گەرچی بیرمەندان بەردەوام جەختیان لەوە كردووەتەوە كە بێبەشكردنی ئافرەتان لە چالاكیی سیاسی و كۆمەڵایەتیدا كۆمەڵگەیەكی سڕو دواكەوتوو بەرهەم دەهێنێ، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا تەنانەت لە وڵاتە پێشكەوتووەكانیش جیاوازی ڕەگەز لە بواری كار و نرخی كار و بەشداری سیاسی و... هتد بەدی دەكرێ، واتە بە تەواوی و لە هەموو بوارەكاندا لەگەڵ پیاوان مافی یەكسانیان نییە، لە وڵاتە نەریتی و دواكەوتووەكانیشدا دۆخی ئافرەتان و چەندایەتی دەستەبەری مافەكانیان لە ئاستێكی زۆر نزمدایە، ئەوەش لە كاتێكدایە كە زۆرجار ئافرەتان بە نیوەی كۆمەڵگە پێناسە دەكرێن و هاوكات رێگری و كۆسپەكانی بەردەمیشیان نادیدە دەگرن. بێگومان ئەوەش بە كوشتنی تواناكانی نیوەی كۆمەڵگە هەژمار دەكرێ.
گوڵان: كۆمەڵایەتی

ئەگەر ئاوڕێك لەمێژووی مرۆڤایەتی بدەینەوە، دەگەینە ئەو ئەنجامە كە ئافرەتان بوونەتە داینەمۆ و بە هێز وبەهرەو تواناكانیان سوودی زۆریان بە كۆمەڵگە بەخشیوە، بەڵام نكۆڵی لەوە ناكرێ كە لە كۆمەڵگەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە هەرێمی كوردستانیشەوە بە دەگمەن ئاوڕێك لە تواناو هێزەكانی ئافرەتان لە هەموو بوارەكاندا دراوەتەوە.
نیوەی تواناكانی كۆمەڵگە سڕكراوە
توێژەری كۆمەڵایەتی لانە تۆفیق، بێبەشكردنی ئافرەتان لە بەشداریكردنیان لە پرۆسە جۆربەجۆرەكانی ژیان و بەتایبەتی لە بواری بڕیاری سیاسیدا بە «گەورەترین گرفت» هەژمار دەكات و دەڵێت «گەرچی هەرێمی كوردستان بە بەراورد لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ چەند قۆناغێكی ئەرێنی بڕیوە، بەڵام هێشتا بەهۆی بیری خێڵەكی و نەریتی و رێگری لە بەشداری سیاسیی ئافرەتان بەشێكی زۆری جومگەكانی ژیان سڕبووە». ئەو توێژەرە گوتیشی «ئەگەر ئێمە كەمێك وردبینەوە لە كۆتایی هاوكێشەكاندا دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە لە زۆربەی كۆمەڵگەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕست بە كۆمەڵگەی كوردەواریشەوە ئافرەت لە زۆربەی مافەكانی بێبەشكراوە، واتە كۆمەڵگەی ئێمە زیاتر لەجەستەی مرۆڤێك دەچێت كە تووشی جەڵتەی دەماغ بووبێت و نیوەی جەستەی لەكار كەوتبێت، بۆیە ئەگەر هەنگاوێكیش بنێت، زۆر سست و بێ ئەنجام دەبێت» .
لانە جەخت لەوە دەكاتەوە كە «لەهەرێمی كوردستان بەهۆی ئەوەی برەو بەتواناكانی ئافرەتی كورد نەدراوە، گەورەترین گرفتی هزری دروستبووە»، گوتیشی «ئەگەر تەماشا بكەین، دەبینین كۆمەڵگەی ئێمە لە ڕووی كاركردنەوە زۆر لە كۆمەڵگەی وڵاتانی كەنداو دەچێت، بۆ نموونە سەدان ئافرەتی بەتوانامان هەیە، ئەگەر حكومەت گرنگییان پێبدات، تەنانەت توانای ئەوەیان هەیە لە بەڕێوەبردنی وڵاتدا یارمەتی پیاوانی سیاسی بدەن، بەڵام بەداخەوە پشتگوێ خراون، هەروەها ئەمڕۆ هەرێمی كوردستان باشترین بازاڕی كاركردنی هەیە، بەڵام بەداخەوە هیچ سوود لەتوانای ئافرەتی كورد وەرنەگیراوە، ئەوەتا ئافرەتی كورد و خاوەن بڕوانامە بێكار لەماڵەوە دانیشتووە، كەچی ئافرەتی عەرەب لە بەغداوە دێن و لە فەرمانگە و كۆمپانیاكانی ئێمە كاردەكەن، زۆر ئافرەتی كوردمان هەیە دەرچووی كۆلێژە نایابەكانی وەك ئەندازیاری و زانست و كارگێڕین كەچی سوود لەتواناكانیان وەرنەگیراوە، بۆیە جێگەی پرسیارە كە حكومەت گرنگی بە تواناكی ئافرەتانی كورد نادات».

