێشنوێژی كردن كۆتایی پێنەیەت، بەڵكو دەبێت یەكێتی زانایانی ئیسلامی وەك كەسایەتیەكی مەعنەوی داواكاری گشتی بێت بۆ داكۆكی كردن لەكوشتنی دونیا، بۆ ئەوەی جارێكی دیكە كارەساتی دیكە روونەداتەوە، راشكاوانەتر، گرنگە لەم كەیسەدا وەك چۆن داوای مافی تایبەتی بكوژ و مافی گشتی دەكرێت، گرنگە وەك داكۆكیكردن لە مافی ئایینی كۆمەڵگە، یەكێتی زانایان داوای مافی ئایینی بكات و لەسەر ئەو پرسەش ئەو مەلایە دادگایی بكرێت.
ئاشكرایە ئەو یاسایانەی لە پەرلەمانی هەرێمی كوردستان دەردەچن، ئەگەرهەموویان لەسەربنەمای شەریعەتی ئیسلامیش دانەڕێژرێن، نابێت پێچەوانەی شەریعەتی ئیسلامی بن، لەم حاڵەتە كە بە یاسا پەرلەمانی كوردستان تەمەنی هاوسەرگیری بە 18 ساڵ دیاری كردووە، نابێت ئەم یاسایە پشتگیریەكی ئایینی نەبێت، بۆیە وەك د. زیبا میرحوسەینی لە دیمانەیەكی تایبەتی گوڵان پێی راگەیاندین، گرنگە چەمكی باڵغبوونی كچان و كوڕان لەرووی ئایینەوە تەفسیری تازەی بۆ بكرێت، لەبەرئەوەی باڵغبوونی كچان و كوڕان لەرووی جەستەییەوە جیاوازە لەگەڵ باڵغبوون له رووی ئەقڵی و سۆزداریەوە، زیبا میرحوسەینی دەڵێت: تەمەنی باڵغبوونی كچان لەرووی جەستەییەوە بە 12-13 ساڵ و كوران بە 14-15 دانراوە، بەڵام بەپێێی ئایین باڵغبوونی كچان و كوڕان لەرووی ئەقڵی و سۆزدارییەوە 18- 21 ساڵە، بۆیە وەك دكتۆرە زیبا پێشنیاری كردووە، گرنگە زانایانی ئایینی ئیسلام بۆ پرۆسەی هاوسەرگیری باڵغبوونی ئەقڵی و سۆزداری بكەنە بنەما نەك تەمەنی باڵغبوونی جەستەیی، ئەمەش لەبەر ئەوەی پرۆسەی هاوسەرگیری یان خێزان دروستكردن، هێندەی پێویستی بە باڵغبوونی ئەقڵی و سۆزداریيەوە هەیە، هێندە باڵغبوونی جەستەیی گرنگ نيیە، ئەوەی خێزان دەپارێزێت و دروستی دەكات باڵغبوونی ئەقڵیە نەك باڵغبوونی جەستەیی.





پرۆفیسۆر زیبا میر حوسەینی بۆ گوڵان:
پێویستە زانایانی ئایینی رێگە لە بەشوودانی كچانی تەمەنی خوار 18 ساڵ بگرن و تەمەنی باڵغبوونی ئەقڵی بكەنە بنەما نەك باڵغبوونی جەستەیی
زیبا میر حوسەینی ئەنترۆپۆلۆژیكی ئێرانیەو تایبەتمەندە لە یاسای ئیسلامی و یەكسانی رەگەزی و پەرەپێدان و ئێستاش تۆژەری باڵایە لە سەنتەری(SOAS) لەزانكۆی لەندەن و خاوەنی چەندین كتێبە لەبواری یەكسانی رەگەزی و ئایین، بۆ قسەكردن لەسەر كەیسی كوشتنی ژنێكی 15 ساڵ لە كوردستان و دیاردەی توندوتیژی دژی ژنان، ئەم وتووێژەمان لەگەڵ پرۆفیسۆر زیبا حوسەینی ئەنجامداو بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.


* ئافرەتێكی پازدە ساڵ كوژراوە بە دەستی پیاوە تەمەن 45 ساڵەكەی، كە ئەم ئافرەتە ژنی دووەمی ئەو پیاوە بووە، ئەم ئافرەتە لە تەمەنی 14 ساڵیدا مارەكراوە لەلایەن مەلایەكەوە، ئەمە لە كاتێكدا بەپێی یاسای هەرێمی كوردستان دەبێت ئافرەتەكە تەمەنی بگاتە هەژدە ساڵ، دەمانەوێت لەم بارەیەوە پرسیارتان لێبكەین كە هەرچەندە لە كوردستان كوشتنی ئافرەت وەك كوشتنی پیاو وایەو لە تاوانەكەدا هیچ جیاوازیەكی نییە، چونكە یاسای كوشتن لەسەر شەرەف نییە لای ئێمە، ئێستاش حكومەت و پەرلەمان زۆر ناڕەحەتن بەم مەسەلەیە، چۆن دەتوانین ئەم حاڵەتانە لە ریشەوە چارەسەر بكەین لە كوردستاندا؟
- ئەمە پرسێكی زۆر زەحمەتە، چونكە دەگەڕێتەوە بۆ هەندێ بەهای تەقلیدی، هەروەها دەگەڕێتەوە بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ئافرەت و نەبوونی بژاردە لەبەردەم ئافرەتدا.
