جۆن لۆك‌ دامەزرێنەری شۆڕشی ئارامی 1688ی بەریتانیا كە بە باوكی لیبرالیزمی سیاسی ناسراوە، روانگەی تایبەتی بەرامبەر بە پێگەی ئافرەتان هەیەو جەختیش لەوە دەكاتەوە كە هۆكاری سەرەكیی نەگەیشتنی ئافرەت بە پۆستی باڵا پەیوەندی بە تێڕوانینی پیاوەوە هەیە. لە هەرێمی كوردستانیش سەرەڕای ئەوەی تا رادەیەك بۆ هاتنەپێشەوەی ئافرەتان لە كاروباری ئیداری و سیاسی و حزبی و تەنانەت لە بەڕێوەبردنی حكومەتدا كاری بەرچاو كراوە، لێ ژمارەی ئافرەتان لە پۆستە باڵاكاندا لە ژمارەی پەنجەكانی دەست تێپەڕناكات. لەو بارەیەوە بەشداربووانی ئەم راپۆرتەی گوڵان راوسەرنجی خۆیان دەخەنەڕوو.

زۆر جار باسی ئەوە كراوە كە پیاو وێنەیەكی شێواوی بۆ ئافرەت كێشاوە، كارەساتی گەورەش ئەوەیە، ئافرەت بە جۆرێك بڕوای بەو وێنەیە كردووە، تا ئەو ئاستەی خۆی گومانی لەوە هەیە كە پێویستە لەگەڵ پیاودا یەكسان بێت، تەنانەت بەوەش قایل بووە كە پاشكۆی پیاو بێت. لە ئەوروپاش تا سەدەی نۆزدەیەم كە ئەوسا باوكسالاری سەروەر بووە، بە سووكی سەرنجی ئافرەت دراوە، ئەو تێڕوانینە بۆ ئافرەتانی رۆژئاوایی گۆڕانی زۆری بەسەردا هاتووە. بەڵام لە ئاسیا و وڵاتانی رۆژهەڵاتی كرۆكی ئەو جۆرە تێڕوانینە گۆڕانێكی ئەوتۆی بەخۆیەوە نەدیوە. بۆیە تا هەنووكەش كۆسپ و كۆتیان لە بەردەم دروست دەكرێ و هێندە سانسۆریان لەسەر دانراوەو جەستەیان زەوت كراوە، كە بە دەگمەن ئافرەت هەیە هەستی بە كارامەیی و تواناكانی كردبێت. واتە رێگرییە نەریتی و ئایینی و كەلتوورییەكان دەرفەتیان بە ئافرەت نەداوە، لە پۆستە باڵاكانی حكومەتدا توانای خۆیان تاقی بكەنەوە.
گەرچی ئافرەتی كورد لە مێژووی رابردوویدا پێگەی بەرزی هەبووە، بەڵام بەرە بەرە بە هۆی كەلتووری هاوردەو داگیركاری وڵاتەكەی، ئافرەت بە بیانووی كورد بوون و ئافرەت بوونەوە، نەك رێگەی گەشەكردنی سیاسی هەموار نەكراوە، بەڵكو بە هەموو شێوەیەك چەوساوەتەوە. بۆیە ئافرەتی كورد لە خەباتی شاخ و شاریش پشكی شێری بەركەوتووە. لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا وەكو پێویست ئاوڕ لە تواناكانی ئافرەتی كورد نەدراوەتەوە. لە هەرێمی كوردستان سەرەڕای ئەوەی لە دوای پرۆسەی رزگاركردنی رژێمی بەعس ئافرەتان بە رێژەیەكی بەرچاو لە خەباتی مەدەنی و كۆمەڵایەتی دەركەوتوون، بەڵام هێشتا پێگەی سیاسییان بە رێگەیەكی بەرچاو بەهێز نەكردووە. بۆ نموونە ژمارەی دانیشتوانی هەرێمی كوردستان لە سێ پارێزگادا دەگاتە (4،994،631) كەس و لەم رێژەیەش (2،487،397)كەسیان ئافرەتن، بەڵام كەمترین رێژەی ئافرەت لە پۆستە باڵاكانی حكوومی و حزبیدا دەبیندرێن.
كۆمەڵگەی نەریتی حساب بۆ پیاوی بێدەسەڵاتیش ناكات
كۆمەڵناس شێروان سەلیم، لەو بارەیەوە بۆ گوڵان دەڵێت «لە ڕووی سۆسیۆلۆژیی كۆمەڵگەی كوردەوارییەوە هەتا ئێستا لەكوردستان هێز بەسەر هەموو كایەكاندا زاڵ بووە، لەسۆنگەی ئەم چەمكەوە هەموو دەرگاكانی دیالۆگ دادەخرێن، واتە كاتێك پێوەری هێز بەسەر هەموو كایەكاندا زاڵ بێت، هیچ رێگەیەك بۆ دیالۆگ نامێنێتەوە، بۆیە ئافرەت ناتوانێت بگاتە پۆستێكی باڵا و پێگەیەك بۆ خۆی دروست بكات».
