? توندوتیژی دەرهەق بە ئافرەتان دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی ترسناكە، بەڕێژەیەكی بەربڵاو لە نێو كۆمەڵگە دواكەوتووەكان بەتایبەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هیند و پاكستان بەدی دەكرێت، ئێوە هۆكارە سەرەكییەكانی بۆچی دەگەڕێننەوە؟
- توندوتیژی دیاردەیەكی كۆنە، تا ئیمڕۆش هەر بەردەوامە، گەر سەیری چیرۆك و رۆمان و ئەفسانە كۆنەكان بكەین، دەبینین بەشێوەیەك لە شێوەكان گوزارشت لەو دیاردەیە دەكەن، داهێنانی كارەكتەری (شەهرەزاد) هۆكارێك بوو بۆ دەربڕینی ئازار و مەینەتی و داخوازییەكانی ژنان، ئەو هەموو چیرۆك و گێڕانەوانەی لەسەر زاری (شەهرەزاد)ەوە بڵاوبوونەتەوە بەڵگەن بۆ ئەوەی كە تاكە چەكی ئەو كاتی ژنان گێڕانەوە و چیرۆك بووە، بەڵام ئەمڕۆ لەگەڵ پێشكەوتن لەسەرجەم كایەكانی ژیاندا گێڕانەوە و چیرۆك، چەكێ چیرۆكە و لەبەرامبەردا (بێدەنگی و قەبووڵ كردن) بۆتە جێگرەوەی قسەكانی(شەهرەزاد).
ژنان ئەمڕۆ بە ناچاری بەو قەدەرە دروستكراوە رازین كە پیاوان بۆیان داڕشتوون، ئەوان لەبەر مەسەلەی تەڵاق، ژن بەسەر هێنان، منداڵ، بێوەژنێتی و چەندان مەسەلەی دیكە، هەموو خراپی و ئازارەكانیان قەبووڵە.
هۆكارەكانی توندوتیژی زۆرن، لە كۆمەڵگەیەك بۆ یەكێكی دیكە جیاوازن، ناهۆشیاری هۆكاری بنەڕەتییە، لە كۆمەڵگە دواكەوتووەكاندا هۆشیاری تاك زۆر لاوازە، هۆكارێكی دیكە سایكۆلۆژییەتی پیاوانە كە بەرهەمی ناهۆشیاری و نادادی كۆمەڵایەتییە، لە كۆمەڵگە دواكەوتووەكاندا تاك بێ ئیرادە و خودان كەسایەتییەكی لاوازە، بە دەست چەندین گرێی دەروونی دەناڵێنێ.
لە رووی بەراوردكارییەوە ناكرێ بەراورد لە نێوان ژیانی ژنانی عێراق و سوریا و ئەفغانستان و ئێران لەلایەك لەگەڵ ژنانی وڵاتانی سویسرا و فەرەنسا بكەیت، جگە لە هۆشیاری، جیاوازییەكی بەرچاو لە یاسای پارێزگاریكردن هەیە، لای ئێمە داڕێژەرانی یاسا تەنیا پیاوانن، دیارە ئەوانیش خاوەن چ سایكۆ و نەفەسێكن، كەواتە ناكرێ چەند خاڵێكی دیاریكراو وەك فاكتەر دەستنیشان بكەین چونكە دیاردەكە دیاردەیەكی دوور مەودایە، وابەستەی زیاتر لە فاكتەرێكە.
? بەڵام بۆچی زیاتر لە نێو كۆمەڵگە ئیسلامییەكان بڵاوە؟
- ئایینی ئیسلام لە روواڵەتدا هەوڵی دەسەبەركردنی ئازادی ژنانی داوە، بەڵام لە ناوەڕۆكدا بەشێوەیەك لە شێوەكان توندوتیژی دەرهەق بە مێینە قووڵتركردووە، كاتێك مێینە بە پەراسوویەكی لاواز دەشوبهێنێ لێرەوە ئیشكالییەتی جۆراوجۆر سەرهەڵدەدا، ئیشكالییەتی ئەوەی ئەوپەراسووە لاوازە پێویستی بە رێنمایی، چاودێرییە، بە تەئدیب و لێدان هەیە، لە ئیسلامدا چەمكی(تەئدیب) چەند شكڵ و شێوەیەكی هەیە لەوانە، جێهێشتن و .. تاد كە ئەمە هانی توندوتیژی دەدات.
