گرنگیدان به پەروەردەی مێینه له بواری كشتوكاڵ به پێویست ده‌زاندرێ
February 27, 2014
کۆمەڵایەتی
گوڵان: كۆمەڵایەتی
دەستەی وەبەرهێنانی هەولێر ئاماری ساڵانی رابردووی پڕۆژەكانی وەبەرهێنانی بڵاوكردەوە، كه تێیدا جه‌خت له‌وه ده‌كاته‌وه له ساڵی 2014 زیاتر گرنگی بە وەبەرهێنان لە بواری كشتوكاڵ و گەشتیاری دەدەن.
نەورۆز مەولود بەڕێوەبەری وەبەرهێنانی شاری هەولێر رایگەیاند، لە حەوت ساڵی رابردوودا ئاماری وەبەرهێنان لەشاری هەولێردا زیاتر لە 20 ملیار دۆلار بووە، ئاشكراشیكرد ساڵی 2014 زیاتر گرنگی بە پڕۆژە كشتوكاڵی و گەشتیارییەكان دەدرێت. به‌ڵام ئایا پەروەردەی ڕەگەزی مێ له بواری به‌رهه‌مهێنانی كشتوكاڵ و دابینكردنی ئامێره‌كانی پێشكه‌وتووی كشتوكاڵ بایه‌خی پێدراوه؟
ئافرەتان زیاتر بایەخ بە چاندنی بەروبوومی جیاواز دەدەن
بێگومان پەروەردەی ئافره‌ت و ڕاهێنانی بۆ كار له بواری كشتوكاڵ له بەرزبوونەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی كشتوكاڵی ڕۆڵی كاریگه‌ری هه‌یە. توێژینەوەكانی «بانكی جیهانی» ئاماژە بەوە دەكەن، لەو ناوچانەدا كە ئافرەتان ئاستی خوێندەوارییان نزمه، به باشی ده‌زانن بۆ بەرەوپێشەوەبردنی كەرتی كشتوكاڵ سوود له تواناكانیان وه‌ربگرن. له هه‌رێمی كوردستانیش لەبەر ئەوەی پیاوان زیاتر روویانكردووەتە گەڕان بەدوای ئیش و كاری دوور لە كێڵگەكان و زیاتر هه‌وڵی دامه‌زراندنیان داوه، بۆ ئه‌وه‌ی ببنه خاوه‌ن مووچه، ئافرەتان زیاتر بوونەتە لێپرسراو لە بەڕێوەبردنی زەوی. لەبەرئەوەی ئافرەتان لە هاوسەرەكانیان زیاتر بایەخ دەدەن بە چاندنی بەروبوومی جیاواز و جۆراوجۆر، بۆیە ئافرەتان ناتوانن پشت بە پیاوان ببەستن بۆ راهێنان و وەدەستهێنانی زانیاری لەوبارەیەوە. لەگەڵ دواكەوتنی كەرتی كشتوكاڵی و پاشەكشەی رێژەی داهاتەكاندا، شۆڕشی داهاتوو لە بەرهەمهێنانی كشتوكاڵی لەڕێگەی پێشكەوتنی پەروەردەی ئافرەتان ئەنجام دەدرێت. ئەویش شتێكی كتوپڕ نییە و لە نیوەی سەدەی رابردوودا ئەو ناوچانەی كە بەسەركەوتوویی لە كەرتی پەروەردەیی بۆشایی ڕەگەزییان نەهێشتووە، لە وەدیهێنانی بەرزترین ئاستەكانی ئابووری و كۆمەڵایەتی سەركەوتوو بوون، بەپێچەوانەوە ئەو ناوچانەی لەڕووی وەبەرهێنان لە پەروەردەی كچان دواكه‌وتوون، خاوەنی پەرەپێدانێكی دواكەوتوون.
