پڕۆفیسۆر گریچن باوەر بۆ گوڵان:بەشداری ئافرەتان له سیاسه‌تدا پەیوەندی بە ئاشتی و ئاسایشی جیهانەوە هه‌یه
March 13, 2014
کۆمەڵایەتی
• هەتا ئێستا زۆرترین خانمی سەركردە لە نێو كاری رێكخراوە ناحكوومییەكان و زانكۆكان زیاتر وەك سەركردە دەردەكەون و هێشتا خانمان نەیانتوانیوە وەك پێویست لە كایەی سیاسی بە ئاستی ڕێكخراوه ناحكوومییەكان دەربكەون، ئەمە لە كاتێكدایە كە بریاری سیاسی گۆڕانكاری دروستدەكات، نەك ڕێكخراوه ناحكوومییەكان، بۆیه پرسیار ئه‌وه‌یه تاچەند گرنگه له‌و بواره‌دا دایك و باوكان بایه‌خ به پەروەردەكردنی كچانیان بده‌ن و ئایا تاچەند گرنگە ئافرەت لە سیاسەتدا بەشدار بێت؟
- زۆر سوپاس كە هەوڵتاندا چاوپێكەوتن لەگەڵ مندا بكەن و زۆر خۆشحاڵم كە ئێوە لەڕێی گۆڤارەكەتانەوە بایەخ بە بەشداریی ئافرەتان دەدەن لە سیاسەتدا. من هاوڕام لەگەڵتاندا كە بەشداری ئافرەتان لە سیاسەت و پرۆسەی بڕیارسازیدا زۆر گرنگە. بەدڵنیاییەوە لە سەرتاسەری جیهاندا دایكان و باوكان دەبنە نموونەیەكی باڵای گرنگ بۆ كچان لە كاتی گەورەبوونیاندا. هەروەها پێموایە پەروەردەكردنی كچ زیاتر گرنگە و پەروەردەی دەرەوەی ماڵیش زۆر گرنگە. لە ڕاستیدا ئەگەر سەیری ئەو وڵاتانە بكەین كە ڕێژەی بەشداریی سیاسی ئافرەتان زیاترە، كە ڕەنگە ئەمە هەندێ لە وڵاتانی ئەسكەندەنافی بگرێتەوە، ئەوا دەبینین كە بۆ چەندین ساڵە ئافرەتان بەشدارن لە پرۆسەی پەروەردەی دەرەوەی ماڵەوەدا، لە هەمو قۆناغەكاندا، لە قۆناغی سەرەتایی و ناوەندەی...هتد، كەواتە ئەمە فاكتەرێكی گرنگە. فاكتەرێكی گرنگی دیكە ئەوەیە ئافرەتان تا زیاتر لە هێزی كاردا بەشداربن و لە دەرەوەی ماڵ كاربكەن، ئەوا بەشداریكردنیان لە سیاسەتدا زیاتر دەبێت. هەروەها پێویسته خزمەتگوزارییە كۆمەڵایەتییەكان بڕەخسێنرێن كە بوار بە ئافرەتان دەدات بەشداری لە سیاسەتدا بكەن. وەك چاودێریی منداڵان و چاودێری بەساڵاچووان، بە چەشنێك ئافرەتان قەتیس نەكرێن لەم كارانەدا، كە بە زۆری ئەمە ڕووبەڕووی پیاوان نابێتەوە. پێموایە ئەمانە هەندێ لەو هۆكارانه‌ن كە دەبنەهۆی ئەوەی ئافرەتان پتر بەشداری لە سیاسەتدا بكەن.
• لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی كۆنفرانس و وۆركشۆپ و موحازەرە دەوترێنەوە لە پێناو پەرەپێدان و وەبەرهێنان لە بەشداریكردنی ئافرەتان لە سیاسەتدا، بۆ نموونە كۆنفرانسی پەكین لە ساڵی 1995دا كە داوای دەرفەتی زیاتری كرد بۆ ئافرەتان بۆ ئەوەی بگەنە پۆستە باڵاكان لە حكومەت و لە سیاسەت و لە پرۆسەی بڕیارسازیدا، بەڵام دوای تێپەڕبوونی نزیكەی 20 ساڵ، هەست ناكرێت هیچ گۆڕانكارییەك ڕوویدابێت لەم ڕووەوە، بۆچی بەشێوەیەكی گشتی جیهان لەبەرامبەر بەشدارنەبوونی سیاسیی ئافرەت هاوهەڵوێستە؟
- سەرەتا ئەوەی ئێوە دەیڵێن ڕاستە كە لە كۆنفرانسی (پەكین)دا ئامانجەكان داڕێژران بۆ بەشداری ئافرەتان لە سیاسەت و پرۆسەی بڕیارسازیدا، ئومێدەكە ئەوەبوو كە لە ساڵی 2015، واتە بیست ساڵ دوای كۆنفرانسەكە بەشداریكردنی ئافرەتان بۆ لە 50% لەو پرۆسانەدا بەرزببێتەوە، ئێمە وادەگەینە ساڵی 2015 ئەوەمان نەبینیوە،بەڵام لەو كاتەوە بەرەوپێشچوونێكی زۆر هاتۆتەدی. من دەتوانم لە ڕووی ئەزموونی خۆمەوە لە سەب سەحارای ئەفریقیا لە بارەی بەشداریی ئافرەتان لە سیاسەتدا بدوێم، كە لە زۆرێك لە وڵاتاندا و لە نزیكەی دە وڵاتی سەب سەحارای ئەفریقیا زیاتر لە 30%ی دەسەڵاتی یاسادانانیان لە ده‌ست ئافرەتان بووه و بگرە هەندێ جار گه‌یشتووه‌ته 45% و لە ڕواندا كە پێشەنگە لە جیهاندا ڕێژەكە 65%بووه، كە لەو حاڵەتەدا بەشداریی ئافرەتان لە دەسەڵاتی یاساداناندا لە بەشداری پیاوان زیاتر بوو. ئێمە تەوژمێكی هاوشێوە دەبینین لە ئەمەریكای لاتنیدا، لە ئەمەریكای لاتین و وڵاتانی سەب سەحارای ئەفریقیادا بەكارهێنانی كۆتا بەدی دەكەین بۆ هێنانەناوەوەی ئافرەتانێكی زیاتر بۆ دەسەڵاتی یاسادانان. هەروەها بەشداریی ئافرەتان دەبینین لە كابینەی حكومەتدا، وەك وەزیری پەروەردە و وەزیری دارایی و وەزیری كاروباری دەرەوە، كە ئەمە بەبێ دانانی سیستمی كۆتا ڕوودەدات، لە حكومەتێكی وەك حكومەتەكەی ئیتاڵیادا لە كۆی 16 وەزیر 8یان ئافرەتن. كەواتە بەرەوپێشچوونێكی ڕاستەقینە بەدی هاتووە لەوەی ئافرەتان لە جیهاندا ئەو پۆستانە بەدەستەوە بگرن، كە لە ڕێی هەڵبژاردنەوە یەكلادەبنەوە. لە پەیوەندیدا بەوەی ئاستەنگەكان چین، ئەوا زۆرێك لەو ئاستەنگانە دەگەڕێنەوە بۆ سیستمی هەڵبژاردن، واته ئایا چ سیستمێكی هەڵبژاردنت هەیە بۆ ئەوەی بوار بە ئافرەتان بدات بگەنە پەرلەمان. زۆرێكی دیكەش پەیوەندییان بە پارتە سیاسییەكانەوە هەیە، چونكە پارتە سیاسییەكان پارێزەری دەروازەكەن (Gate Keeper)، مەبەستم لەوەیە كە ئەوە پارتە سیاسییەكانن ئەوە دیاری و دەستنیشان دەكەن كە كێ دەبێتە پاڵێوراو. هەروەها لەمپەڕی دارایی هەیە كە زۆرجار ئافرەتان سەرچاوەی باشیان لەبەردەستدا نییه. بەشێكی پەیوەندی بە دەزگاكانی ڕاگەیاندنەوە هەیە كە چۆن وێنای ئافرەت دەكەن، كە هەندێكیان پتر بایەخ بە ستایلی قژی ئافرەتان دەدەن یاخود بە شێوەی پۆشینی جل و بەرگیان، نەك بە بەشداریان لە سیاسەتدا. ئەوانه بەردەوام دەبنە كێشە بۆ ئافرەتان. هێشتا لە هەندێ كۆمەڵگەدا چوونە دەرەوەی ئافرەتان و ئەنجامدانی هەڵمەتەكان لەلایەن ئافرەتان و چوونەدەرەوەیان لە شەودا دەبێت بە هاوڕێیەتی پیاو بێت، ئەمەش وەك كێشەیەك دەمێنێتەوە كە ڕووبەڕوویان دەبێتەوە. كەواتە هێشتا زۆرێك لەم بەربەستانە ماون، پێموایە لەڕێی هەندێ جیاكاری ئەرێنییه‌وە (Affirmative Action-Positive Discrimination) وەك دانانی كۆتا دەكرێت بەسەر ئەو كۆسپانەدا زاڵبین. ئەوەی كۆتا دەیكات بریتیە لە تەختكردنی گۆڕەپانەكە بۆ هەردوولا، واتە هەندێ لەو ئیمتیازاتانە لە پاڵێوراوە پیاوەكان وەردەگرێتەوە كە هەیانە لە بەرامبەر ئافرەتاندا.
