منداڵان جیهانێكی هەستیار و تایبەت بە خۆیان هەیەو جۆری پەروەردەو پێگەیاندنیشیان ئەركی باوان و حكومەتی وڵاتەكەیان قورستر دەكات، هەر ئەو منداڵانەشن كە بە نەوەی داهاتوو ناسراون و گەر بایەخ بە پەروەردەی تەندروستیان بدرێ، ئەوا لە داهاتوودا وەك گەنجی بەرهەمهێن سوودیان بۆ خۆیان و كۆمەڵگەش دەبێت، لەگەڵ ئەوەشدا ژمارەیەكی زۆری منداڵان لە سەرلەبەری ئەم گڵتۆپە خاكییەی گەردووندا، لەو جیهانە تایبەتییەی خۆیان دابڕێندراون و، یان خراونەتە بەر كاری قورس و تاقەتپڕووكێن، یان سەرگەردانی شەقامەكان كراون، ئەوان زۆربەیان لە خێزانی خۆیان نائۆمیدن و تامەزرۆی ئاوڕلێدانەوەی حكومەتن، چالاكانی مەدەنیش لەو بوارەدا وەزارەتی كاروكاروباری كۆمەڵایەتی به كەمتەرخەم تۆمەتبار دەكەن و دەخوازن ئامار و داتای تەواوی منداڵانی كاركەر دەستنیشان بكرێ و هاوكات پلان و پڕۆژەی تایبەتیان بۆ تەرخان بكرێ، بۆ ئەوەی ئەوانیش لە دەرفەتەكانی پەروەردە و گەشەسەندن بێبەش نەكرێن.

گەرچی هەموو وڵاتانی جیهان بانگەشەی مافەكانی منداڵ و دەستەبەركردنی داهاتووی گەشیان دەكەن، بەڵام تا هەنووكە لە زۆربەی وڵاتانی دنیا و بەتایبەتی لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕێژەیەكی زۆری منداڵان خراوەتە بەر كاری قورس و هیچ بایەخێك بە داهاتوویان نادرێ.
لە وڵاتێكی وەك میسر نزیكەی ٢٠٠هەزار منداڵی ئیشكەر هەیە، لە ئەردەن نزیكەی٦٠هەزار منداڵ خراوەنەتە بەر كار و لە ئێران و عێراق و یەمەن و وڵاتانی ناوچەكە تا دەگاتە سوماڵ و جیبۆتی ئەم دیاردەیە زۆر بە بەربڵاوی هەستی پێدەكرێت، تەنانەت لە وڵاتانی كەنداویش كە خاوەنی داهاتێكی بێشومار و زۆرن، ڕێژەی منداڵانی كاركەریان گەلێك زۆرە، هەرێمی كوردستانیش بەدەر نییە لەم دیاردەیە، بەتایبەتی بەهۆی شەڕی ناوخۆی سووریا و تێكچوونی باری ئەمنیی ناوەڕاست و باشووری عێراق رێژەیەكی زۆر لە منداڵانی ئیشكەر لە سەر شەقام و شوێنە گشتییەكان دەبینرێن. ئەوان بەشێكی زۆریان بە فرۆشتنی كلینێكس و بنێشت و كارتی مۆبایل خۆیان سەرقاڵ كردووە، ژمارەیەكیشیان تەنیا دەرۆزە دەكەن، بە بێ ئەوەی بزانن ئەو كارە نەشیاوە چۆن كەسایەتییان دادڕمێنێ.