نەهێشتنی ئەم حاڵەتە پێویستی بەوە هەیە لەسەر چەند ئاستێك كار بكرێت، یەكێك لەو ئاستانە بریتییە لە لایەنی كەلتوری، واتە لایەنی كەلتوری و بەرزكردنەوی ئاستی هۆشیاری. بەڵام گرنگترین شت بریتییە لە هەلومەرجی ئابووری و یاسایی كە ئافرەت بتوانێت دەنگی هەبێت و بژاردەی خۆی هەبێت. جارێ هەر خودی مارەكردنی ئافرەتێكی 15 ساڵ لە پیاوێكی 45 ساڵ هاوسەرگیریەكی نایاساییە، چونكە یاسا كەمترین تەمەنی بۆ مارەكردنی ئافرەت دیاری كردووە، هەروەها ئەمە دژی بنەماكانی ئایینە، چونكە بە گوێرەی ئایینی ئیسلام هاوسەرگیری ئەگەر رەزامەندی لەگەڵ نەبوو، هاوسەرگیریەكی دروست نییە و پوچەڵە.
* بەڵام ئەمە هاوسەرگیریەكی بە زۆر نەبوو، بەڵكو لەلایەن مەلایەكەوە مارەكراوە، حكومەتی هەرێم و پەرلەمانیش رایانگەیاند كە چیتر نابێت مەلاكان كاری مارەیی ئەنجام بدەن و بەڵكو دەبێت لەلایەن دادگاكانەوە ئەنجام بدرێن، ئایا ئەمە هەنگاوێك نییە بۆ رێگرتن لە روودانی ئەو حاڵەتانە؟
- ئەم حاڵەتە تەنیا لە كوردستاندا روونادات، بەڵكو لە بەشەكانی دیكەی جیهانیشدا روودەدات. بەشێكی هۆكارەكە بۆ نەبوونی سەرچاوەی ئابووری دەگەڕێتەوە، بۆ هەژاری و نەبوونی بونیادێكی یاسایی بەهێز دەگەڕێتەوە. كەواتە چەندین هۆكار هەن بۆ ئەم حاڵەتە، یەكێك لە رێگاكانی بەرەنگاربوونەوەی بریتییە لە بوونی كۆمەڵگەیەكی مەدەنی چالاك، و موناقەشەكردنی ئەم بابەتە لە رۆژنامەكاندا.... و هەروەها دەبێت بژاردەیەك بخرێتە بەردەست ئەو ئافرەتانەی بەو جۆرە هاوسەرگیریە رازی نابن. كەواتە ئەمە پێویست بە بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیاری ئافرەتان دەكات، پێویست بە زیادكردنی رێژەی ئامادەیی ئافرەت و بەرفراوانكردنی مافەكانیان دەكات لە كۆمەڵگەدا، لەگەڵ بوونی بونیادێكی یاسایی بەهێز، هەروەها بە دڵنیاییەوە پەروەردەش بەشێكی بنەڕەتی ئەم پرۆسەیەیە.