• بەڵام لەسەدەی 21 ئەو تەحەدییانەی ڕووبەڕووی پیاوان دەبنەوە، ڕووبەڕووی ئافرەتانیش دەبنەوە، ئەگەر بەپەلە هەنگاو بۆ بەشداریی یەكسانی ئافرەت لە سیاسەت نەدرێت، ئایا جیهان ڕووبه‌ڕووی مەترسییەكی گەورە نابێتەوە؟
- پێموانییه بەشداریی ئافرەتان بەرەو داكشان بچێت و دووچاری پاشەكشە ببێت. ئێمە هەندێ بەرەوپێشچوون دەبینین لە هەندێ شوێن و ئەمەش بەردەوام دەبێت، ئێمە ئەمەمان لە سەب سەحارای ئەفریقیا بەدی كرد. لەبەر ئەوە هیچ وڵاتێك نییه كە ئافرەتان پاشەكشەیان كردبێت و لە هەر هەڵبژاردنێكدا ڕێژەیەكی بچووك لەبەرەوپێشچوون دەبینین، كە ڕێژەیەكی زۆر نییه، بەڵام بەرەوپێشچوونێكی بچووك دەبینین. لەڕاستیدا بەشداریی ئافرەتان له سیاسه‌تدا زۆر گرنگە و پەیوەندی بە ئاشتی و ئاسایشی جیهانەوە هه‌یه. ئەمە بە زۆری لە ئەفریقیادا دەبینین كە توێژینەوەكان ئەوەیان پیشانداوە بەشداری ئافرەتان لە گفتۆگۆكان و لە ڕێككەوتنەكاندا چەند گرنگ بووە لە كۆتاییهێنان بە زۆرێك لەو ناكۆكییانەی بەم ساڵانەی دوایی كۆتاییان هات. هەروەها ئەگەر بمانەوێت كۆتایی بە توندوتیژی دژی ئافرەتان بهێنین، توندوتیژی لەسەر بنەمای جێندەری(Gender Based Violence)، ئەوا كارێكی یارمەتیدەر دەبێت كە بەشداری بە ئافرەتان بكرێت لە میكانیزمەكانی كۆتاییهێنان بە ناكۆكییەكان و هێنانەئارای ئاشتی. ئافرەتان نیوەی كۆمەڵگە پێكدەهێنن و ئەگەر پێشوازی لە هاوكارییان نەكرێت و هەوڵەكانیان ئاوێتە نەكرێت ئەوا لە ئایندەدا دووچاری كێشە دەبینەوە.