ڕۆژانە لە نزیك ترافیكلاتیی شۆڕش لە شاری هەولێر پۆلێك منداڵ دەبیندرێن، كە زۆربەیان كار دەكەن و شتومەك دەفرۆشن، حەسەن نەجمەدین مێرمنداڵێكی خەڵكی شاری (قامیشلۆ)یە و دوای ئەوەی ڕازی بوو لە بارەی خۆیەوە قسە بۆ گۆڤاری گوڵان بكات: گوتی: «ئێمە لە سووریا لەدەست شەڕو خوێنڕشتن هەڵهاتووین و ڕوومان لە هەرێمی كوردستان كردووە، بۆ ئەوەی لەمەرگ ڕزگارمان بێت، لێرەش كەوتووینەتە كاركردن، چونكە باوكم بەتەنیا ناتوانێ بژێوی خیزانەكەمان دابین بكات، بۆیە هەموومان كاردەكەین، من لەسەر شەقام بنێشت دەفرۆشم و خۆشكەكەم كاشیرە لە سوپەرماركێتك كار دەكات و باوكیشم عەرەبانەی پێییە» .حەسەن باسی خەونەكانی كرد و هیوای دەخواست لە بری كاركردن لە سەر شەقامەكان لە قوتابخانە بووایە.
ئاوارەكان هیچیان نییە و ناچارن كار بكەن
منداڵێكی دیكە كە خۆی بە عەلی ناساند، كلینێكسی دەفرۆشت، وەك خۆی باسیكرد، خەڵكی شاری (حەلەب)ـە و بە هۆی شەڕی ناوخۆ و ویرانبوونی شارەكەیانەوە، بە خێزانەوه ڕوویان لەهەولێر كردووە، عەلی بە نیگەرانییەكی زۆرەوە دەڵێت: «كرێی خانوو لە هەولێر زۆر گرانە، بەتایبەتی بۆ ئاوارەكان كە هیچیان نییە، بۆیە ناچارین هەموومان كاربكەین بۆ ئەوەی ژیان بگوزەرێنین» .ئەو بەسەرسامی باسی ژیانی ڕابردووی لە شاری حەلەب دەكات و دەڵێت: «ئێمە لەوێ ژیانمان زۆر خۆش بوو، منیش قوتابی بووم، بەڵام ئێستا دەستم بە كاركردن كردووە، چونكە باوكم بە تەنها ناتوانێت بژێوی ماڵەوەمان دابین بكات . عەلی وەك سەدان منداڵی ئاوارەی وڵاتی سووریا، لە سپێدەوە تا شەو لە سەر شەقامەكان كاردەكات، ئەوەش كاریگەرییەكی نەرێنی لەسەر باری دەروونی ناوبراو دروستكردووە. بۆیە بە خەمبارییەكی زۆرەوە باسی دابڕانی لە خوێندن دەكات و دەڵێت: «هیچ شتێك لەوە ناخۆشتر نییە كە واز لە خوێندن بهێنی، زۆر بیری قوتابخانە و هاوپۆلەكانم دەكەم».
هەمیشە خەون بە كۆمپیوتەرەوە دەبینم
فازع ئەحمەد منداڵێكی عەرەب زمانی خەڵكی شاری (رومادی)یە و وەك خۆی باسیكرد بەهۆی خراپیی باری ئەمنییەوە خێزانەكەیان ناچاربوون ڕوو لەشاری هەولێر بكەن.
فازع بە خەمبارییەكی زۆرەوە دەڵێت: «لە خێزانەكەمان جگە لەمن كەسێكی وامان نییە تاوەكو بتوانێ بژێوی ژیانمان دابین بكات، بۆیە رۆژانە دێمە ناو بازاڕ و ئیش دەكەم، هەرچەندە ئەوەشی كە دەستم دەكەوێ بەشی پێداویستی ژیانمان ناكات».
ئەو منداڵە داوای لەحكومەتی كوردستان كرد كە لەڕووی ئابوورییەوە زیاتر هاوكاری ئاوارەكان بكات، بۆ ئەوەی منداڵەكانیان لە خوێندن دانەبڕێن، گوتیشی: «من لە بەر هەژاری و نەبوونی وازم لە خوێندن هێناوە، بەڵام هەمیشە خەون بە كۆمپیوتەرەوە دەبینم و دەترسم قەد فێری نەبم».