* زۆربەی ئەم كێشانە لە وڵاتە تازە گەشەكردووەكاندا بەدی دەكرێت، نەك لە وڵاتە گەشەكردووەكاندا، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا تا چەند رێكخراوە جیهانیەكان مەرجیان لەسەر حكومەتەكانی وڵاتە تازەگەشەكردووەكان داناوە بۆ جێبەجێكردنی یەكسانی رەگەزی؟
- سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێم كە بوونی توندوتیژی دژی ئافرەتان دیاردەیەكی جیهانیەو لە وڵاتە گەشەكردووەكانیشدا روودەدات، ئێوە مەسەلەكەتان لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا سنووردار كرد، بەڵام پێشێلكاری دژی ئافرەتان و لێدانی ئافرەتان لەلایەن پیاوەكانیانەوە لە ئەمریكاو بەریتانیا و فەڕەنسا و لە هەموو شوێنێك روودەدات، ئەوەی ئێوە باسی دەكەن بریتییە لە راددە و ئاستی ئەم حاڵەتە و بوونی سیستمێكی یاسایی بۆ بەرگری لێكردنیان، تەنیا لە ساڵی 1990 هەڵمەتی گەورە بۆ مافەكانی ئافرەتان لە نەتەوە یەكگرتووەكاندا بووە مەسەلەیەكی گەورە، لە ساڵی 1979دا رێككەوتنی نەهێشتنی هەموو جۆرە جیاكارییەك لە دژی ئافرەتان كرا، كە هەر لەو ساڵەدا لە نەتەوە یەكگرتووەكان پەسەندكراو لە ساڵی 1982دا چووە بواری جێبەجێكردنەوە، ئەم رێككەوتنە چوارچێوەیەكی یاسایی زۆر باشی دەستەبەركرد بۆ یەكسانی ئافرەتان، ئەوەی گرنگە لەم رێككەوتنەدا ئەوەیە ئەو دەوڵەتەی دەبێتە ئەندام تێیدا ناچار دەبێت هەموو ئەو یاسای و نەریت و پراكتیكانە لاببات كە جیاكاری لە دژی ئافرەتان لە خۆدەگرن. بەڵام لە ساڵی 1990دا بووە كە بزووتنەوەكانی ئافرەتان ئەم پرسەیان وروژاند- توندوتیژی دژی ئافرەتان-، جیاكاری كردنیان دژ بە ئافرەتان یەكسان كرد بە توندوتیژی دژ بە ئافرەتان، بەو پێیە هەڵمەتەكانی پەیوەست بە بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان گەورە بوون و لەو نێوەندەشدا پرسی كوشتن لەسەر شەرەف هاتە بەرباس، ئەمە پرۆسەیەكی بەردەوامە، بەڵام بە رای من بوونی ئەم رێككەوتنە بەس نییە، ئەوەش بەس نییە لەلایەن حكومەتەكانەوە پەسەند بكرێت، بەڵكو پێویستە لەلایەن خەڵكەوە قبوڵ بكرێت، واتە مافەكانی مرۆڤ و یەكسانی بچنە نێو كەلتور و داب و نەریتی هەموو وڵات و كۆمەڵگەیەكەوە، لێرەدا كاری رێكخراوەكانی ئافرەتان و مافی مرۆڤ دێتە پێشەوە. لێرەدا رۆڵی گرنگی پەروەردە دەردەكەوێت كە ئەم بیرۆكەیە بكرێتە بەشێك لە كەلتور و بەشێك لە هەست و نەریتی خەڵك، بۆ ئەمە پێویستمان بە سیستمێكی دیموكراتی هەیە كە بوار بە بەشداری ئافرەتان و گرووپە پەراوێزخراوەكانی دیكە بدات، ئەمەش پرۆسەیەكی دوورودرێژە كە پێویستە دەست پێبكرێت.
* ئایا پرسی كوشتنی ئافرەت لەسەر شەرەف ریشەیەكی مێژوویی هەیە، ئایا ئەو ریشە مێژووییە دەگەڕێتەوە بۆ كەی؟
- ئەمە چەمكێكی كۆنە، كە ئەمە لە رۆژئاوادا بە «passion killing» ناسرابوو، كە بریتییە لەوەی ئەگەر پیاوێك ئافرەتەكەی خۆی بینی لەسەر جێگا لەگەڵ پیاوێكی دیكەدا، ئەگەر كوشتی ئەوا سزایەكی سووكتر دەدرێت، بەڵام هەموو ئەمە پەیوەستە بەو بیرۆكەیەی كە ئافرەت موڵكی پیاوە، لە زۆرێك لە كۆمەڵگەكاندا ئافرەتان وەك مرۆڤ سەیر ناكرێن، بەڵكو وەك موڵكێك سەیر دەكرێن، لەبەرئەوە پیاو دەتوانێت بیكوژێت، كەواتە پێویستە نرخ بۆ ئافرەت بگەڕێنینەوە وەك مرۆڤ، ئەمە بیرۆكەیەكی كۆنەو پەیوەستە بە پیاوسالاری و بە كۆنتڕۆڵكردنی ئافرەتەوە، بەڵام ئێستا ئێمە لە سەدەی بیست و یەكدا دەژین، ئەگەرچی پیاوسالاری بوونی هەیە، بەڵام چیتر قابیلی قبوڵ نییە، پێویستە كۆمەڵگە هەنگاو بە هەنگاو خۆی لێ دەرباز بكات. یاسا رۆڵێكی گرنگی هەیە بۆ پاراستنی ئافرەتان و سزادانی ئەنجامدەرانی كوشتن لەسەر شەرەف، چونكە شتێكی لەم جۆرە بوونی نییە، كوشتن هەر كوشتنەو پێویستە وەك حاڵەتی كوشتنیش مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت.