له ئێستادا ئاستی نەخوێندەواری لەنێو رەگەزی مێدا زۆر بەرزە، بۆ نموونه لە باشووری ئاسیا بەڕێژەی (55%)ـه و له جیهانی عەرەبی (51%)ـه. كه ده‌كرێ ئه‌و بۆشاییه لەڕێگه‌ی پەروەردەی ئافرەتان بۆ بەرهەمهێنانی كشتوكاڵی پڕ بكرێته‌وه.
ئافرەتی کورد لەمێژە لە ناوچە گوندنشینەکان خەریکی کشتوکاڵە
پارێزەر زانا رۆستایی - ئەندامی خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان، له‌وباره‌یه‌وه سه‌رەتا هێما بۆ ئه‌وه ده‌كات كه «ئافرەتی کورد هەر لە مێژە لە ناوچە گوندنشینەکان خەریکی کشتوکاڵە و شارەزاییەکی باشیشی لەو بارەیەوە بەدەست هێناوە، بەتایبەتی سەلیقەی لەگەڵ گوڵ و رووەکی جوانکاری زۆرەو، دەکرێ چەندین پڕۆژەی رووەکی و گوڵ و نەمام و قارچک و شتی لەو بابەتانه بە شێوەیەکی زانستی و هاوچەرخ بۆ خانمان تەرخان بکرێت»، هاوكات ده‌ڵێت: «گه‌ر حکومەت بەشێوەیەکی تایبەتی پشتگیری ئەو پڕۆژانە بکات، ئەوە دەبێتە هۆی بووژانەوەی کەرتی کشتوکاڵ و یارمەتیدانی مێینە بۆ جۆریک لە سەربەخۆیی دارایی. سەبارەت بە لادێکانی کوردستانیش بەخێوکردنی پەلەوەر و سەرپەرشتیکردنی باخ و رەز لەلایەن ئافرەتانەوە کارێکی گونجاوەو ئەو کەلێنە پڕدەکاتەوە لە ژیانی ئافرەتان کە بەهۆی تەواونەکردنی پرۆسەی خوێندن تووشیان بووە، بەتایبەتی ژنانی بێ هاوسەر و گەورەکچان دەتوانن ببنە سوودمەندی سەرەکی لەم کارە، بەم پڕۆژانەش لە کوردستان دەتوانین داهاتی تاکی مێینە بەرز بکەینەوەو سەربەخۆیی ئابوورییان بۆ دابین بکەین و کەرتی کشتوکاڵیش تەکانێک بەرەو پێشەوە دەچێت».
ئافرەت لەڕووی بایۆلۆژییەوە زیاتر حەزی لە پیشەیەكە كە خۆی سەرپەرشتی بكات
هێرش عەزیز قوتابی ماستەر لە بواری پەرەپێدانی كشتوكاڵی لە زانكۆی مەنسوورە لە وڵاتی میسر، ئاماژه به‌وه ده‌كات كه بەشێكی زۆر لە جووتیارانی جیهان ئافرەتن، نموونەش به‌وه ده‌هێنێته‌وه كه له وڵاتی مالیزیا رێژه‌ی جووتیارانی ئافره‌ت بۆ (78%) به‌رزبۆته‌وه، هه‌روه‌ها له نیپاڵ ساڵی (2010) ڕێژەی ئافرەتانی جووتیار بۆ (89%) بەرز بۆتەوە، لەبەرامبەردا ئەم ڕێژەیە لە ئەسیۆپیا لەوەرزی هاویندا كە وەزرێكە كشتوكاڵی زۆری تێدا دەكرێت، دەگاتە نزیكەی (81%) كە ئەم ڕێژانەش هەمووی ڕێژەی بەرزن .هه‌روه‌ها لەكۆی سەرجەم جووتیارانی ئەفغانستان نزیكەی (78%)یان ئافرەتن، ئەم ڕێژانە بەردەوام لە هەموو وڵاتە كشتوكاڵییەكاندا كاریگەریی زۆریان لەسەر ژیانیان هەیە، بۆ نموونە ساڵانی (1974ــ 1994) لە میسر ڕێژەی ئافرەتانی جووتیار بەرزبوونەوەیەكی زۆر بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوه، لەساڵی 1974 لەكۆی جوتیارانی میسر (53%)یان ئافرەت بوون، بەڵام ئەم ڕێژەیە لە ساڵی (1994) گەیشتە نزیكەی (79%)، چونكە بەشێكی زۆر لە پیاوانی جووتیار روویان لە كاركردن لە شارەكانی وڵاتی خۆیان و دواتر وڵاتانی كەنداو كرد، بەهۆی ئەمەشەوە كشتوكاڵی گوند كەوتە دەستی ئافرەتانەوە .