زۆر خاڵی دیكە هەیە ئافرەت وەك كاراكتەرێكی ناتەواو سەیر كراوە، وەك لە مەسەلەی میراتدا دوو ئافرەت مافی یەك پیاویان هەیە، هەروەها لە گەواهیدان و شەهادەشدا بە هەمان شێوە گەواهی دوو ژن بە گەواهی یەك پیاو هەژمار دەكرێت، بەشێوەیەكی گشتی یاسا و تەشریعاتی ئیسلام تەئكید لەسەر باڵادەستی و زاڵی پیاوان دەكات.
لە رووی پەروەردەكردنی منداڵیش دیسان ژن مافی خوراوە، ئافرەت تەنیا خزمەتی بەخێوكردن و پێگەیاندن و جل شووشتن و نان ئامادەكردن و چێشت لێنانی پێدراوە، دەسەڵاتێكی ئەوتۆی نییە لەسەر منداڵەكانی، پیاو هەموو بڕیارەكانی لە دەستە ئەو دەستنیشانی ژیانی كچ و كوڕەكانی دەكات، بە ئارەزووی خۆی شێوەی ژیانیان دیار دەكات تا ئەو رادەیەی دەستنیشانی زاوا و بووك بۆ منداڵەكان دەكات.
دەكرێ بڵێین، كۆمەڵگە بە پیاوان و ترادسیۆنەكانی و پیاویش بە بیرو باوەڕەكانی هەموویان دەستیان لە قووڵكردنی توندوتیژی بە گشتی و توندوتیژی دەرهەق بە ژنان هەیە.
لە كۆمەڵگەی رۆژئاواییدا جیاكاری نابیندرێ، رۆژئاوا دەمێكە خۆی لە تەشریعات و تێكستە ئاینییەكان قوتار كردووە، لەوێ یاسا پشت بە تێكست و ئەحكامە ئاینییەكان نابەستێ، بەڵكە یاسای مەدەنی سەروەرە و بەهۆیەوە قۆناغی جیاكاری دەربازكراوە، بۆیە گەر بمانەوێ لە ئاریشە كۆمەڵایەتییەكانی ئەمڕۆ رزگاربین، پێویستە یاسا مەدەنییەكان سەروەر و باڵا دەست بن.
? زۆرینەی لێكۆڵەران و پسپۆرانی بواری سۆسیۆلۆژیا راوبۆچوونی جیاوازیان هەیە لە بارەی ئایا لە رێگەی یاساوە چارەسەری پرسی توندوتیژی بكەین یان سەرەتا دەبێ كۆمەڵێك هەنگاوی كۆمەڵایەتیەتی و ئابووری و هۆشیاری بگرینەبەر، رای تۆ لەم بارەیەوە چییە؟
- مەسەلەی یاسا و تەشریعاتەكان مەسەلەیەكی گرنگە پێویستە دووبارە یاساكان سەر لەبەر دابڕێژینەوە، بەتایبەت ئەو یاسایانەی بۆنی جیاكاری و باڵادەستی پیاوانیان لێدێت، زۆر بەندی یاسایی هەیە هۆكارن بۆ لێك دوورخستنەوە یان و درێژكردنەوەی دوورایی نێوان نێر و مێ.