هەر وڵاتێك سوود لە توانا شاراوەكانی ئافرەت وەرنەگرێ ئاوەدان نابێتەوە
شێروان حەمەد ئەمین مامۆستای زانكۆیەو سەبارەت بە هەمان پرس دەڵێت: «گەورەترین گرفتی كچانی كۆمەڵگەی ئێمە لەوەدا كورت دەبێتەوە، كە تواناكانیان سڕكراون ئەمەش بۆتە هۆی دواكەوتنی كۆمەڵگە، چونكە بەشێكی زۆری هێز و تواناكانی كۆمەڵگە هی ئافرەتانە، بەڵگەشمان بۆ ئەمە ئاوەدانكردنەوەی ئەو وڵاتانەیە كە دوای جەنگ ئافرەت ئاوەدانی كردنەوە»، نموونەشی بە وڵاتانی ئەڵمانیا و كۆریا هێنایەوە، كە ئافرەتانی ئەو وڵاتانە توانییان لەدوای كۆتاییهاتنی جەنگی دووەمی جیهان لە ساڵی (1945) وڵاتەكانیان ئاوەدان بكەنەوە.
ئەو مامۆستای زانكۆیە، لە درێژەی قسەكانیدا جەختی لەوە كردەوە كە لە هەرێمی كوردستان گەرچی وەزیر و ڕاوێژكار و بەڕێوبەری گشتی ئافرەتمان هەیە، بەڵام ژمارەیان زۆر كەمە و ڕەخنەشی لەوە گرت كە ئافرەت لەپلە ئیدارییەكانی خوارەوەدا زۆر بە كەمی دەبیندرێن، واتە «لەنێو پۆستە خۆجێیەكاندا ئافرەتان فەرامۆشكراون بەتایبەتی لەسەر ئاستی بەڕێوبەری بەش و فەرمانگەكان، بەڵام بە پێچەوانەی كوردستانەوە كۆمەڵگەی لوبنانی لەسەر بنەمای هاوبەشی هەردوو ڕەگەز دروستبووە، هەر ئەمەش وایكرد ئافرەتان بتوانن دوای 25 ساڵ شەڕی ناوخۆ سەرلەنوێ وڵاتەكەیان بنیاد بنێنەوە، بەڵام لە وڵاتێكی وەك ئەفغانستان، چونكە سوودیان لەتوانا شاراوەكانی ئافرەت وەرنەگرتووە، وڵاتەكەیان تا ئێستا وێرانە».
قەرزی بچووك لە پۆستی باڵا بۆ ئافرەتان گرنگترە
پسپۆڕی كارگێڕی فەرمان عەلی شەوقی، ئەویش هەمان ڕای هەیە و باسی ئەوە دەكات كە بێبەشكردنی ئافرەتان لە دەڕبڕینی ئارەزووەكانیان دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی تواناكانی كۆمەڵگە، بە بڕوای ئەو پسپۆڕە چارەسەری كێشەكە بەوە دەبێت كە بە حكومەت و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی پێویستە كار بۆ ئەوە بكەن كە لەخوارەوە بۆ سەرەوە گرنگە بە پێگەی ئافرەت بدەن، نەك وەك ئەوەی ئەمڕۆ لە كوردستان دەیبینین گرنگی پێدان لەسەرەوە بۆ خوارەوەیە، واتا لە وڵاتی ئێمە تەنیا لە قۆناغی هەرزەكاری گرنگی بە ئافرەت دەدرێت، ئەویش زیاتر بۆ چاودێریكردن و بەستنەوەیانە بە نەریتەكانەوە، پێویستە لەسەرەتای تەمەنەوە گرنگی بە ئافرەت بدرێت، بۆ ئەوەی تواناكانی خۆی بناسێت».
فەرمان عەلی ڕەخنە لەوە دەگرێت كە «ڕێكخراوەكانی ئافرەتان هەمیشە باسی ئەوە دەكەن كە پێویستە ئافرەت پۆستی باڵای پێبدریت، ئەوەش زۆر ناچێتە قاڵبی چارەسەركردن، چونكە ئەگەر رێكخراوەكانی ئافرەتان و ژنان مەبەستیانە كێشەكانی ئافرەت چارەسەربێت، پێویستە كار بۆ ئەوە بكەن كچانی ئێمە لە تەمەنی منداڵییەوە گرنگییان پێبدرێت و بە شێوەیەكی زانستی و دروست پەروەردە بكرێن و داوای ئەوەش بكەن كە لە بەرنامەكانی حكومەت سیستەمی پەرەپێدانی تواناكانی ئافرەتان لەخۆبگرێت، واتا پێویستە لە حكومەتی داهاتوودا بیمەی بێكاری بۆ ئافرەتان هەبێت، مووچە بۆ كچانی قوتابی هەبێت، دەرماڵە بۆ ئەو ئافرەتانە هەبێت كەكارەكانیان قورسە، ئافرەتانی گوندەكان خوێندەوار بكرێن، خوێندنی خێرا هەبێت بۆ ئەو كچانەی وازیان لەخوێندن هێناوە، مووچە بۆ گەورە كچان دابین بكرێت، قەرزی تایبەتی بە ئافرەتان هەبێت، بەڵام ئافرەتانی خاوەن پلە و پەرلەمانتار و سیاسەتمەداریش هەوڵیان نەداوە هەموو مافەكانی ئافرەت دەستەبەر بكەن» گوتیشی «ئافرەتە سەركردەكانی ئێمە تەنیا باسی ئەوە دەكەن كە پۆستی باڵا بدرێت بە ئافرەتان، ئەمە هەموو قسەی ئەو ئافرەتانەیە كەخۆیان كردۆتە نوێنەری ئافرەتان، بە بڕوای من دەستنیشانكردنی قەرزی بچووك لە پۆستی باڵا بۆ ئافرەتان زۆر گرنگترە، چونكە قەرزی بچووك دەبێتە هۆی پێشكەوتنی باری ئابووری و تواناكانی زۆربەی ئافرەتان، بەڵام پۆستی باڵا تەنیا چەند ئافرەتێك لێی سوودمەند دەبن».
