دەرچوونی ئەم ژمارەیەی گۆڤاری گوڵان، هاوكاتە لەگەڵ (25ی نۆڤەمبەر) كە وەك ڕۆژی جیهانیی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان دەستنیشان كراوە. ئایا ئەو ڕۆژە جیهانییە چ ڕەنگدانەوەیەكی لە كوردستان هەیە؟ ئایا (25ی نۆڤەمبەر) كۆمەڵگەی كوردی بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان هان دەدات؟ وەڵامی ئەو پرسیارە لە بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گوڵان وەردەگرین.
گوڵان: كۆمەڵایەتی
بەهۆی زیادبوونی رێژەی توندوتیژییەكان لەبەرامبەر ئافرەتانی جیهان، كۆمەڵەی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان بە بڕیاری ژمارە (134/54) لە17ی كانوونی یەكەمی ساڵی 1999 رۆژی 25ی تشرینی دووەمی بە رۆژی جیهانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان راگەیاند، لە ئێستادا 25ی نۆڤەمبەر رۆژێكی جیهانییە بۆ هەڵمەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی و رۆژی بەرجەستەكردنی نابەرامبەرییەكانی سەر تەوێڵی دیرۆكی مرۆڤایەتییە، بێگومان ئەو ڕۆژە جیهانییە كاریگەری و ڕەنگدانەوەیەكی لەسەر ئاستی دنیا بەگشتی و كوردستان بەتایبەتی لە باشتر كردنی رەوشی ئافرەتان و دەستەبەركردنی مافەكانیان دەبێت. بەڵام سەرەتا پێویستە ڕامانێكمان لەسەر ئامارەكانی چەند وڵاتێك هەبێت، بۆ ئەوەی زیاتر لە مەترسییەكانی بەرزبوونی ڕێژەی توندوتیژییەكان تێبگەین.
ئامارەكانی توندوتیژی بەرامبەر بە ئافرەتان لە ئاستی جیهان و كوردستاندا
لە دوا توێژینەوەكانی تایبەت بە دیاردەی توندوتیژی دژی ئافرەتان دەركەوتووە كە ئەو دیاردەیە گشتگیرەو لەكۆمەڵگەی تازەپێگەیشتوو و تەنانەت پێشكەوتووەكانیش بوونی هەیە، ئەو ئامار و داتایانەی كە لەبەردەستن سەلمێنەری ئەو راستییەن كە لێرەدا هەندێكیان دەخەینەڕوو:
• 95% ی قوربانیانی توندوتیژی لە فەرەنسا ئافرەتن.
• لەهەر 10 ئافرەتی هندستان هەشتیان قوربانی توندوتیژییەكانن.
• لە ڕاپرسییەكدا كە 3000 پیاوی كڕواتی تێیدا بەشداربوون دەركەوتووە 85%ی ئەو پیاوانە لەئافرەتیان داوە.
• لەمیسر لەهەر سێ ئافرەت یەكیان لەلایەن مێردەكەیەوە رووبەڕووی لێدان بۆتەوە.
• ساڵانە لەتێكڕای جیهان 120 ملیۆن كچ ڕووبەڕووی خەتەنەكردن دەبنەوە.
• ساڵانە 700 هەزار ئافرەت لە ئەمریكا دەستدرێژیی سێكسیان دەكرێتەسەر.
• لەبەنگلادش رێژەی كوشتنی ئافرەت بە دەستی هاوسەرەكەی 50%ی رێژەی كوشتن لەو وڵاتە پێكدەهێنێت.
• لەبەریتانیا لەهەر دەقەیەكدا ئافرەتێك بەهۆی ڕووبەڕووبوونەوەی توندوتیژی خێزانی پەیوەندی بە پولیس دەكات.
• 47%ی ئافرەتانی ئوردن بە شێوەیەكی بەردەوام لەلایەن هاوسەرەكانیان رووبەڕووی لێدان دەبنەوە.
• لە وڵاتانی ئەفریقیا رۆژانە 1411 ئافرەت دەستدرێژیی سێكسیان دەكرێتەسەر، ئەوەش بەرزترین رێژەیە لەجیهاندا تۆماركرابێت.