توێژەری كۆمەڵایەتی هێرۆ شاكر، كاركردنی ئەو منداڵانە زیاتر بۆ ئاوارەبوونی خێزانەكانیان دەگەڕێنێتەوه و دەڵێت: «بەشێكی زۆر لەو خێزانانە كە كار بە منداڵەكانیان دەكەن، بە هۆی شەڕی ناوخۆی وڵاتەكەیانەوە ئاوارەبوون و كەمدەرامەتیی فشاری بۆ هێناون، واتا زۆربەی هەرە زۆری ئەو منداڵانەی كە لە هەرێمی كوردستان كاردەكەن خەڵكی سوریا، یان باشووری عێراقن .زۆربەشیان ڕۆژانە خەریكی كارێكی قورسن كە لەگەڵ تەمەنەكانیان ناگونجێ».
زۆربەی خێزانە كوردەكانی هەرێم كە منداڵەكانیان بۆ كاركردن دەنێرن كێشەی ئابوورییان نییە
ئەو توێژەرە جەختی لەوە كردەوە كە كاركردنی منداڵان دیاردەیەكی جیهانییە و بەتایبەتی لە سەرجەم وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بوونی هەیە، چونكە زۆربەی ئەو خیزانانەی كێشەی ئابوورییان هەیە ناچارن كار بە منداڵەكانیان بكەن، بەتایبەتی ئاوارەكانی شەڕ، بەڵام سەبارەت بەو منداڵە كوردانەی كە كار دەكەن و خەڵكی هەرێمی كوردستانیشن گوتی: «زۆربەی خێزانە كوردەكانی هەرێم كە منداڵەكانیان بۆ كاركردن دەنیرن، كێشەی ئابوورییان نییە، تەنانەت منداڵ هەیە باوكی دەوڵەمەندە، بەڵام كار دەكات، واتە بۆتە چاولێكەری و پاساوی ئەوەی بۆ دەهێننەوە كە گوایە منداڵەكە متمانەی بەخۆی زیاتر دەبێت». ئەوەش دەخاتەڕوو كە
بەهۆی ئەو كەیسانەی كە ئەو بەدواداچوونی بۆ كردوون، دەركەوتووە زۆربەی هەرە زۆری منداڵانی كوردی سەرشەقام لە ڕووی ئابوورییەوە كێشەیان نییە، بەڵكو ئەو منداڵانەی كە كوردی هەرێمن، گرفتەكانیان زیاتر پەیوەستە بە نەبوونی وشیاریی كۆمەڵایەتییەوە، گوتیشی: «كارەسات ئەوەیە لە غیابی وشیاریی كۆمەڵایەتیدا خەڵك بۆ پێگەیاندنی منداڵەكانیان متمانەیان بە بازاڕ لە قوتابخانە زیاترە».
ئەو توێژەرە نموونەی بەوە هێناوە كە باوكێك بەكاركردنی نێو بازاڕ بۆتە كەسێكی سەرمایەدار و خاوەنی كۆمپانیا، ئیتر ئەو كەسە لەلای ئاساییە منداڵەكەی فێری پیشە بكات و بیخاتە بەر كاركردن، چونكە كاركردن بۆ ئەو باوكە هۆكاری سەركەوتنی ژیانی بووە، لەو كاتەی كە خێزانێك منداڵەكەیان خستۆتە نێو بازاڕە بۆ كاركردن و باری ئابوورییان باشە، ئەستەمە ئەو منداڵە لەكاركردن دەربهێنن، چونكە ئەوان پێیانوایە كە سەركەوتنی مرۆڤ لەكاركردندایە و متمانەیان بە خوێندن نییە» .