هێرش وه‌ك پسپۆڕێكی بواری كشتوكاڵ جەختی لەوە كردەوە كە ئەگەر ئافرەتان گرنگییان پێدرێت، دەتوانن ببنە كۆڵەكەیەكی گرنگی پێشكەوتنی ئابووری، گوتیشی: «ئافرەت لەڕووی بایۆلۆژییەوە زیاتر حەزی لە پیشەیەكە كە خۆی سەرپەرشتی بكات، ئەمەش وایكردووە كە بەشێكی زۆری ئافرەتانی جووتیار بتوانن پێگەیەكی گرنگیان لە ئابووری خێزان و وڵاته‌كه‌شیاندا هەبێت، بۆ نموونە لە وڵاتێكی وەك ڤەنزویلا حكومەت سندووقێكی تایبەت به قەزری بۆ هەموو ئەو ئافرەتانە داناوە كە كشتوكاڵ دەكەن، ئەم پڕۆژەیە لە سەردەمی سەرۆكی پێشووی ئه‌و وڵاته (هۆگۆ شافێز)دا زۆر گرنگی پێدرا، ئەگەر ئافرەتێك كشوكاڵی بكردایە، زەوییەكی پێدەدرا هەتا ماوەی پێنج ساڵیش حكومەت بەشێوەی قیست قەرزێكی دەدایە بۆ ئەوەی بتوانێت پڕۆژەیەكی كشتوكاڵی لەسەر بنیات بنێت، دواتر لەماوەی بیست ساڵدا ئەو قەرزەی دەداوە، ئەوەش وایكرد بەشێكی زۆر لەئافرەتان بتوانن سوود لەو قەرزانە وەربگرن، ئەمە بێجگە لەوەی لە وڵاتێكی وەك كۆبا بەهەمان شێوە قەزری كشتوكاڵی هەیە بۆ ئافرەتان و گرنگیی زۆر بەو ئافرەتانە دەدرێت كە كشتوكاڵ دەكەن، بەجۆرێك حكومەت نیوەی تێچووی ئەو زەوییە كشتوكاڵییە بۆ ئافرەت دابین دەكات، ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی ئافرەتان بەگرنگییەوە روو له‌و كه‌رته بكه‌ن .
هێرش ڕه‌خنه له حكومەتی هەرێم ده‌گرێت و ڕایوایه «حكومەتی هەرێمی كوردستان زۆر بە كەمتەرخەمی لەكەرتی كشتوكاڵ كاری كردووە، ئافرەتانی جووتیاریش لە هەموو مافەكانیان بێبەش كراون»، گوتیشی: «هەمیشە باسی ئەوە دەكرێت كە گرنگی بەتواناكانی ئافرەتان دەدرێت، زۆرترین رێژەی ئافرەتان لەپۆستە باڵاكاندان و تەنانەت وەزیری كاروكاروباری كۆمەڵایەتیش ئافرەت بوو، بەڵام ڕووپێوێك بۆ ئافرەتانی جووتیار نەكراوە، زۆر پێویست بوو كە وەزارەتی كارو كاروباری كۆمەڵایەتی كاری لەسەر پێشخستنی تواناكانی ئافرەتانی جووتیار بكردایە، بەڵام بەداخەوە هەتا ئێستا هیچ باسی ئەو بابەتە نەكراوە، تا ئێستاش ئامارێكمان لەبەر دەستدا نییە هەتا بتوانین بە وردی قسە لەسەر بابەتەكه بكەین».
