بە پێی پێكهاتەو كلتوری كۆمەڵگای كوردی سیستمی كۆمەڵایەتیی ئەم كۆمەڵگایە بە تەواوی پیاوسالارە، ئێستاش بەها سەرەكییەكانی پیاوسالاری “پیاو و پیاوەتی” لە كۆمەڵگای ئێمەدا بەهای یەكەمینن، لێرەشدا تەنیا گرفتەكە بۆ پیاو ناگەڕێتەوە، بەڵكو خودی ئافرەتیش لێی بەرپرسیارە، هەردوو رەگەزیش بە تەواوی لەم سیستەمە ناڕازین،دكتۆر رەشاد میران مامۆستای زانكۆ لە دیداریكی گۆڤاری گوڵاندا بە شێوەیەكی زانستیانەو بە پشت بەستن بە واقیعی كۆمەڵگەی كوردەواری، وەڵامی پرسیارەكانی داینەوە.

* كێشەی ئافرەت خۆی لە خۆیدا كێشەیەكی جیهانییە، بەڵام كێشەكە لە وڵاتی ئێمەدا، كێشەی ئافرەتانی نەتەوەیەكی بێ دەوڵەتە، ئایا تا چەند نەبوونی دەوڵەت كێشەی ئافرەتی كوردی ئاڵۆز كردووە، مەبەستمان ئەوەیە تاچەند كولتووری داگیركاران هاتووەتە ناو كولتووری كورد و كێشەكەی ئاڵۆز كردووە؟
- ئافرەت توخمێكی سەرەكی و هەرەگرنگی ژیانە، بەهیچ شێوەیەك جیاناكرێتەوە لە سەرلەبەری بوار و لایەنەكانی ژیانی مرۆڤایەتی.. ژیانی مرۆڤایەتی بەپلەی یەكەم پەیوەستە بە ئافرەتەوە. ئافرەت هەروەها دامەزرێنەرێكی سەرەكیی ئەو سستمەیە كە كۆمەڵگای لەسەر بنیادنراوە – ئەویش لە پێكهێنانی خێزان و بەڕێوەبردنی ئەركە كولتوورییەكانی (وەچەنانەوە، پێگەیاندنی منداڵ و داڕشتنی كەسایەتییەكەی و...). ئافرەت و پیاو هەمیشە هەر پێكەوەن و لێكدانابڕێن، بەیەكەوە كۆمەڵگا و سستمی كۆمەڵایەتیی دادەمەزرێنن- لەم گۆشەنیگایەوە، هەرگیز ڕاست نییە كە دەگوترێ «ئافرەت نیوەی كۆمەڵگایە»، چونكە كۆمەڵگا بەهەردووكیانەوە(ژن و پیاو) كۆمەڵگایە و دابەش ناكرێ و هەردووكیان وەكو یەك بەرپرسن لەو ژیانە ڕێكخراوە هاوبەشەدا كە دایانمەزراندووە و بەبێ هەر یەكێكیان ئەم ژیانە هەڵدەوەشێتەوە.
جا، ئەو سستمە كۆمەڵایەتییە كە ژن و پیاو لەسەری دەژین لە كۆمەڵگایەكدا چۆنە و لەچ ئاستێكدایە! ئەوە مەسەلەیەكی ترە. ئەو سستمە هەرچەندی كەموكوڕی و ناعەدالەتیی تیابێت، ژن و پیاو پێكەوە لێی بەرپرسن. دە هەر ئافرەتە كە دەوری سەرباشقە دەبینێ لە مانەوە و بەردەوامبوونی ئەو سستمەدا، ئەویش بە داڕشتنی كەسایەتیی منداڵ لە میانەی پڕۆسەی پێگەیاندنی كۆمەڵایەتیدا، ئەو كەسایەتییەی كە دەگونجێ و پێویستە بۆ سستمەكە و پێیەوە دەمێنێتەوە.