• ئەگەر بەشداریی سیاسیی ئافرەت لەگەڵ ڕێكخراوی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان بەراورد بكەین، ئایا كاتی ئەوە نەهاتووە ئافرەتێك ببێتە سكرتێری گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان؟
- من دەڵێم پیادەكردنی هەندێ سیاسەتی پەیوەست بە كۆتاوە هەنگاوی عەمەلین. وتنی ئەوەی پێویستە ڕێژەیەكی زیاتری ئافرەتان بەشداری لە سیاسەتدا بكەن، جیاوازە لەوەی بە عەمەلی بەشداری بە ئافرەتان بكرێت لە سیاسەتدا. دووبارەی دەكەمەوە ئەگەر مەسەلەكە جێبهێڵین بۆ پارتە سیاسییەكان، یان بۆ دەنگدەران بە تەنها، ئەوا ناكرێت ئەو ئامانجانە بهێنینەدی كە بیریان لێدەكەینەوە. لەبەر ئەوە گرنگە كە هەندێ جار ڕێوشوێنی جیاكاری ئەرێنی بگرینەبەر، وەك كۆتا، كە دەركەوت ئەمە زۆر زۆر كاریگەر بووه لە ئەمەریكای لاتین و لە ئەفریقیا. بوونی ئافرەتێك بە سكرتێری گشتیی نەتەوە یەكگرتوەكان بیرۆكەیەكی زۆر باشە، بەڵام ئێمە بەم دواییە لە زۆرێك لە وڵاتاندا ئەوە بەدی دەكەین كە بوونی ئافرەتان بە سەرۆك و بە سەرۆك وەزیران بە شێوەیەكە كە پێشتر وێنەی نەبووە. من باسی بەڕازیل و ئەرجەنتین و چیلی و لایبرییا و مالاوی دەكەم، ئەمەش جیاوازی دروستدەكات، نەك هەر لای ئافرەتان و كچان، بەڵكو خەڵكەكە بە شێوەیەكی گشتی ئەو تێڕوانینەیان لا دروست دەبێت، كە ئافرەتان كەفائەتیان هەیە و دەتوانن ببنە سەركردەیەكی سیاسی بە توانا( Competent Political Leader)، لەبەر ئەوەی ئەو نموونانە كاریگەرییەكی زۆر بەهێزیان دەبێت. بۆ من جێی سەرسوڕمانە كە خەڵكی كۆششێكی سەختتریان نەكردووە بۆ ئەوەی ئافرەتێك ببێتە سكرتێری گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان.
• بۆچی ئافرەتان لە سیاسەتدا بەشدارییەكی كەمتر دەكەن، ئایا به سروشتی خۆیان ڕقیان لە سیاسەتە، یان كۆسپه‌كانی به‌رده‌میان زۆره، بۆیه ئامادە نین بەشداریی سیاسه‌ت بكەن؟
- هەروەك پێشتر وتم ئێمە بەشدارییەكی پتر دەبینین، بەشدارییەكی زیاتری ئافرەتان دەبینین بە بەراورد بە ڕابردوو. من نازانم كە ئایا ئافرەتان بە سروشتی خۆیان ڕقیان لە سیاسەتە یان نا، به‌ڵام لە زۆر شوێن ئەو بیرۆكەیە هەیە كە ده‌گوترێ سیاسەت بوارێكی پیسە و ئافرەتان نایانەوێت بەشداری سیاسه‌ت بكەن و دەستی خۆیان پیس بكەن و شتی لەو بابەتە، به‌ڵام ئەو تێڕوانینانەش دەگۆڕدرێن. بە باوەڕی من هیچ شتێكی خۆڕسك نییه كە ڕێگری بكات لەوەی ئافرەتان بەشداریی سیاسه‌ت بكەن. بەڵام هەندێ كۆت و بەند هەیە كە ڕێگری دەكات لەوەی ئافرەتان لە پۆستەكانی سیاسی و سەركردایەتیدا بەشداری بكەن. دەوترێت ئەگەر ئافرەتان بەشداری لە سیاسەتدا بكەن، ئەوا سروشتی سیاسەت و خیتابی سیاسەت دەگۆڕن، بە شێوەیەك كە سیاسییەكان تەفاعول لەگەڵ یەكدا بكەن. واتە مەسەلەكە هەر ئەوە نییه كە ئافرەتان بەشداری لە دەسەڵاتی یاساداناندا بكەن و هاوشێوەی هاوەڵە پیاوەكانیان ڕەفتار بكەن، بەڵكو پێویستە هه‌ردوو لایه‌ن بە شێوەیەك كاربكەن كە پتر هاوكاریكردن لە خۆبگرێت و بایەخ بەو شتانە بدەن كە به‌ره‌و یه‌كسانییان ده‌به‌ن.