ئافرەت لە ئایینی ئیسلامدا هەمیشە جێگەی بایەخ بووە
مامۆستا عەبدوڵڵا شێركاوەیی بەرپرسی ڕاگەیاندنی یەكێتی زانایانی ئایینی، سەبارەت بە پێگەی ئافرەت لە ئایینی ئیسلامدا، سەرەتا باسی ئەوەی ئەوەی كرد كە «ئایینی پێرۆزی ئیسلام گرنگیەكی زۆری بەئافرەتان داوە و پێگەیەكی زۆر بەرزی پێبەخشیون»، گوتیشی «ئافرەت لە ئایینی ئیسلامدا هەمیشە جێگەی بایەخ بووە، تەنانەت خودای گەورە سووەرتێكی قورئانی پیرۆزی بەناوی ئافرەتانەوە ناو ناوە، پێغەمبەری خودا (دروودی خودای لێبێت)ڕێزێكی زۆر گەورەی بۆ ئافرەتان هەبووەو لەفەرموودەكانیدا ئەمە ڕەنگی داوەتەوە، (ما أكرمهن إلا كریم وما أهانهن إلا لئیم) واتا لەم فەرموودەیەدا دەفەرموێت ئەوەی كە ڕێز لەئافرەت دەگرێت كەسێكی بەڕێزە و ئەوەشی كە رێز لە ئافرەت نەگرێت، ئەوا كەسێكی بێڕێزە، ئەمە نیشانەی ئەوەیە كە ئافرەتان هەمیشە لەئاینی پیرۆزی ئیسلامدا جێگەی رێزبوون».
مەلا عەبدوڵا ئەوەشی روونكردەوە كە ئافرەتان لەسەردەمی ئیسلامدا هەموو كارێكیان ئەنجامداوە تەنانەت لە جەنگەكانیشدا بەشداربوون و ڕۆڵێكی زۆر گەورەیەیان هەبووە، ئەم پێگەو ڕۆڵە هەتا سەردەمی خەلیفەكانی راشدین هەربەردەوام بووە، هەر لەو بارەیەوە گوتی «خودای گەورە هەردوو ڕەگەزی وەك یەكتری بانگ كردووەو جیاوازی لەنێوانیان نەكردووە، ئافرەتانیش رێگەیان پێدراوە كە بڕیاربدەن و تەنانەت پێغەمبەری ئیسلام دروودی خودای لێبێت، بۆ سوڵحی حودەیبییە ڕاوێژی بە سەحابە ئافرەتەكانیش كردووە، یەكێك لەو ئافرەتانەش ناوی (ئوم سەلەمە) بووە كە ڕاوێژی پێكراوەو زۆر زیرەكانە لە بڕیارەكان بەشداربووە». گوتیشی «یەكێك لەو ئافرەتانەی كە لەسەردەمی پێغەمبەر دروودی خوای لیبێت زۆر ڕاوێژی پێكراوە، ئایشەی دایكی بڕواداران بووە، كە زۆرجار بڕیاری داوەو پێغەمبەر (دروودی خوای لێبێت)، ڕێزی لەبڕیارەكەی گرتووە».
ئەو مامۆستا ئایینییە جەختی لەوەش كردەوە كە لە سەردەمی پێغەمبەری موسڵمانان ئافرەت هەبووە كەلوپەلی لە بازاڕ فرۆشتووە، گوتیشی « لەسەردەمی ئیمام عومەری كوڕی خەتاب ئافرەتێك بەناوی (شیفای كچی عەبدوڵا) سەرپەرشتی بازاڕی كردووە، واتە لە سەردەمی هاتنی ئیسلام هیچ كاتێك ئافرەت دەمكوت نەكراوەو هەمیشە خاوەنی بڕیار بووە، بەڵام بە دووركەوتنەوەی خەڵك لە ئایینی پیرۆزی ئیسلام و تێكەڵبوونی كەلتوورەكان و دروستبوونی نەریتی خراپ ئافرەت پەراوێز خراوە، چونكە خەڵكی ئێستا باش لە ئایین تێنەگەیشتوون».