(مەرح ئەلبوقاعی) نووسەر و میدیاكارە، ئەو لە دونیای فراوانی شعرەوە لە دەرگای زمان و میدیا و لێكۆڵینەوەی داوە، (ئەلبوقاعی) لەناوەڕاستی هەشتاكانی? هەندێك پێیان وایە گەیشتنی ژنان بە سەنتەری بڕیاردان یان نزیكیان لە پۆستە گرنگەكانی دەسەڵات رێگەی دوورودرێژی ودەستهێنانی ئازادیان بۆ كورتتر دەكاتەوە، بەڵام گەر تەماشای حاڵی رۆژهەڵات بكەین دەبینین زۆرینەی دەسەڵاتداران، ژنان وەك دیكۆر بۆ ماكیاژ كردنی وێنەی سیاسی خۆیان بەكاردێنن، دیدگای ئێوە چییە لە هەمبەر ئەم واقیعە؟
- منیش فزوڵی خۆم دەخەمە سەر فزوڵی تۆ و لەگەڵ ئێوە دەپرسم، ئایا پیاو لە سیستەمی سیاسی زۆرینەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناویندا جگە لە (سەرۆك) هەرچەند خودان پلەو مەقامی بەهێز بێ، خاوەن ئیرادە و بڕیاری خۆیەتی، ئایا ئەویش تەنیا ئەداتێك نییە بۆ پڕكردنەوە و جێبەجێكردنی ئەو بڕیارانەی لەلایەن (سەرۆك)ەوە دەردەچن؟ نابێ مژاری ئازادی بە یەك دیدگا تەماشا بكرێت، تەرحی ژێندەری بۆ چارەسەركردنی ئازادی ژنان، تەرحێكی سەقەتە، چونكە گرفتەكە ئازادی تاكە بە هەردوو رەگەزەوە، نەك تەنیا ئازادی ژنان، پەرەپێدانی توانا كەسییەكانی تاك دوور لە رەچاوكردنی حاڵەتی ژێندەری لە سایەی یاسایەك كە بە روونی ماف و ئەركەكانی تاك دەستنیشان بكات، مایەی هێنانە كایەی ئازادی راستەقینەیە.
راستە لە كۆمەڵگە رژهەڵاتییەكاندا ئەرك و واجباتی ژنان دوو هێندەی پیاوانە، ئەوان هەر تەنیا بەڕێوەبردنی ماڵ و پەروەردەكردنی منداڵیان لە ئەستۆدا نییە، بەڵكو لە هەندێ شوێندا دەبێ پاڵپشتی لایەنی ئابووری مێردەكانیان بكەن و بەشداربن لە دەستەبەركردنی داهاتی خێزان، بەڵام خۆ ئەوە تەنها ژنانی رۆژهەڵات نین رووبەڕووی جیاكاری دەبنەوە، تۆ وەرە تەماشای حاڵی ئافرەتی رۆژئاوا بكە دەبینی چانسی ئەوانیش لە هاورەگەزەكانیان لە رۆژهەلات باشتر نییە، لە شانۆی سیاسی رۆژئاوادا هێڵەكانی جیاكاری رەگەزی روون و دیارن، نزیكترین نموونەی قوربانیانی ئەو جۆرە جیاكارییەش هەریەك لە (سیگۆلین روایاڵی) كاندیدی پێشووی سەرۆكایەتی كۆماری فەرەنسا و هەردوو كاندیدەكەی پێشووی سەرۆكایەتی ئەمەریكا (سارە بیلین و هیلاری كلینتۆن)ن كاتێك هزری نێرینەی رۆژئاوا رێگر بوو لە گەیشتنیان بە پۆستی سەرۆكایەتی. ئەمڕۆ كە ئەمەریكا بە باوكی دیموكراسییەت و داكۆكیكار لە مافەكانی مرۆڤ هەژمار دەكرێ، چاوخشاندنێكی خێرا بە مێژووی نزیكی ئەو وڵاتە ئەوەمان پێدەڵێ كە تا ساڵی 1920 ژنانی ئەوێ مافی دەنگدانیان نەبوو، هەروەها تا سەرەتای سییەكانی سەدەی رابردوو ئافرەتانی ئەمەریكا بۆیان نەبوو