ئاماری توندوتیژییەكانی دژ بە ئافرەتانیش لە هەرێمی كوردستان له ‌دوو ساڵی 2011 و 2012به‌مشێوه‌یه‌ بووه‌:

ئاماری ساڵی 2011
بشوێن كوشتن خۆكوشتن سوتان خۆسوتان ئەشكەنجەدان سكاڵا سێكسی كۆی گشتی
هەولێر 23 9 84 37 168 983 18 1322
دهۆك 6 10 34 51 ــــ 656 14 771
سلێمانی 9 19 87 37 720 725 76 1673
گەرمیان 5 6 23 7 102 174 1 318
كۆی گشتی 43 44 228 123 990 2538 109 4075

ئاماری ساڵی 2012
شوێن كوشتن خۆكوشتن سوتان خۆسوتان ئەشكەنجەدان سكاڵا سێكسی كۆی گشتی
هەولێر 22 9 114 45 112 1213 22 1506
دهۆك 9 10 35 25 -- 738 31 829
سلێمانی 10 15 76 30 444 1241 108 1899
گەرمیان 5 5 28 5 135 234 9 411
كۆی گشتی 46 39 253 105 691 3426 170 4645

بەپێی ئامارەكان لە دوو ساڵی 2011 و 2012 تەنیا لە سێ پارێزگای هەرێمی كوردستان 89 ئافرەت كوژراون، لە سەرەتای ساڵی 2013 تا ئێستاش هەرلەو سێ پارێزگایەی هەرێمی كوردستان نزیكەی 35 ئافرەت كوژراون، كە بێگومان ئاماری ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان ڕێژە و ژمارەی كوژراوان زۆر زیاتر دەكات.
(25ی نۆڤەمبەر) وەك ڕۆژی جیهانیی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان دەستنیشان كراوە. ئایا ئەو ڕۆژە جیهانییە چ ڕەنگدانەوەیەكی لە هەرێمی كوردستان دەبێت؟ ئایا (25ی نۆڤەمبەر) كۆمەڵگەی كوردی بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان هان دەدات؟
پێویستە پێش هاوسەرگیری خولی رۆشنبیركردنیان بۆ بكرێتەوە
حاكم عەبدولباست فەرهادی، دادوەری دادگای تاوان، لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا سەرەتا دەڵێت «هەر كاتێك توانیمان جۆری بیركردنەوەو تێڕوانینی مرۆڤەكان بۆ پێكەوەژیان لەناو خێزان بگۆڕین، ئەو كاتە دەتوانین بەسەر توندوتیژیدا زاڵ بین».
ئەو دادوەرە ڕایوایە ڕۆژی جیهانیی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان كاریگەری خۆی لە باشتركردنی رەوشی ئافرەتان هەیە، بەڵام پێش هەموو بۆنە و ساڵڕۆژێك، یاسای تایبەت بە مسۆگەركردنی مافەكانی ئافرەت و جێبەجێ كردنی یاساكە دەتوانێت ڕووبەڕووی تاوانەكانی توندوتیژی ببێتەوە، سەبارەت بە یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی خێزانیش لە هەرێمی كوردستان گوتی «ئەو یاسایە كەموكوڕی زۆرە، بەڵام با ئێمە پشت بە داتاكان ببەستین، بزانین ئایا داڕشتنی یاساكە توانی رادەی توندوتیژی كەم بكاتەوە، یانیش بۆتە هۆی پتربوونی؟ ئەو كاتە دەتوانین بڵێین یاسایەكی باش بووە، یان بەپێچەوانەوە، لێرەوە من ناتوانم بڵێم ئەو یاسایە چارەی ئەو دیاردەیەی نەكردووە، چونكە ئەوەی من ئاگاداربم ئێستا پیاوانی توندوتیژكار هەست دەكەن كەسێك یان لایەنێك هەیە لەسەر ئافرەتان دێتەدەنگ، بەڵام بە پێچەوانەش هەندێك لەئافرەتان ئەم یاسایەیان بە چەكێك دێتە بەرچاو لەوانەیە لەسەر كێشەی بچووك وكاتی پەنا بۆ بنكەی پۆلیس ببەن و ماڵ لە خۆیان تێك بدەن، واتا خویان و پیاوەكانیان لە دوو سەنگەری بەرامبەر دەبیننەوە، نەك وەك هاوسەر و هاوچارەنووس، من چارەسەری لەوە دەبینمەوە كە پێش هاوسەرگیری خولی رۆشنبیری بۆ پیاو و ئافرەتەكە بكرێتەوەو لەگشت لایەنەكانی ژیانی هاوسەری ئاگاداربكرێنەوە».