• ئەوە ڕاستە كە ڕۆژ بە ڕۆژ بەشداریی ئافرەتان له سیاسه‌تدا زیاتر دەبێت، بەڵام بەپێی ئاماری نەتەوە یەكگرتووەكان ڕێژەی بەشداریی ئافرەتان لە ساڵی 2025دا لە %30 تێناپەڕێت لە جیهاندا، بەڵام دەگاتە ئەو ڕێژەیە، تەنانەت باسی ئه‌وه‌ش كراوه كه لە ساڵی 2040یش یەكسانی بەشداریی ئافرەت و پیاو لە سیاسەتدا نایەتەدی، ڕاو بۆچوونی ئێوە له‌و باره‌یه‌وه چییە؟
- ئەوەی ئێوە دەیڵێن ڕاستە كە ئەگەر ڕێژەی بەشداریی ئافرەتان لە پەرلەمانی نیشتمانیدا زیاتر ببێت، ئەوا ئەمە بە مانای ئەوە نایەت كە ئێمە یەكسانی ڕەگەزیمان بەدەستهێناوە. لەبەر ئەوە دەبێت چاوەڕێی ڕوودانی گۆڕانگاری ئابووری - كۆمەڵایەتی بین، بۆ نموونە یەكێك لە هۆكارەكانی بەشداری زیاتری ئافرەتان لە سیاسەتدا لە ئەوروپا و ئەمەریكادا بریتی بوو لە: بوونی تەوژمی بە عەلمانیكردن، لەبەر ئەوە كاتێك خەڵكی پتر دوور كەوتنە لە ئاینی سیاسی و ڕێكخراوەیی، ئەوا پتر كراوە بوون لە ئاست یەكسانیی رەگەزی و بەشداری سیاسی ئافرەتاندا و پتر پێشوازیان لێكرد. ئەم جۆرە گۆڕانكارییانەش چەندین دەیەی پێویستە. ئەگەر چاوەڕێی گۆڕانكاری لەسەرخۆ بكەین، ئەوا كاتی زۆری دەوێت، بەپێچەوانەوە ئەگەر سیستمێكی وەك كۆتا بەكاربهێنن ئەوا گۆڕانكارییەكە زۆر خێراتر ڕوودەدات. لەگەڵ ئەوەشدا، من پێموایە بوونی ئافرەتان لە پەرلەمان و لە سیاسەتدا كاریگەری دەبێت لەسەر دروستبوونی هەستێكی بەربڵاوتر بۆ یەكسانی نێوان ڕەگەزی نێر و مێ . ئەمەش لە بەشێكیدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی خەڵكی دەبینن كە ئافرەتان توانای ئەنجامدانی ئەو كارەیان هەیە، لەبەر ئەوە ئەگەری ئەوە هەیە بەشداریی ئافرەتان لە پرۆسەی سیاسیدا سەربكێشێت بۆ یەكسانی جێندەری.
• دوا وتەت بۆ خانمانی كوردستان چییە؟
- ئێوە دەتوانن سوود لە ئەزمونی وڵاتە گەشەكردووەكان و تەنانەت تازە گەشەكردوەكانیش وەربگرن، چونكە هەندێ لەو وڵاتانەی لە ڕیزی پێشەوەن لەڕووی بەشداریكردنی ئافرەتانەوە كەوتوونەتە ئەمەریكای لاتین، یان سەب سەحارای ئەفریقیا. بۆ نموونە لە ئەمەریكادا تەنها ٢٠%ی ئەندامانی كۆنگرێس لە ئافرەتان پێكهاتوون، لە كاتێكدا لە ئەمەریكای لاتین و ئەفریقیا ڕێژەیەكی بەرزتر دەبینیت، ئەویش لەبەر ئەوەی هەندێ ڕێوشوێنیان وەرگرتووە كە تایبەتمەندی خانمانیان بە ئیجابی لەبەر چاوگرتووە.
پڕۆفیسۆر گریچن باوەر لەچەند دێڕێكدا:
پڕۆفیسۆر گریچن باوەر، ئوستادی زانستی سیاسەتە و سەرۆكی بەشی پەیوەندییە نێودەوڵەتیەكانە لە زانكۆی دیلاوەر(Delaware) پسپۆڕ و تایبەتمەندە لە سیاسەتی ئەفریقیا و هەروەها تایبەتمەندە لەسەر بەشداری ئافرەت لە سیاسەت، ئێستاش لە زانكۆی دیلاوەر وانه‌كانی سیاسەت و بەشداریی ئافرەت لە سیاسەت لە وڵاتانی سەب سەحارای ئەفریقیا دەڵێتەوە، تازەترین بڵاوكراوەكانیشی بریتین لە:
* كۆتای ئافرەتان
* دیموكراتی و نوێنەرایەتیی ئافرەت لە ئەفریقیا