سستمی كۆمەڵایەتیی كۆمەڵگای كوردی سستمێكی تەواو پیاوسالارە، ئەو پیاوسالارییەش، وەكو گوتمان، وەكو چۆن پیاو ئاواش ئافرەت لێی بەرپرسیارن. ئێستاش بەها سەرەكییەكانی پیاوسالاری «پیاو و پیاوەتی» لە كۆمەڵگای ئێمەدا بەهای یەكەمینن. ئێستاش ئافرەتان بە هەموو توانایانەوە هەوڵدەدەن كوڕەكانیان «پیاوی پیاو» بن و كچەكانیشیان « ژنی ملكەچ». هێشتا كەمن ناڕەزاییەكان دەربارەی ئەو بەها كولتوورییانەی سستمی كۆمەڵایەتیی كوردی پیادەیان دەكات، كەمترینیش لەناو ئەو ناڕازیانەدا ئافرەتە.
بۆیە مەسەلەكە ژن و پیاو نییە، بگرە سستمە كۆمەڵایەتییە مێژووییەكەیە كە هەردووكیان بەدەستییەوە گیریان خواردووە. زێدەڕۆیی نابێ بڵێین پیاو زێتر لە ئافرەت لە سستمە پیاوسالارەكە ناڕازییە. ئەم سستمەی ئێمە هەردووكیانی (ژن و پیاو) پەراوێز خستوون- ئەمە سستمێكی داخراوی گشتگیرە (شمولی)، تیایدا تاكەكەس (وەكو تاك) هیچ پلە و دەورێكی نییە، بەڵكو ئەم سستمە بەپێی بەهای ئینتیما كاردەكات ئەویش ئینتیما بۆ: ئایین، دەسەڵات، حیزب، بنەماڵە – ئەو ئینتیمایەش لەمیانەی پەیوەندییەكانی خزمایەتی، دۆستایەتی و كرداری ئایینییەوە جێبەجێ دەبێ. هەر تاكێك یەكێك لەو دەزگا و پەیوەندییانەی لەپشت نەبێ، ناتوانێت هیچ دەور و پلەیەكی هەبێت، جا پیاو بێت یان ئافرەت، با ئەو كەسە لێهاتوو و بەهرەمەندیش بێت.
لایەنی نەتەویی، كە سیمای هەر كۆمەڵگایەكە، بێگومان ئەویش ڕەنگدانەوەی كولتووەكەیەتی، ئەو كولتوورەی پێشتر گوتمان ژن و پیاو لێی بەرپرسن. ئافرەت لێرەشدا دەوری باڵا و سەرباشقە دەبینێ، هەر ئافرەتە كە منداڵی خێزانەكەی دەكات بە كەسێكی كورد (نەك عارەب یان تورك)، هەرنەبێ كە فێری زمانی دەكات – زمانی دایك، جگە لە بەها كولتوورییەكانی دیكەی كوردی. سستمی كۆمەڵایەتی و كولتوورەكەی رەوشێكی دیاریكراوی ژیانی واقیعی دادێنن كە تیایدا هەموو توخم و ڕەگەزە كۆمەڵایەتییەكان لەو ڕەوشەدا دەژین و هەموویان پێكەوە كارلێك و چالاكی و پەیوەندیی دەنوێنن- ئەمە لایەنی نەتەوەییش دەگرێتەوە. ئەگەر لەم ڕەوشەدا كێشە و گرفتی نەتەوەیی هەبن ئەوا هەموو توخم و ڕەگەزەكان لەناو ئەو كێشە و گرفتانەدا دەبن و هەر یەكێكیشیان بەپێی پرەنسیپی «ئینتیما»جێگە و دەوری بۆ ئامادەكراوە. نەبوونی دەوڵەت، بەڕای من، هیچ لە مەسەلەی ڕۆڵی ئافرەت ناگۆڕێ. ئەگەر سستمێكی كۆمەڵایەتی بە كولتوورە پیاوسالارەكەیەوە گەیشتبێتە ئاستێكی مەعریفی و ڕۆشنبیریی وا كە بتوانی خەباتی نەتەوەیی بكات و هەوڵی دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی بدات، ئەوا هەر بەو كولتوورەشەوە جێگای ئافرەت لەو پڕۆسەیەدا دەست نیشان دەكات- جا خەباتی سیاسیی نەتەوەیی هەبێت یان نا، دەوڵەت هەبێت یان نا! جێگە و پلە و ڕۆڵی ئافرەت لە كۆمەڵگایەكدا مەسەلەیەكی كولتوورییە.