ئەو كۆمەڵناسە ڕایوایە «گرفتی كۆمەڵگەی نەریتی لەوەدایە تەنیا دان بەپیاوە بەهێزەكاندا دەنێت، تەنانەت حساب بۆ پیاوی بێدەسەڵات ناكات، ئیتر چۆن ئافرەت لەكۆمەڵگەیەكی ئەوها توندوتیژدا دەبێتە خاوەن پێگە؟».
چاودێری سیاسی هاژە عەلی، سەرەتا هێما بۆ ئەوە دەكات كە بەگوێرەی راپۆرتی گەشەپێدانی نەتەوە یەكگرتووەكان مافی ئافرەتان بەپەیمانی نەتەوەیەكگرتووەكان مسۆگەر بووە، بەڵام لە زۆربەی وڵاتان ئافرەت لە دەرەوەی سیاسەت رادەگیرێ ‌و پەراوێز دەخرێت، گوتیشی «بەگوێرەی ڕاپۆرتی ساڵانەی نەتەوەیەكگرتووەكان رێژەی بەشداریكردنی ئافرەتان لەكایە سیاسییەكاندا لەوڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەئاستێكی زۆر نزمدایە، بۆ نموونە بەشداری سیاسیی ئافرەتان لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا ناگاتە (10%)، لەوڵاتێكی وەك هیندستان بەشداری ئافرەتان لەكایە جیاوازەكانی سیاسەتدا تەنیا (12%) بووە، ئەم ڕێژەیە لە وڵاتانی ناوچەكە كەمترە، بۆ نموونە لە وڵاتی یەمەن رێژەی بەشداری ئافرەتان تەنیا (5%) و لەوڵاتێكی وەك كوێت ئافرەتان مافی دەنگدانیشیان بۆ هەڵبژاردن نییە، لەكاتێكدا لەوڵاتی سعودیە رێژەی بەشداری ئافرەت لەكایە سیاسیەكان هەر هەستی پێناكرێت و ڕەنگە رێژەكەی لە (01%) كەمتر بێت، لە هەرێمی كوردستان بە بەراورد لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكە ئافرەتان ڕۆڵێكی كارایان هەیەو بەرزترین رێژەی بەشداریی سیاسیی و حكومی و پەرلەمانییان هەیە» گوتیشی «خۆشبەختانە لە ڕووی بەشداری سیاسەتەوە رێژەی ئافرەتان لەهەڵكشاندایە، بۆ نموونە خۆشبەختانە لەپەرلەمانی كوردستان بە ڕێژەیەكی باش ئافرەت بوونی هەیە، كە لەزۆربەی وڵاتانی جیهان زیاترە‌و لەگەڵ ئەوەش سیستمی كۆتایان بۆ ئافرەت داناوە، بەشداری ئافرەتان لەڕیزی سەركردایەتی پارتە سیاسییەكاندا تائێستا لەئاستی پێویستدا نییە و كارەساتیش ئەوەیە كە ئافرەت لەسەردەمی جیهانگیریدا نەیتوانیوە بگاتە شوێنی بڕیار».
دواتر هاژە كەمبوونی دەرفەت بۆ گەیشتنی ئافرەت بەپۆستی سیادی بۆ چەند خالێك دەگەڕێنێتەوە، لەوانە: «ئافرەت ئەركی زیاتری خراوەتە سەرشان، دایكایەتی و كاروباری ناوماڵ و كۆسپەكانی نەریتی كۆمەڵگە و توندوتیژی ڕەگەزی و . هتد، خاڵێكی دی كەمتەرخەمی خودی ئافرەتانە كە خۆیان بەشتی لاوەكی سەرقاڵ كردووە‌و نەمانتوانیوە وەك پیاو لەشوێنی پێویست ئامادەییمان هەبێت، هەروەها نەبوونی متمانەی ئافرەتان بە یەكتری كارەساتێكی دیكەیەو دەبێت ئافرەتان خۆیان لەو بیركردنەوەیە دەربازبكەن، كە بەرامبەر یەكتری هەیانە».