گه‌شه‌ی مرۆڤایەتی بەكشتوكاڵ دەستی پێكردووه
بۆ هەمان پرس مایكی گوڵانمان خستە بەردەم ئەندازیاری كشتوكاڵ عەبدوڵلا ئەحمەد، ئەویش پێیوابوو كە كشتوكاڵ كۆڵەكەی سەرەكی پێشكەوتنی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتییە و گوتی: «گه‌شه‌ی مرۆڤایەتی بەكشتوكاڵ دەستی پێكردووه، كشتوكاڵ وای لە مرۆڤ كرد كە بتوانێت نیشتەجێ بێت، ئەمەش خۆی لەخۆیدا نیشانەی ئەوەیە زۆرترین شارستانییەتەكان بەرهەمی كشتوكاڵن» ئه‌وه‌شی دووپات كرده‌وه كه لە زۆربەی وڵاتانی جیهاندا گرنگی بەكەرتی كشتوكاڵ دەدرێت و وڵاتانی وەك ڤەنزویلا، بەڕازیل، ئەرجەنتین، كۆبا، جەزائیر و كۆریای باكووریش گرنگیی زۆریان بە ئافرەتانی جووتیار داوە، بەڵام بەداخەوە «لەكوردستاندا ئەم بابەتە پشتگوێ خراوە و كەس گرنگی پێنه‌داوه».
ئه‌و ئه‌ندازیاره له درێژه‌ی ئاخافتنه‌كه‌یدا هێمای بۆ ئه‌وه كرد كه زۆربەی ئافرەتانی گوندنشین خەریكی كشتوكاڵن، بەڵام هەتا ئێستا نازانرێت ڕێژەیان چەندە، گوتیشی: «لەهەرێمی كوردستان زۆرترین ڕێژەی ئافرەتانی جووتیار بەدەست نەبوونی هاوكارییەوە دەناڵێنن، پێویستە سیستەمی قەرزی كشتوكاڵی لە هەرێمی كوردستاندا بەگەڕ بخرێت و هەموو ئافرەتێكی جووتیار بودجەیەكی بۆ دەستنیشان بكرێت، بۆ ئەوەی بتوانێت كشتوكاڵ بكات. لەڕوویەكی ترەوە كشتوكاڵ پێویستی بە قەرزێكی درێژخایەن هەیەو بە پارەیەكی كەم ناكرێت، ناشتوانرێت پارەكەی لە ماوەیەكی كەمدا بدرێتەوە، به‌ڵام له بری ئه‌وه‌ی بایه‌خ به‌و شتانه بدرێ، بەداخەوە زەوییە كشتوكاڵییەكان هەمووی كران بە باڵاخانە و شوێنی نیشتەجێبوون».
كه‌رتی كشتوكاڵ بوارێكی به‌رفراوانه
و ئافره‌ت ده‌توانێ كاری تێدا بكات
چالاكی سیاسی فێنك شه‌فیق حاجی مه‌لا، له ده‌ستپێكی قسه‌كانیدا پشتیوانیی خۆی بۆ پڕۆژه‌ی كاراكردنی ئافره‌تانی جووتیار ده‌رده‌بڕێت و ده‌ڵێت: «من به ته‌واوی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌م كه پێویسته به هه‌موو شێوه‌یه‌ك هانی ژن بدرێت بۆ ئه‌وه‌ی ببێته خاوه‌ن داهات و ئابووریی سه‌ربه‌خۆ، به‌تایبه‌تی له كارێك كه له‌ڕووی بایۆلۆژییەوە بارگرانی بۆ دروست نه‌كات، كه‌رتی كشتوكاڵیش بوارێكی به‌رفراوانه و ژن ده‌توانێ ئیشی تێدا بكات، وه‌ك خانووی پلاستیكی، به‌خێوكردنی ماڵات و په‌له‌وه‌ر، كاری نه‌مامگه و گوڵ، هه‌ڵگرتنی به‌روبوومی وشككراوه و.. هتد، به‌ڵام پێویسته پێش ده‌ست بهكار