* لە كوردستان كێشەی ئافرەت هێندە ئاڵۆزە، هەست دەكرێت، ئافرەتان هێندەی وەك ئافرەت خۆیان بە چەوساوە دەزانن، هێندە ئەوەیان لەبیر نییە كە ئەوانیش مرۆڤی نەتەوەیەكی بەشخوراوو بێ دەوڵەتن، پرسیار ئەوەیە چۆن بتوانین ئەم باردۆخە بگۆڕین و توانای ئافرەتیش بخەینە خزمەتی بیری نەتەوەییەوە؟
- وەكو گوتم، ئافرەت بە هەموو توانا و دەور و لێهاتوویی خۆیەوە لە خزمەت مەسەلە نەتەوەییەكە دایە و هەر ئەوە كە مرۆی كورد دروست دەكات. بەڵام لە زۆر بوار و لایەنەكانی ژیانی نەتەوەییدا جێگە و دەوری لەلایەن كولتوورەكەیەوە سنوورداركراون. لێرەدا بۆ گۆڕینی ئەو بارودۆخە، نەك هەر لە بواری نەتەوەیی، چونكە هەموو لایەن و دیاردەكان بەیەكەوە پەیوەستن، چارەسەر خەبات و تێكۆشانە لەپێناو گۆڕانی كولتووریدا، یان ڕاستتر پەلەپێكردنی، چونكە هەموومان هەست دەكەین كە پڕۆسەی گۆڕانی كولتووری ئەوا دەستی پێكردووە – پڕۆسەكە سست و لەسەرخۆیە، بەڵام هەیە و دەتوانین بە دڵنیاییەوە بڵێین كۆمەڵگای ئێمە و كولتوورەكەمان، هەمان ئەوەی پێش 30 ساڵ نییە. ئەو كاتەی پڕۆسەی گۆڕان دەگاتە بەها كولتوورییە هەرە هەستیارەكان ( وەكو ژن و پیاوەتی، ئایین...) ئەو كاتە، بێگومان، پڕۆسەكە بەرچاوتر و گرفت ئامێزتر دەبێ.
لێرەدا، گرنگە سەرنجی لایەنێكی پڕۆسەی گۆڕان بدەین،ئەویش كاتێك دەگاتە ئاستی «وەرچەرخان» كە لەو حاڵەتەدا هەمیشە ئاڵۆزی و توندوتیژیی لەگەڵدا دەبێ، ئاستی هوشیاریی كۆمەڵایەتیی خەڵك دەوری یەكلاكەرەوەی ئەرێنی یان نەرێنی دەبینێ. زۆر گرنگە ئاستێكی شیاوی عەقڵانیزم پڕۆسەی خواستن و داواكاریی گۆڕان بەڕێوەبەرێ و هەرزەكاریی فیكری باڵی بەسەردا نەكێشێ. ئەو عەقڵانیزمە دەبێ لەو ئاستە دابێ درك بكات كە ناوەڕۆكی پڕۆسەی گۆڕانكاریی كولتووری بریتییە لە پرسی دەسەڵات بەهەموو شێوەكانییەوە ( دەسەڵاتی پیاو، دەسەڵاتی ئایین،خێزان، حكومەت، حیزب، بنەماڵە، خێڵ، گەڕەك...)، ئەو دەسەڵاتەش ڕەگی مێژوویی قووڵی هەیە و چەسپاوە – پڕۆسەی گۆڕانكاری لەئارادایە و، وەكو گوتمان ئێمە ئیمڕۆكە وەكو جاران نین، بەگەڕخستنی با هوشیارانە و عەقڵانی بێت - لە مێژوودا نموونەی گەلێ گۆڕانكاریمان هەن كە دەرئەنجامەكانیان هەرگیز لە ئاست قوربانییەكانیان دا نەبوون.