پیاوان لەدابەشكردنی پۆستەباڵاكاندا ئافرەت بێبەش دەكەن
سۆزان عارف سەرۆكی رێكخراوی تواناسازیی ژنان، ئەوە دەخاتەڕوو كە بەپێی ئامارەكان ئافرەتان 60%ی مرۆڤی جیهان پێكدەهێنن بەڵام لە پۆستەكاندا رێژەیان زۆر لە پیاوان كەمترە، سەبارەت بە هۆكارەكانیشی گوتی «كۆمەڵگەی باوكسالاری و نەریتی خێڵەكی هەمیشە بۆ وەرگرتنی پۆستە باڵاكان پشتگیری پیاوان دەكات، هەروەها ئافرەت چەندین ئەركی هەستیار و زۆر زەحمەتی هەیە، كە بریتین لە پەروەردەكردنی منداڵ و سەرپەرشتیی كاروباری خێزان، كاركردنی لە دەرەوەی ماڵ، سەرپەرشتی پەیوەندییە خێزانیەكان و بەستنی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و سەردانی خزم و كەس و راپەڕاندنی ئەركی میوانداری و...هتد، بۆیە ئەستەمە بتوانێت ئەم هەموو ئەركەی لەسەر شان بێت و هەولێ پۆستی باڵا بدات»
سۆزان عارف رەخنە لەوە دەگرێت كە لەهەرێمی كوردستان، لە دابەشكردنی پۆستەباڵاكاندا ئافرەت بێەبەش دەكرێت، واتە لەدامودەزگاكان و دروستكردنی لێژنەكانی بەڕێوەبردن و كارگێڕیدا ئافرەت بێبەش دەكرێت و پیاوان دەڵێن ئافرەت ناتوانێت ئەو پۆستانە بەڕێوەببات، زۆربەی هەرە زۆری زەمالەو ئاسانكارییەكانی بواری خوێندن بۆ پیاوان تەرخانكراوە». گوتیشی «تا ئێستا باوەڕێكی فعلی نییە بۆ ئەوەی ئافرەت بەتەواوی بەشداری دەسەڵات بكات، نیوەی كۆمەڵگە نەیتوانیوە وەك پێویست بەشداری لە پرۆسەی گەشەپێدان بكات، كۆمەڵگە ئەگەر لەپۆستە باڵاكاندا بەشداری بە ئافرەت نەكات، وەك ئەوە وایە كە مرۆڤێك لەسەر یەك قاچ ڕاوەستابێت.
سەرۆكی رێكخراوی تواناسازیی ژنان لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا كە سیستەمی كۆتا تا چەند كاریگەری لە بەرەوپێشبردنی پێگەی ئافرەتاندا هەوبووە؟ گوتی «سیستەمی كۆتا تەنیا بۆ دەسەڵاتی یاسادانانە و دەسەڵاتەكانی جێبەجێكردن و دادوەری نەگرتۆتەوە، هەرئەمەش وایكردووە كە لەناو ئەنجومەنی وەزیراندا تەنیا یەك وەزیری ژنمان هەبێت، هەروەها ئەو ئافرەتانەی كە بە كۆتا دەچنە پەرلەمان كەسانی لێوەشاوەبن، واتا توانای ئافرەتەكان گرنگە كە دەبنە ئەندام پەرلەمان، نەك رێژەكەیان چەندە، دەبێت بزاین ئەو ئافرەتانە دەتوانن چی بكەن، یان چییان كردوووە، نەك ئەوەی تەنیا ڕێژەیان زیادبكرێت، بۆیە پێویستە ئافرەتان زیاتر خۆیان ماندووبكەن و هەوڵبدەن ئەنجامیان هەبێت، هەتا قەناعەتێك بۆ كۆمەڵگە دروست بكەن، كە ئەوان توانای ئیشكردنیان هەیە، سیستەمی كۆتا تاهەتایە بەكارنایەت، بۆیە پێویستە ئەو ئافرەتانە لەم مەرحەلە تەجروبیەدا سەركەوتوو بن، بۆ ئەوەی چارەسەرەكان شكڵی نەبن و چارەسەری بنەڕەتی بن».
كۆمەڵگە هێڵی سووری بۆ ئافرەتان زۆرە
توێژەری كۆمەڵایەتی شەیدا ئەنوەر بالخی دەڵێ «هەر كۆمەڵگەیەك لەسەر بنەمایەك و بەشێویەك لەشێوەكان ئافرەتی خۆی پەرەوەدردە دەكات، كۆمەڵگەی كوردەواریش ئافرەتێكی جیاواز لە كۆمەڵگەی رۆژئاوایی بەرهەم دەهینێت، چونكە لە كۆمەڵگەی كوردەواری كۆمەڵێك فشار لەسەر ئافرەتان هەیە كە وایكردووە لە چوارچێوەیەكی تەقلیدی دیاریكراودا بژین و خۆیان لە بەشێكی زۆر لەپیشەكان بەدوور بگرن، نموونەش بۆ ئەمە پیشەی مامۆستایەتییە كە زۆرترین رێژەی ئافرەتان بۆ ڕازیكردنی مێردەكانیان هەڵیدەبژیرن و لە بەرامبەریشدا كەمترین رێژەی ئافرەت ڕوو لە كاركردن لەهەندێك پیشەدا دەكەن كە هێڵی سووری لەلایەن كۆمەڵگەوە بۆكێشراوە».
ئەوتوێژەرە جەختی لەوەش كردەوە كە «پیاوان، ئافرەتێكیان دەوێت بەتەواوی پابەندبێت بەهەموو بڕیارەكانیان، بۆیە هەمیشە ئافرەت لەچوارچێوەیەكدا دەهێڵنەوە كە نەتوانێت دەست بخاتەناو كاروبارەكانی پیاوانەوەو هەرگیز ئافرەتێكی سەربەستیان پێ قبوڵ ناكرێت، بۆیە ئافرەتێك لە منداڵییەوە لەژێر دەستی ماڵی باوكیدا بێ ئیرادە كرابێ، ئیتر چۆن دەتوانێت سەركەوتن بەدەست بهێنێت و بگاتە ئاستێكی گرنگی بڕیاردان؟».