بوونیان، زانیاریی ته‌واویان پێبدرێت و له‌و بواره‌دا راهێنانی ته‌واویان بۆ بكه‌ن و حكومه‌تیش به قه‌رزی درێژماوه ئاسانكاری زیاتریان بۆ بكات، بۆ ئه‌وه‌ی ژنانیش به تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی خوێنده‌وارییان نییه، توانای خۆیان له‌و بوارانه‌دا بهكار بهێنن، بێ گومان بوونی داهات بۆ ژن ده‌سه‌ڵات و هێزه و پایه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی زیاد ده‌كات، خۆ ئه‌گه‌ر خوێنده‌واریش بن، ئه‌وا باشتر ده‌توانن كاری خۆیان بكه‌ن، بیرمان نه‌چێت له دوای پرۆسەی ئه‌نفال ژنان و كچانی كورد بوون به دابینكاری بژێوی خێزانه‌كانیان، كه زۆربه‌یان له سه‌ر زه‌ویی خۆیان و خه‌ڵكی تر كاری كشتوكاڵیشیان كردووه، هه‌روه‌ها تا ئێستاش ژنانی كورد له گونده‌كان شان به‌شانی پیاوان له كاری ئاژه‌ڵداری و كشتوكاڵدا به‌شدارن، بەشداریی ژنانیش لە كه‌رتی كشتوكاڵدا بە یەكێك لە هەنگاوە گرنگەكانی پێشكەوتنی كۆمەڵگە دەژمێردرێت.
ئابووریناس ئومێد حەمە كەریم سەبارەت بەهەمان پرس ئەوەی بۆ گولان خستەڕوو كە كشتوكاڵ بەهیزترین و پتەوترین كۆڵەكەی ئابوورییەو تاكە ڕێگەیە بۆ ئەوەی مرۆڤایەتی لە برسێتی و هەژاری بپارێزێـت. گوتیشی: «ئافرەتان زۆرترین رێژەی جوتیاران لەجیهاندا پێكدەهێنن، لەبەر ئەوەی ئافرەت خۆی حەزی لە كشتوكاڵە و بەشێكی زۆریش لەئافرەتانی گوندنشین بەكشتوكاڵەوە خەریكن» .
ئەو ئابووریناسە ڕایوایه ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان بەرنامەیەكی گرنگی له بواری ئافره‌تانی جووتیار هەبێت، زۆرترین سوودی ده‌بێت، ئاماژه‌ی به‌وه‌ش كرد كه لەهەرێمی كوردستاندا زۆرترین ڕێژەی ئافرەتی كورد به‌تایبه‌تی له گونده‌كان نەخوێندەوارن، یان ئاستی خوێندەوارییان زۆر كەمە، بۆیه ئه‌گه‌ر حكومەت به‌رنامه‌ی هه‌بێت و گرنگی بە په‌روه‌رده‌ی ئافره‌تان له بواری به‌رهه‌مه‌كانی كشتوكاڵ بدات، ئابووری و كشتوكاڵی كوردستان زیاتر ده‌بووژێته‌وه. هه‌روه‌ها پێداگریی له سه‌ر پێویستیی پێدانی قه‌رزی درێژخایه‌ن به جووتیاران كرد و گوتیشی: «ئافرەتانی ناو شاریش كە نەخوێندەوارن، یان ئاستی خوێندنیان كه‌مه، پێوسته هان بدرێن بۆ ئەوەی كشتوكاڵ بكەن، بەتایبەتی لە بواری بەرەوپێش چوونی پشتێنەی سەوز كە بەشێك لەو پشتێنە بكرێـتە نەمامگە و بدرێت بە ئافرەتان، چونكە ئافرەت زۆرتر ئارەزوویان له جوانكردنی گوڵ و گوڵزار هەیە».