تائێستا نەتوانراوە رێگری لە توندوتیژی بكرێ
رێزان كوێخا چالاكی كۆمەڵگەی مەدەنییەو و ئەویش ڕایوایە تا كۆمەڵگە و خێزان بەرەو رۆشنبیرییەكی تەندروست نەچێت و لەسەر پەروەردەیەكی پتەو بونیاد نەنرێن، توندوتیژی رێگەی لێناگیرێ، گوتیشی «دەبێت ژنان وا پەروەردە بكرێن كە بتوانن بەرامبەر ئەو توندوتیژییانە بوەستنەوە، بۆیە پێویستە هەمووان هەوڵی تەواوی خۆمان بدەین بۆ ئەوەی وشیاری تەواو لەنێو ئافرەتاندا بەتایبەتی بڵاو بكەینەوە، بۆ ئەوەی بەسەر هەموو كێشەكاندا زاڵ بن، چونكە بەردەوامیی توندوتیژیی بەرامبەر بە ئافرەتان دەكرێت و تائێستا نەتوانراوە رێگری لە توندوتیژی بكرێ».
سەبارەت بە چارەسەریش ئەو چالاكوانی كۆمەڵگەی مەدەنی بە پێویستی دەزانێت «ئەو یاساییانەی دژی توندوتیژی ئافرەتان هەیە، بەفیعلی لەدادگاكان ئیشی پێبكرێ و پێویستە هیچ بڕیارێكی لێبووردن ئەو تاوانبارانە نەگرێتەوە كە لەسەر توندوتیژی دەست بەسەر كراون، دەبێت بە توندترین شێوە سزا بدرێن، بۆ ئەوەی ببن بە پەندێك بۆ ئەو كەسانەی كە توندوتیژی لە ناخیاندا چێنراوە»، گوتیشی «ئەگەر هاتوو بەو شێوەیە لەسەر یاساكان كار كرا، ئەوە بە شێوەیەكی بەرچاو توندوتیژی روو لە كەمبوون دەكات و تا دواتر بە تەواوی بنبڕ دەكرێت».
حكومەتی هەرێم كاری بەرچاوی بۆ كەمكردنەوەی رێژەی توندوتیژییەكان كردووە
هێڤی جۆڵا یاساناس و چالاكی بواری مافەكانی ئافرەت، سەرەتا هێما بۆ ئەوە دەكات كە توندوتیژی دژ بە ئافرەت یەكێكە لەو دیاردە ناشارستانێتیانەی كە لە سەردەمانێكی كۆنەوە بە رێگە و شێوازی جۆراوجۆر لە ناو كۆمەڵگە و شارستانێتیە جیاوازەكانی جیهاندا پیادە كراوە. گوتیشی «ئاشكرایە كە دیاردەی توندوتیژی دیاردەیەكی تایبەت نییە بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵكو ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ سەرژمێرییەكانی (ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانی) دەبینین لە زۆربەی وڵاتانی رۆژئاوا نموونەی سوید و هۆڵەندا و بەریتانیا و تەنانەت لە وڵاتێكی زلهێز و پێشكەوتووی وەك ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەم دیاردەیە بە رێژەیەكی دیار بەرچاو دەكەوێت و رۆژانە لەو بارەیەوە چەندین داوا تۆمار دەكرێت، بەڵام ئەگەر بێینە سەر لایەنی جیاواز لە نێوان كۆمەڵگەكانی رۆژئاوا و كۆمەڵگەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست جیاوازییەكە لەوەدا خۆی دەبینێتەوە كە تاكەكانی كۆمەڵگەی رۆژئاوا درك بە مافەكانی خۆیان دەكەن و ئاستی رۆشنبیرییان گەیشتووەتە ئەو رادەیەی كە نەترسن لە داواكردنی مافەكانی خۆیان و بە ئاسانی پەنا دەبەن بۆ یاسا و بنكەكانی پۆلیس و داوای یاسایی تۆمار دەكەن، لە كاتێكدا لە كۆمەڵگەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەتایبەتی لە كۆمەڵگەی كوردەواریدا پیاوسالاری باڵی كێشاوە بەسەر خێزانەكاندا و ترسێك لە دڵی ئافرەتاندا دروست بووە، بە جۆرێك خراوەتە مێشكیانەوە كە داواكردنی مافی خۆیان، یاخود پەنابردن بۆ كەسێك لە دەرەوەی خێزان، ئەگەرچی یاساش بێت، كارێكی نەشیاو و عەیبەیە، بە درێژایی