داتا و ئاماری تەواومان لە بارەی منداڵانی كاركەر نییە
سەیران سەلاح سەرۆكی ڕێكخراوی ئەستێرەی منداڵان كە كەسێكی چالاكی بواری مافەكانی منداڵە، نیگەرانیی خۆی لەوە دەردەبڕێت كە «ڕۆژانە دەبینرێ كە ژمارەیەكی زۆر لە منداڵان لەسەر شەقامەكان كاردەكەن و تائێستا بۆ چارەسەری ئەو كێشەیە كاری بەرچاو نەكراوە»، گوتیشی: «وەزارەتی كار و كاروباری كۆمەڵایەتی بە وردی بەدواداچوونی بۆ كێشەی منداڵانی سەرشەقام و كاركەر نەكردووه، دەبوو لانیكەم بەدواداچوونی زانستیی بۆ دەرخستنی داتا و ژمارەیان بكردایە و ئامارێكی دیاریكراویان هەبووایە، چونكە زۆر گرنگە ئەو منداڵانەی لەسەر شەقام و كارگەكان كاردەكەن، داتا و ئاماریان هەبێت و بزانرێت هۆكاری كاركردنیان چییە، ئەگەر وەزعیان لەڕووی مادییەوە خراپە، ئەوە پێویستە چارەسەر بكرێت، ئەگەریش خێزانەكەیان كێشەی ئابوورییان نییە و وەك چاولێكەری و بە هۆكاری دیكە كار بە منداڵی خۆیان دەكەن، پێویستە هوشیار بكرێنەوە و بەدواداچوونی جددی بۆ داهاتووی ئەو منداڵانە بكرێت.
ئەو چالاكە مەدەنییە جەختی لەوە كردەوە كە دیاردەی سواڵكردن بە منداڵان زیاد بووە و گوتی: «تێبینیمان كردووە زۆربەی هەرە زۆری ئەو منداڵانەی كە لە سەر شەقامن، ئاوارەی سووریا و عەرەبەكانی شارەكانی عێراقن، جگە لەوەش ئەوەی زۆر ئازاردەره، سواڵكردنە بە منداڵان و پێویستە هەر لە بازگەكانی دەوروپشتی شارەكانەوە رێگری لەو كەسانە بكرێ كە منداڵان دەهێنن و سواڵیان پێدەكەن، ئەو كەسانە وەك باندێكیان لێهاتووەو پێویستە ڕێگری لەو مافیایە بكرێت».
لەلای خۆیەوە پەرلەمانتار ئامینە زكری، سەبارەت بە ئاریشەكانی منداڵانی كاركەر و چۆنیەتی چارەسەری كێشەكانیان بۆ گوڵان گوتی: «پێویستە لایەنی پەیوەندیدار بەتایبەتی وەزارەتی كاروكاروباری كۆمەڵایەتی ئامارێكی وردی سەبارەت بە منداڵانی كاركەر ئامادە كردبێـت و مەرجە كە ئەو ئامارە بە شێوەیەكی زانستی ئامادە بكرێت، بۆ ئەوەی بزانرێت ئەو منداڵانە چەندیان دەخوێنن و چەندیان وازیان لە خوێندن هێناوە. چەندیان تەمەنیان لە خوار ١٤ساڵانە و باری ئابووریی خێزانیان چۆنە و . هتد. بۆیە زۆر پێویستە وەزارەتی كار و كاروباری كۆمەڵایەتی بە شێوەیەكی زانستی مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسە بكات و بەرنامەی وردی بۆ دابنێـت، چونكە ئەو وەزارەتە لایەنێكی گرنگی نێو ئەم پرسەیەو دەتوانێت كاراترین ڕۆڵ لەو ڕووەوە بگێڕێت .گوتیشی: «بێگومان بوونی ڕێژەیەكی زۆر و بەرچاو لە پەنابەران لە هەرێمی كوردستان وایكردووە كە بەشێكی زۆر لەم پەنابەرانە لە هەرێمی كوردستان بەنێو شارەكاندا بڵاو ببنەوە، ئەمەش لەڕووی واقیعیەوە ناگونجێت، چونكە لە وڵاتە پێشكەوتووەكانیش پەنابەر بەشێوەیەكی ڕەها لە شەقام و شوێنە گشتییەكان ناتوانن بسووڕینەوە و چاودێری دەكرێن، لە كوردستانیش پێویستە سنوورێك بۆ ئەو پەنابەرانە دابنرێت و لە كەمپەكانیاندا هەموو خزمەتگوزارییەكیان بۆ دابین بكرێت. واتە پێویستە ئەو خزمەتگوزارییانەی بۆ منداڵانی هەرێم هەیە، بۆ مندالانی پەنابەرانیش هەبێت، ئەوانیش مافی خوێندن و بەشداریكردنیان لە چالاكی و پڕۆژە خزمەتگوزارییەكانی نێو سەنتەرەكاندا هەبێـت .