* زۆر لە سیاسەتمەدار و یاسادانەران جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە دەبێت تەمەنی كچ بۆ هاوسەرگیری لە 18 ساڵ كەمتر نەبێت، بەڵام وێڕای ئەوەی ئەمە دەكرێتە یاساش، بەڵام هەر پێشێل دەكرێت، ئایا میكانیزم و شێوازی دیكە چییە بگیرێتە بەر؟
- تا راددەیەكی گەورە، دەبێت ئەم مەسەلەیە لە چوارچێوە ئایینیەكە دەربهێنرێت، چونكە بەپێی تێگەیشتنی باوی شەریعەتی ئیسلامی، ئافرەت ئەو كاتە دەتوانێت هاوسەگیری بكات ئەگەرهاتوو گەیشتە تەمەنی باڵقبوون(بلوغ)، بە هەمان شێوە ئەمە بۆ پیاویش راستە، بەپێی رای زۆرینە كوڕان لە تەمەنی 15 ساڵی و كچانیش لە تەمەنی 13 دەگەنە تەمەنی باڵقبوون، بەپێی مەزهەبی شیعی تەقلیدی كچ لە تەمەنی نۆ ساڵیدا باڵق دەبێت، بەڵام ئەمە باڵقبوون و پێگەیشتنی جەستەییە، چونكە ئێمە لە ئیسلامدا چەمكی «الرشد»مان هەیە، كە بە مانای باڵقبوون و پێگەیشتنی سۆزداری و عەقڵیە، كە ئەمە لە تەمەنی 18 و 21 ساڵیدا، واتە لە نێوان ئەو دوو تەمەندا دێتەئاراوە. لەبەرئەوە گرنگە دووبارە بیر لە چەمكە ئیسلامیەكان بكەینەوە، بەوەی چیتر هاوسەرگیری ئافرەتێك- تەنیا بەهۆی ئەوەی گەیشتۆتە تەمەنی باڵقبوون- هاوسەرگیریەكی یاسایی و دروست و شەرعی نییە، چونكە ئەوەی لە ئێستادا گرنگە گەیشتنە بە پێگەیشتنی سۆزداری و عەقڵی، بە راستی ئەمە پێویستە، بەڵام ئەمە بە راددەیەكی گەورە دەگەڕێتەوە بۆ چینی كۆمەڵایەتی و بۆ ئاستی پەروەردە، لە زۆرێك لە خێزانەكاندا حەز دەكەن ئافرەتەكانیان لە تەمەنی 12 و 13 و 14دا بە شوو بدەن، چونكە كێشەی ئابووریان هەیە. یەكێك لە رێگاكان بۆ ئەوەی حكومەت و كۆمەڵگەی مەدەنی بیگرێتەبەر، كە پرۆژەیەكیان هەبێت و پاڵنەری دارایی بۆ خێزانەكان دابین بكەن بۆ ئەوەی كچەكانیان بنێرن بۆ قوتابخانە، واتە هاوكاریەكیان بكەن بۆ ئەوەی دڵنیابن لەوەی كچەكانیان دەنێرن بۆ قوتابخانە، ئەمە رێگایەكە بۆ تواناداركردنی ئافرەتان و دواخستنی هاوسەرگیری. كەواتە لێرەدا مەسەلەكە هەر تەنیا یاسا نییە، بەڵكو دەبێت پرۆژەیەكی هەبێت و پاڵنەری دارایی بۆ خێزانەكان دابین بكەن بۆ ئەوەی بە بەردەوامی كچەكانیان بنێرن بۆ قوتابخانە، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی لە رووی ئابوورییەوە سەربەخۆ بن، كەواتە هەر كاتێك لە رووی ئابوورییەوە سەربەخۆ بوون و هەر كاتێك دەرفەتی پەروەردەیان بۆ رەخسێنرا، ئەوا زۆر زەحمەت دەبێت كە هاوسەرگیرییان بەسەردا بسەپێنرێت.
* لە سەدەی بیست و یەكدا ئەو تەحەددیاتانەی رووبەڕووی دەبینەوە بۆ پیاوان و ئافرەتانیش وەك یەك وان، ئەگەر ئافرەتانیش شان بە شانی پیاو بەشداری لە رووبەڕبوونەوەی تەحەددیاتەكاندا نەكەن، ئایا ئەمە تا چ راددەیەك پرۆسەی ئاشتی دەخاتە مەترسییەوە، دەبێتە هەڕەشە لەسەر ئاسایشی نێودەوڵەتی؟
- چەندەها توێژینەوە هەیە لەسەر ئەوەی كە گەشەی ئابووری و گەشەی سیاسی، بە بێ بەشداری ئافرەتان مومكین نابێت، كەواتە بوونی یەكسانی و بەشداری ئافرەتان لە ئابووری و لە سیاسەتدا، لە بەرژەوەندی وڵاتەكەدایە، ئەمەش بەشێكی بنەڕەتیە لەم مەسەلەیە. بە داخەوە، تا ئێستا حكومڕانی لە جیهاندا بەدەست پیاوەوەیە، زۆربەی سیاسیەكان، ئەگەر ئافرەتان دەرفەتی حكومڕانیان پێبدرێت ئەوا جیهان یان وڵاتەكەی بە شێوازێكی مرۆییانەتر بەڕێوە دەبات، كەواتە ئەمە توخمێكی بنەڕەتییە، ئەمە خەباتێكی دوورودرێژە، ئەگەر ئێمە بەراوردی دۆخی ئێستا بكەین بە دۆخی سەدەی بیست و سەرەتای سەدەی بیست ئەوا رێگایەكی دوورودرێژمان بڕیوە، هەرچەند هێشتا رێگای درێژمان لە پێشە، بەڵام بەرەوپێشچوون روویداوە، خودی ئەو راستیەی كە ئێستا ئێمە قسە لەبارەی ئەم كێشەیەوە دەكەین، ئەمە خۆی لە خۆیدا بەرەوپێشچوونە، ئەو راستیەی كە ئێمە هاوسەرگیری مناڵان وەك كێشە باس دەكەین، هەندێ مەسەلەی دیكە باس دەكەین كە ناكرێت لە رووی ئایینی و نەریتی و مرۆڤایەتیەوە پاساویان بۆ بهێنرێتەوە، و كە دەبێت بە ناوی ئایین و مرۆڤایەتی و دادپەروەریەوە سەرزەنشت بكرێن و رەت بكرێنەوە، ئەگەر ئەمەمان كرد، ئەوا مانای وایە شتەكان گۆڕاون. بەڵام ئەمە كاتێكی زۆر دەوێت.