بگەنە پۆستە سیاسییە سیادییەكان!! ئەمڕۆشی لەگەڵ بێ ئافرەتانی ئەمەریكا نەیانتوانیوە تەواو خۆیان لە باڵادەستی هێزی جیاكاری قوتار بكەن، بەتایبەت لەو بوارانەی كە تا ئێستا پیاوان بە ماڵی تەنیای خۆیانی دەزانن و مۆنۆپۆلیان كردووە، لەوانەیە لات سەیر بێ كە بڵێم جیاكارییەكی گەورە بەتایبەت لە كەرتی هونەریدا لە نێوان موچەی پیاوان و ئافرەتان هەیە، ئایا دەزانی موچەی بەڕێوەبەرە جێبەجێكارە ئافرەتەكان بە رێژەی 40% لەهاوتا پیاوەكانیان كەمترە!! بە گەڕانەوە بۆ پرسی ژنانی رۆژهەڵات بەتایبەت و ئافرەتانی جیهانی ئیسلامی بەگشتی دەڵێم، كاری خێرا ئازادكردنی مرۆڤە، ئازادكردنی چەمكی هاووڵاتیبوونە بەشێوەیەك مانای ئەرك و ماف بۆ هەموو لایەك بە یەكسانی بێ جیاوازی ئیتنی و مەزهەبی و رەگەزی و كەلتووری بەرجەستە بكات.
? لەگەڵ ئەوەی بەشداری ژنانی كوردستان لە كاری سیاسی و تەنزیمیدا بەشدارییەكی لاوازە و نەیانتوانیوە بگەنە پۆستی سەرۆك یان ئەندامی مەكتەبی سیاسی حزبەكان، كەچی لەپەرلەماندا بەرێژەیەكی زۆر بەرچاو دەكەون و 33% كورسییەكانی پەرلەمانی كوردستان پێك دێنن، لێرەوە دەپرسم ئایا لاوازی پشكداری ژنان لە سیاسەت و حوكمڕانیدا دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی دیموكراسییەت یان لاوازی ئیرادە و توانای ئەوان؟
- ئاریشە و كۆسپی سەرەكی بەردەم پێشكەوتنی ژنان لەبواری كاركردندا (ژنان) خۆیانن، حەز دەكەم ئەوە بە درێژی شیبكەمەوە، گەر هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی بەر لە دوا هەڵبژاردنی وڵاتی كوێت بە نموونە وەربگرین، دەبینین خودی ئافرەتان خۆیان رێگربوون لە گەیشتنی هاورەگەزەكانیان بۆ پەرلەمان، چونكە زۆرینەی ژنانی كوێت دەنگیان بۆ كاندیدە ئافرەتەكان نەدا، بەڵام خۆشبەختانە لەو هەڵبژاردنەی دواییدا تواندرا قەرەبووی دۆڕانەكەی پێشوو بكرێتەوە و بۆ یەكەم جار لە مێژووی ئەو وڵاتە (4) ئافرەت بگەنە پەرلەمان، زۆر جرا كە بیر لە و حاڵەتە دەكەمەوە دەستەوەستان دەوستم نازانم چۆن شرۆڤەی ئەو دیاردە دەروونییە كۆمەڵایەتییە بكەم، دیاردەیەك كە گرێیەكی دەروونی ئاڵۆزە و گرێدراوی ترس و چكۆسی و ركابەرییە و دەرەنجامی ئەو ژینگە باتریاكییەیە كە كەلتووری ترس و خۆبەكەمزانین لە ناخی ئافرەتانی چاندووە، لە جیهانێكدا كە پیاوان خۆیان دارێژەری پۆلینی فزیۆلۆژی و یاسای مەدەنی و ئیجتیهاد بن، بێگومان ونبوونی ژنان لە كایەكانی ژیان و هێڵی داهێناندا دەرەنجامێكی سروشتی ئەو یاسا داندراوە دەبێ، تاكە بژار لەبەردەم ژناندا بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو واقیعە چەسپاندنی، كەینونە و زاتی خۆیانە، بێگومان بارودۆخی سیاسی ئامادەگی بەرچاوی لە پرسی ژناندا هەیە، چەند مەسەلەی دیموكراسییەت لە پاشەكشێ دابێ ئەوا ئەوەندە پرسی جیاكاری قوڵتر دەبێتەوە، واری كار و چانسی خۆكاندیدكردن و دەرخستنی تواناكان تەسكتر دەبن، لە كۆمەڵگە دیموكراسییەكاندا بزڤی سیاسی و مەدەنی جۆراوجۆر هەن ئەركیان بەگەڕخستنی تواناكانی ئافرەت و رێگە خۆشكردنە بۆ پشكداریكردنیان لە پەرەپێدانی ئابووری و كاری سیاسی و كۆمەڵایەتی و بازرگانیدا. ناشبـێ ئەوەمان لەبیر بچێ كە سەقامگیری باری سیاسی لە ژینگەیەكی دیموكراسیدا دەستەبەری یەكسانی و بەشداربوون دەكات و گرنگی ئازادییەكان واقیعیتر دەخاتەڕوو.
? لە كوردستاندا تێبینی ئەوە دەكرێ ژنان لە پرۆسەی سیاسی و بڕیارە كۆمەڵایەتییە چارەنووسسازەكاندا پاشكۆ و سێبەری پیاوانن، ئەو ئیرادە و هێزەیان نییە خۆیان بڕیاردەربن، چی بكەین تاهێز و ئیرادەی دزراوی ئافرەتان بگەڕێنینەوە؟
- با سەرەتا لە گۆڕینی زهنییەتی پیاوانەوە دەست پێبكەین، ئەوەیان فێربكەین ژنان تەنیا جەستەیەك نین بۆ تێركردنی غەریزەكانی پیاوان، بەڵكو ئەوان كوتلەیەكین لە هێز و عەقڵ، ئافرەتان هیچیان لە پیاوان كەمتر نییە ئەوانیش كارەكتەرێكی سەربەخۆن، دەتوانن خۆیان بڕیاردەر بن و دوارۆژی خۆیان بنەخشێنن، ژنانی ئەمڕۆ خوێندەوار و تێگەیشتوون، ئەوان هەر تەنیا ماڵ و منداڵیان لە ئەستۆ نییە بەڵكە بەشدارن لە بەهێزكردنی داهاتی وڵات و دروستكردنی پیاوانی كار و دەسەڵات، لە مێژووی سەدەی بیست و یەكەمدا چیتر مومكین نییە ژنان مامەڵەی تاكی پلەدوویان لەگەڵ بكرێ، تاكێك وەك موڵك و پەراسوی پیاوەكەی حیساب بكرێ، رێگەی كاركردن و سەفەركردنی لێبگیرێ، ئەمڕۆ ئافرەتێكی كاركەر و خاوەن داهات بێ وجودی پیاوانیش دەتوانێ خۆی و منداڵەكانی پەروەردە بكا و پێبگەیەنێ، ژنان بەكردار سەلماندوویانە لە پیاوان بچوكتر و بێ دەسەڵاتتر نین، گرفتەكە لە دانپیانانی پیاوانە بەو راستییە، لێرەوە پرسی گۆڕانكاری كەلتووری و پەروەردەیی وەك زەروورەتێكی مێژوویی خۆی قوت دەكاتەوە، زەرورەتێك داوای گۆڕینی ترادسیۆنە بەسەرچووەكانی كۆمەڵ و هزری نێرینە و تاكڕەوانەی پیاوان دەكات، تۆ وەرە سەیری ئەو واقیعە خەمبارە پێكەنیناوییەی رۆژهەڵات بكە، ژنان رێژەی 60%ی كۆمەڵگە رۆژهەڵاتییەكان پێك دێنن كەچی حیسابی كەمینەیان بۆ دەكرێت و وەك ئەوان دەچەوسێندرێنەوە، كەواتە وەك گوتمان پێویستمان بە گۆڕینی زهینییەتی پیاوانە، یەكەمجار هەڵگرتنی ئەو رووپۆشە رەشەیە كە دیدگای پیاوانی تارێك كردووە، ئینجا هەڵگرتنی ویسایە و باڵادەستییە لەسەریان.