پێویستە سەنتەری گەشەپیدانی منداڵان لە كەمپی ئاوارەكان هەبێت
ئەو پەرلەمانتارە ڕایوایە، «چۆن وەزارەتی كاروكاروباری كۆمەڵایەتی گرنگی بەمنداڵانی هەرێمی كوردستان دەدات، پێویستە ئاوەهاش گرنگی بە منداڵانی پەنابەران بدات»، گوتیشی: «لە ئێستادا زۆربەی منداڵانی سەرشەقام و كاركەر لە خێزانە ئاوارەكانن كە پەنایان بۆ هەرێمی كوردستان هێناوە، بۆیە پێویستە لەهەموو كەمپەكان بنكەی شیاندن و سەنتەری گەشەپێدان بۆ منداڵانی ئاوارە بكرێتەوە و تەواوی خزمەتگوزارییەكانیشیان بۆ دابین بكرێت، بەوەش دەتوانین ڕێژەی منداڵانی ئیشكەر كەم بكەینەوە
چەندین منداڵی سەرشەقاممان ڕەوانەی قوتابخانەكان كردۆتەوە
د. ڕۆزە عەبدوڵلا بەڕێوبەری گشتیی چاودێریی كۆمەڵایەتی و گەشەپێدانی هەولێر، لە دەستپێكی قسەكانیدا ئاماژەی بەوە دا كە لە ئێستادا «لە هەولێر چوار سەنتەری منداڵان هەیە كە كار بۆ چارەسەری گرفتەكانی منداڵان دەكەن و بەشێكی گرنگی ئەركی ئەم سەنتەرانە كاركردنە لەسەر منداڵانی ئیشكەر بەجۆرێك هەر یەكێك لەم سەنتەرانە ئەركەكانیان دابەشكراوە، بۆ نموونە سەنتەری لانە چەندین خولی بۆ منداڵانی سەرشەقام كردۆتەوە، چەندین منداڵ هەیە بەهۆی ئەم سەنتەرەوە ڕەوانەی قوتابخانەكان كراونەتەوە».
د. ڕۆزە لەدرێژەی قسەكانیدا ئەوەی خستەڕوو كە ئەوان لەشارۆچكەی (مەخموور)یش سەنتەری (هاوڕێ)یان هەیە كە تایبەتە بە منداڵانی سەرشەقام و خولی جۆراوجۆر بۆ ئەو منداڵانە دەكاتەوە . گوتیشی: «ئێمە بەهاوكاریی رێكخراوە ناحكومییەكان بەرنامەی بەرفراوانمان بۆ گەیاندنی پڕۆژەكانمان بە شارۆچكە و گوندەكان داڕشتووە و بەنیازین ئەو خولانە لەگشت ناوچەكان بكرێنەوە و لەئایندەیەكی نزیكدا هەوڵی بەرفراوانكردنی پڕۆژەكان دەدەین .هەروەها لە كەمپەكانی ئاوارەكانی سووریا چەندین بنكەی فریاگوزاری دەروونیمان بۆ خیزانەكان و منداڵەكان كردۆتەوە، ئەگەر حكومەت و رێكخراوەكان هاوكارمان بن، لەهەموو كەمپەكان بەنیازی كردنەوەی چەندین بنكەی پاراستنی منداڵانین».