د.سوهەیلە وەحدەتی بۆ گوڵان:
جگە لە بكوژەكەی دونیا
پێویستە دایك و باوكی و مەلاكەش
سزا بدرێن
د. سوهەیلە وەحدەتی پەنا ئەكادیمیست و تۆژەر و نووسەرە لە بوارەكانی مافی مرۆڤ و تایبەتمەندە لەسەر پرسەكانی ژنان و منداڵانی ئێرانی و خاوەنی وێبسایتی چەرخی بەردین (Stone age)، بۆ قسەكردن لەسەر كوشتنی ژنێكی 15 ساڵ لەهەرێمی كوردستان، چۆنیەتی رووبەڕووبوونەوەی ئەم دیاردە نامۆیە، د.سوهەیلە وەحدەتی لەم دیمانە تایبەتەی گوڵاندا بەمجۆرە بۆچوونەكانی خستەڕوو.

* ئایا ئێوە وەك فیمینستێك بۆچوونتان چییە لە بارەی كوشتنی كچێكی 15 ساڵەوە، پێویستە حكومەت و پەرلەمان چی بكەن بۆ چارەسەركردنی حاڵەتێكی وەها؟
- ئەمە رووداوێكی تراژیدیە كە پەیوەستە بە توندوتیژی خێزانییەوە. پانزە ساڵ پێش ئێستا، منداڵێك لە دایك بوو و ناویان لێنا دونیا، رەنگە لەبەر ئەوە ناویان نابێت چونكە دونیا بووە بۆ دایك و باوكی، یان لەبەر ئەوە بێت كە دایك و باوكی ویستبێتیان باشترین دونیای بۆ فەراهەم بكەن. ئێستا ئەو لە تەمەنی 15 ساڵیدایەو لەلایەن مێردەكەیەوە كوژراوە، ئەمە لە كاتێكدا ئەو كەسێكی دووگیان بووە.
چەند یاسایەك هەن كە منداڵان لە توندوتیژی دەپارێزن، بە چەشنی ئەوەی یاسا هەیە دژ بە هاوسەرگیری منداڵانە. هەر جۆرە توندوتیژیەك رەت دەكرێتەوەو سەرزەنشت دەكرێت و یاساكانیش دژی توندوتیژین. بەڵام دەبێت یاسای توندتر هەبن بۆ پاراستنی مافەكانی منداڵان، چونكە منداڵان پتر دەكەونە بەر زەبری توندوتیژی لەلایەن گەورەكانەوە.
پێویستە پەرلەمان یاسایەك دەربكات بۆ رێگەگرتن و قەدەغەكردنی توندوتیژی خێزانی. پێویستە بودجە بۆ بواری پەروەردە تەرخان بكات بۆ رێگرتن لەم حاڵەتە، پێویستە ئەم یاسایە لە رێی سزادانی سەرپێچیكارانەوە جێبەجێ بكات. هەروەها دەبێت شەڵتەر هەبێت بۆ ئەو ئافرەتانەی ترسیان لە پێشێلكاری و توندوتیژی خێزانی هەیە. پێویستە هاوكاری ئەم ئافرەتانە بكرێت بۆ ئەوەی لە رووی ئابووریەوە سەربەخۆبن.