ده‌كرێ سوود لە ئەزموونی وڵاتانی دی ببینین
نووسه‌ر و ڕۆشنبیری دووره وڵات ئه‌حمه‌دی مه‌لا، وروژاندنی بابەتی وا لە کوردستان به «مایەی شانازی» ده‌زانێت و پێشنیار ده‌كات به جددی لێكۆڵینەوەی مەیدانی بۆ بکرێت. هه‌روه‌ها پێشنیار ده‌كات، چەندین پرسیار لە لایەن شارەزایانی بواری کۆمەڵایەتی و کشتوکاڵی ئامادە بکرێت، بۆ ئەوەی سەرنج و را و تێبینی و پێشنیاری ورد و بابه‌تییانه‌ی له‌سه‌ر دروست بێت و بە هەند وەربگیرێت. هه‌روه‌ها ده‌ڵێـت: «هەموو وڵاتێک خاوەن کەلتوور و داب و نەریتی خۆیەتی، زەحمەتە وڵاتێکی دیکە بکەینە نموونە، بەڵام ده‌كرێ سوود لە ئەزموونی وڵاتانی دی ببینین، دەبێ سەرەتا زەمینەی کۆمەڵایەتی، ئابووری و ژینگەی خۆمان به ته‌واوی بناسین بۆ ئەوەی تاقیکردنەوەکە بە شێوەیەکی پوخت بگاته ئەنجامێک کە سوودی بە هەموو لایەک هەبێت».
پێویسته له پێدانی قەرزی کشتوکاڵ جیاوازی ڕه‌گه‌زی نه‌كرێت
رۆژنامەنووس و چالاکی بواری مافەکانی ئافره‌ت شلێر باپیری، پێش ئه‌وه‌ی باسی ڕووی ئه‌رێنی دابینکردنی زەوی کشتوکاڵ بۆ ئافره‌تان بكات، به پێویستی ده‌زانێت ئاوڕێک لە رابردوو بدەینەوەو بە هەڵسانگاندنی له‌گه‌ڵ ئەمڕۆ بزانین ئافره‌تان تا چەند کاریگەرییان لەسەر کەرتی کشتوکاڵی هەبووە. كه بێ گومان تا هه‌نووكه‌ش ئافره‌تانی لادێ له كه‌رتی كشتوكاڵ و ئاژه‌ڵداری له پیاوان ماندووترن. گوتیشی: «بەداخەوە تا ئێستا هەر کارێکی ژن کە لە بواری کشتوکاڵی کراوە، وه‌كو كاری خۆی و داهاتی خۆی بۆی ئەژمار نەکراوەو وەک ئەرکێک به‌سه‌ریدا سه‌پێندراوه، كه دەبێ هاوکاری باوانی یان هاوسەرکەی بکات، به‌ڵام به‌گشتی پێویستە زەمینەیەک پێک بهێنرێت بۆ ئەوەی دابینکردنی زەوی کشتوکاڵ بۆ ژنان زیانی لە قازانجەکەی زیاتر نەبێت. هەر وەک دەزانین کۆمەڵگەی ئێمە کۆمەڵگەیەکی پیاوسالارییە و ژنان لە زۆربەی مافەکان بێبەشن و زۆرترین پێداویستی و کارەکانیان بە پیاوانەوە بەستراوەتەوە. بۆیه پرسیار ئه‌وه‌یه ئایا بە ئەنجامدانی وەها پڕۆژەیەک تا چەند پیاوان رێگە بە ژنان دەدەن ئازادانە مامەڵە بە بەرهەمی زەوییەکانیان بکەن، نەک ماندووبوونی بۆ ژنان و قازانجی بۆ پیاوەکانیان بێت، هه‌روه‌ها ئایا لایەنی پەیوەندیدار دەتوانێت ئەوە قبوڵ بکات کە قەرزی کشتوکاڵی بە هەمان شێوەی پیاوان بە ژنانیش بدات؟ کەواتە لە هەر دۆخێکدا ئامادەکاری پێویستە بۆ ئەوەی لە کارێکی وادا قۆناخێکی نوێ لە بەرهەمی کشتوکاڵی دەستپێبکات».