? لەپەرلەمان و نێوەندی رۆشنبیری كوردستاندا پیاوانێك پاڵپشتی لە داوا و مافەكانی ژنان دەكەن، لەهەوڵی دەركردنی ئەو بڕیار و رێكارانەدان كە خزمەت بە پرسی ژنان دەكات، رۆڵی پیاوان و رێكخراوە ناحكومییە نێودەوڵەتییەكان چۆن دەنرخێنی؟ ئایا ئافرەتان بێ پشتگیری پیاوانی دەستەبژێر دەتوانن بگەنە ئامانجەكانیان؟
- لەگەڵ ئەوەی خۆم كار لە چەندین رێكخراوی نێونەتەوەیی داكۆكیكار لە مافەكانی ژنان دەكەم، بەڵام هیچ كات باوەڕم بە كاری داخراو و یەك رەگەزی نییە، دوورەپەرێزی و جیاكردنەوە سوودێك نابەخشێ، مێژووی مرۆڤایەتی لەسەر دەستی یەك رەگەز (پیاو یان ئافرەت) نانووسرێتەوە، ژنان لە هەموو كەسێك زیاتر پێویستیان بە هەماهەنگی و كرانەوەیە بەرووی پیاواندا، هەر لەو گۆشە نیگایەوە دەڵێم نێرومێ وەك دوو تای یەك تەرزاوو وان یان وەك دوو رووی یەك دراون، بە هەردووكیان هاوسەنگی و باڵانسی كۆمەڵ رادەگرن، من دەمێكە چاودێری كار و بزاڤی ژنانی كوردستان دەكەم، بەراستی هەوڵی ئەوان لە واری سیاسی و كۆمەڵایەتیدا مایەی ئیعجاب و دەستخۆشییە، ئەوان توانیویانە رۆڵێكی كارایان لەسەر شانۆی سیاسی و مەدەنی هەرێمەكەیان هەبێ، توانیان ئاستی نوێنەرایەتیان لە پەرلەمان بۆ 25% بەرز بكەنەوە و (3) وەزیریشیان لە كابینەكەی پێشووی حكومەتی هەرێم هەبێ، ماوەیەك پێش ئێستا پەیمانگای (وارف) بۆ لێكۆڵینەوەی مرۆڤایەتی لە واشنتۆن كە من دامەزرێنەریم لەگەڵ خانمە پەرلەمانتاری كوردستان (سۆزان شەهاب)میتینگێكی ئەنجامدا، ئەو خانمە زۆر بە جوانی و وردی باسی لە رەوشی ژنانی كوردستان و پێشكەوتنەكانی كرد، لەبیرمە گوتی:" هەر هەنگاوێك بە ئاراستەی باشكردنی واقیعی ژیانی ژنانی رۆژهەلات و بەهێزكردنی پێگەیان لە كۆمەڵدا كارێكی مرۆڤانەی بەرزە و گوزارشت لە گۆڕینی واقیعێك دەكات لە رێگەی كاری جدی و دیراسەكراو دورو لە توندوتیژی و هەڵچوون" بە كورتی پێشكەوتنی ژیانی ژنانی كوردستان تایبەتمەندی و جیاوازی لە ژنانی دیكەی رۆژهەڵاتی پێبەخشیون، سەبارەت بە رۆڵی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنییش پێموایە ئەوان دەتوانن بواری كۆمەڵگەی مەدەنی دەوڵەمەند بكەن و دەستی ئافرەتان لەكاركردندا كراوەتر بكەن، رێك وەك ئەو كارەی كە ئێمە لە (هاوبەندی خانمانی كار) دەیكەین و من وەك راوێژكاری راگەیاندن كار دەكەم، لە رێگەی ئەو هاوبەندییەوە هەوڵ دەدەین حزور و رۆڵی ئافرەتانی خاوەن كار گەورەتر بكەین و هانی ئەو ژنانە بدەین كە خودان پارە و داهاتن خۆیان داهاتی خۆیان بخەنە كار و بە رۆڵی رابەرایەتی و سەركردایەتیكردن هەڵسن، بێگومان ئەمەش رەنگدانەوەی باشی لەسەر ئاستی كۆمەڵایەتی دەبێ و پێگەی كۆمەڵایەتی ئەو ژنانە پتەوتر دەكات.