پێویستە یاسا توندوتیژی دژ بە ئافرەتان و منداڵان وەك تاوان بناسێنێت، پێویستە سەرجەم ئەنجامدەرانی توندوتیژی سزا بدرێن. لەم حاڵەتەدا، جگە لە ئەنجامدەرانی توندوتیژی پێویستە سەرجەم ئەو كەسانەش دادگایی بكرێن و سزا بدرێن كە كارئاسانییان كردووە بۆ هاوسەگیری نایاسایی منداڵێك. لێرەدا دەتوانین بڵێین كە بە دڵنیاییەوە مێردی ئەو كچە بكوژە. لەگەڵ ئەوەشدا، پێویستە ئەو مەلایەش دادگایی بكرێت كە هەستاوە بە كاری مارە بڕین و هاوسەرگیریەكەی پێكهێناوە. لە هەمان كاتدا، ئەو دایك و باوكەی ئێستا تەعزێبارن بۆ منداڵەكەیان، ئەوانیش بە هەمان شێوە بەرپرسیارییان دەكەوێتە ئەستۆ.
چونكە تەنانەت ئەگەر ئەمە هاوسەرگیریەكیش نەبێت كە پێشوەخت ئەوان رێكیان خستبێت و تەنانەت ئەگەر ئەو كچەش خۆی ویستبێتی ئەو هاوسەرگیریە بكات، ئەوا پێویست بوو- ئەو دایك و باوكە- منداڵەكەی خۆیان بپارێزن و رێگە نەدەن ئەو هاوسەرگیریە رووبدات. ئایا لەبەرامبەر پێدانی كچەكەیان بەو پیاوە هیچ بڕە پارەیەكیان وەرگرتووە؟ بەڵام تەنانەت ئەگەر پارەشیان وەرنەگرتبێت، چۆن دەتوانن بانگەشەی ئەوە بكەن كە كچە چواردە ساڵەكەیان خۆی «ڕازی» بووە، بۆ ئەوەی ببێتە هاوسەری دووەمی پیاوێك كە سی ساڵ لە خۆی گەورەترە؟ چۆن دەتوانن ئەم كارە بكەن و ئەم بەرپرسیارێتیە لەسەر شانی خۆیان لابدەن؟
* هێشتا لە زۆربەی وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا ئافرەتان بە چاوی مرۆڤەوە لێیان ناڕوانرێت، پیاوان دەسەڵاتیان هەیە بەسەر ئافرەتانەوەو ئەمەش وایان لێدەكات كە ببنە ئامێرێك بۆ جێبەجێكردنی فەرمانەكان، ئایا چارەنووسی ئەو كۆمەڵگەیە چی دەبێت كە رێگری دەكات لە بیركردنەوەی ئافرەتان؟
- من هاوڕام لەگەڵتاندا كە داب و نەریت وا بووە كە بە بەراورد بە پیاوان ئافرەتان مافی یەكسانیان نەبووە. تەنانەت ئافرەتان وەك موڵكی پیاوەكان، موڵكی باوكیان سەیر كراون. پیاوان هەستیان بە ئازادی كردووەو چۆنیان ویستووە ئاوا مامەڵەیان لەگەڵ ئافرەتان و منداڵاندا كردووەو كەسیش نەبووە لەم رووەوە پرسیاریان لێبكات. ئێستا دەبێت ئەمە بگۆڕدرێت. حكومەت بەرپرسیارە لە پاراستنی مافەكانی سەرجەم هاووڵاتیاندا، بە تایبەتی مافی منداڵان، لەبەر ئەوەی منداڵان توێژێكن پێویستیان بە زۆرترین پارێزگاری و پاراستن هەیە.
پێویستە حكومەت دەزگای تایبەتی هەبێت بۆ ئەوەی بایەخ بە چارەسەركردنی حاڵەتەكانی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان و منداڵان بدات. پێویستە حكومەت هەڵبستێت بە هۆشیاركردنەوەی ئەو كەسانەی یاسا دەسەپێنن، بەوەی هۆشیاریان بكەنەوە بەوەی زۆر هەستیار بن لە ئاست ئەم كێشەیەدا و بە پەلە بچن بەدەم كەیسەكانی توندوتیژی خێزانیەوە. بەڵام چۆن ئەم دەزگایانە ئاگادار بن لە بارەی ئەم كەیسی توندوتیژیانەوە؟
ئەمەیە كە وا دەكات بایەخدان بە پەروەردە زۆر پێویست بێت. پێویستە ئافرەتان و منداڵان هۆشیار بكرێنەوە لەبارەی توندوتیژیەوەو هۆشیار بكرێنەوە بە مافەكانی خۆیان. هۆشیار بن بە كەرامەتی خۆیان بە مافە جێندەریەكانی خۆیان و... تاد. پێویستە ئەم پرۆسەیەش لە قوتابخانە سەرەتاییەكانەوەو دەست پێ بكات و لە سۆشیال میدیاو دەزگا گشتیەكانیدا دووپات بكرێتەوەو باسی لێوە بكرێت، بۆ ئەوەی كاتێك هەستیان كرد هەڕەشەیان لەسەرە، یاخود پێشێلكارییان بەرامبەر دەكرێت، ئەوا دەتوانن سكاڵا بەرنە لای دەسەڵاتەكانی جێبەجێكردنی یاسا بۆ ئەوەی سەلامەت و پارێزراو بن.