مێژوو ئەم جۆرە بۆچوونانە رەگی داكوتاوە لە ناو خێزانەكاندا بە جۆرێك كە پێویستی بە گۆڕینی نەوەیەك هەیە بۆ كاڵكردنەوە ئەم بیروبۆچوونە، بەڵام ئەوەی جێی دڵخۆشییە ئێستا زۆر بە شێوەیەكی دیار و بەرچاو لە سایەی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە كاری گرنگ كراوە لەسەر ئەم بابەتە، جا چ بە دەركردنی یاسایەك بێت بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی، دەبینین حكومەتی هەرێم بە چالاكیی جۆراوجۆر و دامەزراندنی ناوەندەكانی تایبەت بە داكۆكی لە مافەكانی كاری بەرچاوی بۆ كەمكردنەوەی رێژەی توندوتیژییەكان كردووە، ئافرەت ساڵانە تەرخانكردنی (16) رۆژ بۆ چڕكردنەوەی كار و چالاكییەكان و ئامادەكردنی ئامارەكان لەسەر ئەم بابەتە و بە بەردەوامی بڵاوكردنەوەی رۆشنبیری گشتی و بەكارهێنانی میدیاكان بۆ گەیاندنی ڕۆشنبیری یاسایی بە تاك و خێزان سەبارەت بە مافەكانیان، هەروەها هاندانی رێكخراوە جۆراوجۆرەكانی تایبەت بە مافی ئافرەت و مافی مرۆڤ و هاوكاری كردنیان بۆ ئەنجامدانی كار و چالاكی و گێڕانی كۆڕ و سیمینار بۆ زیاتر گەیاندنی زانیارییەكان سەبارەت بە ماف و یاساكان لە چوارچێوەی خێزاندا، نموونەی ئەو ئەرك و هەوڵە بەرچاوەن كە حكومەت پێی هەستاوە، لەلایەكی ترەوە دەبینین هانی ئەوەش دراوە ئافرەت بێتە دەرەوەی ماڵ، بۆیە ئێستا ڕێژەیەكی بەرچاو لە ئافرەتان لە دەرەوەی ماڵ كار دەكەن و ڕۆڵی ئافرەت زیاتر بەهەند وەرگیراوەو پۆستی حزبی و حكوومیشیان هەیە، لە دامودەزگا حكوومییەكان و ڕێكخراو و كۆمەڵەكانی مەدەنی و دەزگاكانی راگەیاندن و بواری هونەری و زۆر بواری تر خۆیان دەرخستووە، ئەمانەش هەمووی ئاماژەن بۆ گۆڕانكاری لە بیروبۆچوونی تاكەكان و كرانەوەی زیاتر بە ڕووی گۆڕانكارییەكاندا و هاوكاری و پاڵپشتی كردنی زیاتر لەلایەن پیاوانەوە بۆ ئەم پرۆسەیە، چونكە بمانەوێ و نەمانەوێ پێشكەوتن و گۆڕانكاری بە یەك لایەن ئەنجام نادرێ، بەڵكو پێویستی بە هاوكاری و دەست لەناو دەستی سەرجەم لایەن و چین و توێژە جیاوازەكانی كۆمەڵگە لە هەردوو ڕەگەز هەیە، بەم جۆرە گۆڕانكاری و پێشكەوتنەكان زیاتر دەچەسپێن و كاریگەرییان زیاتر دەبێت.
ئەو یاساناسە سەبارەت بە ڕۆژی جیهانیی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان و ڕەنگدانەوەی لە كوردستان گوتی «ئەو ڕۆژە جیهانییە خۆی لە خۆیدا پەیامێكە بۆ مرۆڤایەتی بە هەردوو ڕەگەزەوە كە پێكەوە هەوڵبدەن توندوتیژی و دڕندەیی لە ناو خێزان و كۆمەڵگە بنبڕ بكەن». جەختی لەوەش كردەوە كە حكومەتی هەرێم پێویستە زیاتر گرنگی بدات بە بواری پەروەردەو بڵاوكردنەوەی ڕۆشنبیری یاسایی سەبارەت بە یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی و بڵاوكردنەوەی لە سەرجەم قۆناغەكانی خوێندندا و كردنی بە بەشێك لە پڕۆگرامی خوێندن و بە فلیمی دیكۆمێنتاری و كار و چالاكی جۆراوجۆر بۆ ئەوەی منداڵان و نەوەی داهاتووی كوردستان فێری یەكسانی و رێزگرتنی ڕەگەزی بەرامبەر بكرێن و رابهێنرێن لەسەر زمانی گفتوگۆ و بەرزنرخاندنی كاری بەرامبەر، تاكو بۆ خۆیان و بۆ داهاتووی كوردستان تاكێكی تەندروستیان لێ بەرهەم بێت».