* هەموو هەنگاوێك بۆ پێشكەوتن پێویستی بەوەیە پەرەپێدان لەسەرچاوەی مرۆیی بكرێت، بێ گومان ئەگەر لەم لایەنە ژن بەنموونە وەربگرین، ئەوا زۆر گرنگە وەبەرهێنان لە كچی كورد بكەین لە قۆناخی 5-18 ساڵدا، بۆ ئەوەی ژێرخانیك ئامادە بكەین نەوەیەكی ژنی لێهاتوو بەرهەم بێنین، ئایا ئەگەر ئێمە وەبەرهێنان لە كچدا نەكەین چۆن نەوەیەك ژنی لێهاتوومان دەبێت؟
- خۆشبەختانە ئەم پڕۆسەیە دەستیپێكردووە و ئەوا بە تێمپی باشیش پێش دەكەوێ. ئێمە ئیمڕۆكە ئافرەت لە گەلێ لە شوێنەكانی كاركردندا دەبینین، تەنانەت لە دەزگاكانی دەسەڵاتیش. هەر ئەو ڕاستییەی كە ژمارەی كچان لە قوتابخانە و زانكۆدا هەمیشە ڕوو لە زیادبوونە، ئەوە دڵخۆشكەر و ڕێخۆشكەرە بۆ وەبەرهێنان لەم بوارەدا- ئەمە یەكێكە لە دەرهاویشتەكانی پڕۆسەی گۆڕان.
* لە سیستەمی دیموكراتیدا، سیاسەت واتە رێگرتن لەشەڕ، راشكاوانەتر جوانترین شانازی دیموكراتی ئەوەیە كە كۆمەڵگەی دیموكراتی كۆمەڵگەیەكی ئاشتیخوازە و درەنگ بڕیاری شەڕ دەدەن، پسپۆڕان پێان وایە گرنگە ژن بەشدار بێت لە سیاسەت بۆ ئەوەی هێندەی دیكە بڕیاری شەڕ قورس بێت، ئایا چەند گرنگە ئەقڵی ژن تێكەڵی سیاسەت بكرێت بۆ ئەوەی وڵات لەشەڕ و كاولكاری دوور بخەینەوە؟
- مەسەلەكە تەنیا بوونی ئافرەت نییە لە دەسەڵات. دەسەڵات دەزگایەكی ئاڵۆزە تیایدا میكانیزمی دەركردنی بڕیارەكانی خۆی هەیە- دیموكراسی و بڕیاردان لەسەر شەڕ یان ئاشتی پەیوەستە بە ئاستی هۆشیاریی كۆی ئەندامانی دەزگای دەسەڵاتەوە.
* هەست دەكەین مەسەلەی ماف پێنەدانی ئافرەت بۆتە كلتوور لە كۆمەڵگەی ئێمە، هەست دەكەین كاریگەریی كلتووری داگیركارانی بەسەرەوەیە، بۆیە هەست دەكەین لە زۆر بواردا، ئافرەت وەك كۆیلە سەیر دەكرێت، هەر بۆ نموونە هەتا ئێستا بودجەیەكی تایبەتی بۆ نەخۆشییەكانی تایبەت بە ئافرەت نییە، لەوانە نەخۆشیی سەڕەتانی مەمك و چەندین نەخۆشی دیكە كە تایبەتن بە ژنان، ئایا دەكرێت لە چاودێریی تەندروستیدا، تایبەتمەندییەكانی ژنان لەبەر چاو نەگیرێت؟
- ڕەوشی ئافرەت بەگشتی لە كۆمەڵگای پیاوسالاریی ئێمەدا خۆشبەختانە كۆیلەیی تێپەڕكردووە، ئەگەرچی هێشتا دوورە لەوەی پێی بڵێین كۆمەڵگای یەكسانی. بێ گومان ئەو نایەكسانییە كولتوورە، كولتووری خۆمان، نەك كولتووری داگیركاران. ئەوە مێژووی ئێمەیە ئەم كولتوورەی بۆ فەراهەمكردووین، ئەوەش واتە خۆمان- چونكە میللەتان خۆیان مێژووی خۆیان دروستدەكەن.
دابین كردنی پێداویستییە تایبەتمەندەكانی ئافرەتان، تەندروستیش، بۆ جۆر و ئاستی سستمی حوكمڕانی لە وڵاتدا دەگەڕێتەوە كە تاچەند پەرژاوەتە سەر بوارە كۆمەڵایەتییە جۆراوجۆرەكان و ئەولویاتەكانی چین...