ئەوە تەنیا بەرپرسیارێتی قوربانیەكە نییە كە سكاڵا دژی توندوتیژیەكە بكات. ئەو مامۆستایەی دەبینێت منداڵێك ئاسەواری لێدانی پێوە دیارە، ئەو پزیشكەی كە ئافرەتێكی بریندار دەبینێت، ئەو دراوسێیەی كە گوێی لە دەنگی هاوارێك دەبێت لە ماڵەكەی دراوسێیەوە، پێویستە هەموو ئەمانە دەسەڵاتەكان لەم توندوتیژیانە ئاگادار بكەنەوە. پێویستە پەروەردەیەكی گونجاو بۆ خەڵكی فەراهەم بكرێت لەبارەی توندوتیژیەوە، بۆ ئەوەی بە ئاسوودەییەوە دەسەڵاتەكان لە كەیسەكانی توندوتیژی ئاگادار بكەنەوە و یارمەتی قوربانیەكان بدەن، واتە بتوانن ئەم كارە بكەن بێ ئەوەی هەست بكەن كە ئەوان دەستێوەردان لە ژیانی تایبەتی خێزانی كەسانی دیكە دەكەن.
بە داخەوە، هێشتا زۆرینەی خەڵك لایەنە جیاوازەكانی توندوتیژی نابینن، چونكە ئەوان ئەوەندە توندوتیژیان بینیوە ئیتر راهاتوون لەگەڵیدا. كاتێك دەبیستن پیاوێك لە ژنەكەی خۆی داوە، یەكەم پرسیار كە لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا لەم بارەیەوە دەكرێت ئەوەیە كە «بۆچی ئەم كارە دەكات؟ ئایا ژنەكەی چی كردووە؟» لە راستیدا نابێت ئەم جۆرە پرسیارانە بكرێن! چونكە ئافرەتەكە هەرچیەكی كردبێت، ئەوا پیاوەكەی بۆی نییە لێی بدات.
* هەندێ لە شارەزایان دەڵێن تاوەكو ئافرەتان بە تەواوەتی یەكسان نەبن لەگەڵ پیاوانداو تاوەكو بەشداری لە پرۆسە سیاسییەكەدا نەكەن، ئەوا توندوتیژی دژی ئافرەتان سنووردار ناكرێت، كەواتە پێویستە ئافرەتان بەشداری لە پرۆسە سیاسییەكەو لە پرۆسەی بڕیارداندا بكەن، بەڵام بە زۆری ئەم كێشانە لە وڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا بەدی دەكرێت، نەك لە وڵاتە گەشەكردووەكاندا، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا تا چەند رێكخراوە جیهانیەكان مەرجیان لەسەر حكومەتەكانی وڵاتە تازەگەشەكردووەكان داناوە بۆ جێبەجێكردنی یەكسانی جێندەری؟
- ئەوە راستە كە جیاكاری و توندوتیژی دوو رووی هەمان دراون. بەڵام ئێمە ناتوانین دەستەو ئەژنۆ دانیشین و هیچ شتێك نەكەین بۆ راگرتنی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان و چاوەڕێ بكەین كە ئافرەتان پێگەیەكی یەكسانیان هەبێت لەگەڵ پیاوان، ئینجا ئەم كارە بكرێت.
جاڕنامەی نەهێشتنی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان بەڵگەنامەیەكی زۆر گرنگە كە لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە دەركراوە كە پێناسەی جۆرە جیاوازەكانی توندوتیژی دەكات، بەرپرسیارێتیەكانی حكومەت دیاری دەكات بۆ نەهێشتنیان. لەبەر ئەوەی جیاكاری توندوتیژی لێدەكەوێتەوە، ئەوا هانی حكومەتەكان دەدات كە رێككەوتنی نەهێشتنی هەموو جۆرە جیاكاریەك دژی ئافرەتان، تەبەنی بكەن.
رێكخراوە ناحكومیەكان دەتوانن رۆڵێكی زۆر گرنگ ببینن، لە پشتیوانی كردن، بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیاری خەڵك، یارمەتیدانی قوربانیەكان و هاوكاری كردنی حكومەتەكان لە رووی پەروەردەوە. بەڵام هیچ رێكخراوێك ناتوانێت حكومەتێك ناچار بكات لەم رووەوە كردارێك ئەنجام بدات. ئەوان تەنیا دەتوانن پشتیوانی بكەن و هانی حكومەتەكان بدەن.
هەروەها راگەیاندنیش دەتوانێت رۆڵێكی گرنگ ببینێت. كاتێك كەیسی كوشتنی دونیا بڵاوكرایەوە، خەڵكی هەستیان بە تووڕەیی كرد دژ بە حكومەت، لەبەر ئەوەی هەنگاوی هەڵنەگرتووە بۆ پاراستنی ژیانی ئەو ئافرەتە. كەواتە سوپاس بۆ ئێوە كە روماڵی ئەم پرسە دەكەن.