لە رۆژهەڵاتدا یاسا بەهزری پیاوان دادەڕێژرێ، هەموو یاساكان لە بەرژەوەندی خۆیان دادەنێن، باڵادەستی پیاوان لە رووی ئابوورییەوە هۆكارێكی دیكەیە تا پیاوە چۆنی بوێت بەو شێوەیە ئافرەت رام بكات، لەلایەكی دیكەوە تەشریعاتە ئایینییەكان هەردەم تەئكید لەسەر سەروەریی بڕیاری پیاوان دەكەن و لە مافەكاندا جیاوازی دیاریان لە نێوان نێرومێدا بەرهەم هێناوە.
خاڵێكی یەكجار گرنگ مایەی هەڵوەستە لەسەركردنە، مەسەلەی خۆ ئازاردان و پەیڕەوكردنی توندوتیژی لەلایەن ئافرەتانەوە دەرهەق بەخۆیان، تا ئێستا لێكۆڵینەوەكان نەگەیشتوونەتە راڤەیەكی باوەڕهێن دەربارەی ئەو ژنانەی بەخۆكوشتن یان خۆسووتاندن كۆتایی بە ژیانیان دێنن.
خۆسووتاندن وەك بەهێزترین كرداری توندوتیژی، دەبێ چ هۆكارێك وابكات ژنان بەو شێوەیە ئازاری خۆیان بدەن؟ ئایا هۆكارێكی دەرەكییە یان سایكۆلۆژی.
هەندێك دەڵێن ئەمە رەنگدانەوە توندوتیژی دەرەكییە لەسەر ئافرەتان كە دواجار توندوتیژی دەرهەق بەخود بەرهەم دێنێ، بەڕای من پاڵنەرەكە پاڵنەرێكی زاتی- سایكۆلۆژییە كە هانی ژنان دەدات توندوتیژی لە رادەبەدەر تا راددەی خۆكوشتن دەرهەق بە خودی خۆیان پەیڕەو بكەن، ئەو شێوە توندوتیژیە خراپترین شێوەیە، كردارێكی ئاڵۆز و ترسناكە، زیانی لەسەر خود و دەورووبەریش هەیە.
? توندوتیژی وەك دیاردەیەك چ ئاسەوارێك لەسەر كۆمەڵگە و ئافرەتان جێدەهێڵێ؟
- توندوتیژی بە گشتی ئاسەواری خراپ لەسەر ژن و پیاو و منداڵ جێدەهێڵێ، بەڵام قوربانی گەورە منداڵە، ئەم قوربانیدانەش خۆی لە دیاردەكانی، وازهێنان لە خوێندن، بێكاری، تاوان كردن، جگەرە كێشان، دەبینێتەوە كە دەرەنجام كیانی خێزان پارچە پارچە و شكست دەكات.
? بەڕای ئێوە ئەو هەنگاو و رێگە و شوێنانە چین كە پێویستە پەیڕەو بكرێن بۆ بەرگرتن لە دیاردەی توندوتیژی و پاشان نەهێشتنی؟
- هەنگاوی یەكلاكەرەوە سزادانی توندی ئەوانەیە كە خۆیان یان دەوروبەریان ئازار دەدەن، جا ئەو ئازارە دەروونی بێ یان جەستەیی، لای ئێمە هێشتا ئافرەتان بەبیانووی ئەوەی كە بە رای باوك و براكانیان مێرد بە خزم و كەسە نزیكەكانیان ناكەن، دەكوژرێن، بۆ نموونە هێشا لە سوریا دروزییەكان رێگە نادەن كچەكانیان مێرد بە غەیرە خۆیان بكەن، ئەگەر كچان سەرپێچی ئەو نەریتە بكەن، ئەوا رووبەڕووی توندوتیژی و كوشتن دەبنەوە، ئەركی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و مافی مرۆڤە ئەو حكومەتانە ناچار بكەن یاساكانیان بگۆڕن یان هەموار بكەن، بەتایبەت ئەو یاسایانەی بۆنی جیاكارییان لێدێت، میدیاش دەتوانێ بە ئەركی هۆشیاری و رۆشنبیری هەڵسێ، ئینجا سزادانی توندی سەرپێچیكاران.