* لە هەندێ كۆمەڵگەدا كوشتنی ئافرەت وەك كوشتنێكی ئاسایی سەیر ناكرێت، بەڵكو پێی دەوترێت كوشتن لەسەر شەرەف، پرسیارەكە ئەوەیە چۆن كوشتنی ئافرەتان بە كوشتنی مرۆڤێك لێك نادرێتەوە؟
- پێموایە كەیسی توندوتیژی خێزانی وەك كەیسێكی: تایبەت «یان شەخسی» لێك دەدرێتەوە، یان وەك پرسێكی خێزانی سەیر دەكرێت. واتە بە كێشەیەكی كۆمەڵایەتی دانانرێت. هەروەك پێشتر ئاماژەم پێكرد، منداڵان و ئافرەتان هەردووكیان وەك موڵكی پیاوان سەیر دەكرێن. لەبەر ئەوە دەتوانێت لێیان بدات و تەنانەت بیانكوژێت و كەسیش دەستێوەردان ناكات لەم مەسەلەیەدا لەبەر ئەوەی بە پرسێكی «تایبەت»ی دەزانن. بۆ نموونە، لە كەیسی دونیادا، رەنگە ئەو كەسەی هەڵساوە بە كوشتنی دونیا رەنگە هەوڵی دابێت لەگەڵ دایك و باوكی دونیادا ئەم كێشەیە چارەسەر بكات، بەوەی لە بەرامبەر خوێنی دونیادا بڕە پارەیەكیان بداتێ.
بەڵام دونیاش مرۆڤ بوو، موڵك و ماڵی دایك و باوكی نەبوو. هەروەها موڵكی پیاوەكەشی نەبوو.
پێویستە ئەو بیرۆكەیە بگۆڕێت كە پێیوایە پێویستە تاوانی نێو ماڵەكان وەك كێشەو پرسێكی شەخسی بمێنێتەوە، هەر ئەمەش دەقاودەق هۆكاری ئەوە بوو كە فێمینیستەكان دروشمی لەم چەشنەیان بەرز دەكردەوە «ئەوەی تایبەتیە، سیاسیشە» یاخود «ئەوەی شەخسیە، سیاسیشە». خۆشگوزەرانی ئافرەتان و پیاوان مەسەلەیەكی تایبەت بە خێزان نییە، بەڵكو ئەمە پرسێكی كۆمەڵایەتیە. هەروەها ئەمە مەسەلەیەكی سیاسیشە. پاراستنی مافەكانی منداڵان و ئافرەتان بەرپرسیارێتی راستەوخۆی حكومەتە. پێویستە یاسادانەران یاسای پێویست دەربكەن، پێویستە حكومەتیش ئەو یاسایانە جێبەجێ بكات بۆ ئەوەی منداڵان و ئافرەتان لە هەر جۆرە توندوتیژیەك بپارێزێت.
* هاوسەرگیری ناچاری لە خوار تەمەنی هەژدە ساڵیەوەو لە تەمەنەكانی چواردەو پازدە ساڵییەوە حاڵەتێكی دیكەیە كە ئەگەرچی لە رووی یاساییەوە رێگەپێنەدراون، بەڵام لە دەرەوەی دادگاكان ئەم كارە دەكرێت مەلایەك ئەنجامی دەدات، ئایا تا چ راددەیەك ئەمە دەبێتە هۆی تێكدانی ئاشتی و ئاسایشی كۆمەڵایەتی؟
- هەموو كەس مافی ئەوەی هەیە لە سایەی ئاشتیدا ژیان بەسەر بەرێت. ئەمە مافێكی بنەڕەتیە لە مافەكانی مرۆڤ. ئەوەی جێی سەرنجە ئەوەیە كە خەڵكی بە ئاسانی دەتوانن بەرپابوونی شەڕ ببینن كاتێك باڵەخانەكان دەڕووخێن و كاتێك مرۆڤەكان لەسەر دەستی دوژمنەكان و لە شەڕدا دەكوژرێن، بەڵام هیچ كەسێك كوشتنی ئافرەتێك لە ماڵەكەی خۆیدا نابینێت، كە رووخانی هیچ باڵەخانەیەكی تێدا روونادات. ئافرەتان لەلایەن دوژمنەكانەوە ناكوژرێن، بەڵكو لەلایەن ئەو كەسانەوە دەكوژرێن كە خۆشیان دەوێن و متمانەیان پێدەكەن و بڕیارە بیانپارێزن، بە داخەوە ئەوان بە زۆری بە بێدەنگی دەكوژرێن.
بۆ ئەوەی ئاشتی بێتەئاراوە، پێویستە كۆتایی بە توندتیژی دژی ئافرەتان بهێنرێت. كاتی ئەوە هاتووە دەنگ بەرز بكرێتەوەو داوای ئەوە لە پەرلەمان و حكومەتەكان بكرێت كە كارێك بكەن لەم رووەوە.