? رادەی پێشكەوتنی دیموكراسی بە ئاستی پێشكەوتنی دادپەروەری دەپێورێ، هەر حزب و بزاڤ و كیانێكی سیاسی بیەوێ رێك و دروست رابەرایەتی كۆمەڵ بكات دەبێ رەچاوی ئەو پێودانگە بكات، دەپرسم چۆن دەتوانین بە پەرەپێدانی سیاسیانەی یەكسانی و دادپەروەری بگەین؟
- داد و یەكسانی تەنیا لە سایەی دەوڵەتی یاسادا بەرجەستە دەبێ، نهێنی سەركەوتنی دەوڵەتە زلهێز و سەركەوتووەكان لە زۆری ژمارەی دانیشتوان و رووبەروی خاكەكەیاندا نییە بەڵكو لەوە دایە كە هەموو لایەك ملكەچی یاسان و كەس لە یاسا سەروەرتر نییە، لەوێ دادگا دەسەڵاتێكی سەربەخۆ و بێ لایەنە، هەموو لایەك لەبەردەم یاسادا یەكسانن، جیاوازی نییە لەنێوان عەرەب و ئەمەریكی و چینییەك، وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا بێ قوربایندان و خەبات ئەو پرەنسیپەی نەچەسپاندووە، ئەمەریكییەكان لەو رێگەیەدا، لە شەڕی سەروەری و سەربەخۆیدا لە بە رەنگاربوونەوەی رەگەزپەرستیدا، خوێن و قوربانێكی زۆریان دا، بەڵام توانیان بگەنە ئەو رۆژە و دیموكراسییەت و كرانەوەیان هێندە داچەقیو و گەورە بێ پیاوێكی رەش پێستی وەك سەرۆك (ئۆباما)، بگەیەننە كۆشكی سپی، كۆشكی سپیش دوو ئافرەتی بەرەچەڵك رۆژهەڵاتی وەك راوێژكار دابمەزرێنێ، ئەوانیش هەریەك لە (دالیا موجاهید) ی راوێژكاری سەرۆك ئۆباما كە (بەرەچەڵك میسرییە) و (هێرۆ مستەفا)ی بە رەچەڵەك كوردییە كە ئێستا وەك راوێژكاری (جۆ بایدن)ی جێگری سەرۆكی وڵاتەیەكگرتووەكانی ئەمەریكا كار دەكات.
* هەندێ لە بزاڤ و نێوەندە داكۆكیكارەكانی مافی ژنان، ئازادی ژنان لە یەكسانیبوونیان بە پیاوان دەبینن، پێت وانییە پیاویش لەو جۆرە كۆمەڵگایانەدا بەشێوەیەك لە شێوەكان چەوساوەیە؟ ئایا پرسی ئازادی ئافرەتانی رۆژهەڵات پرسێكی شمولی گشتی نییە؟ پەیوەست نییە بە بارودۆخە سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوروییەكە؟
- ریفۆرمی سیاسی و ئابووری وابەستەیەكی ئۆرگانی بە دیموكراسییەتەوە هەیە، ئەمڕۆ دیموكراسییەت پرسێكی جیهانییە، سستەمە دیكتاتۆری و شمولییەكان هەر لە ئەمەریكای لاتینەوە تادەگاتە ئەفریكا و رۆژهەڵاتی ناوین هەوڵی جوانكردنی دەسەڵاتی خۆیان دەدەن، دەیانەوێ بەرەو كرانەوە و قەتیسكردنی سستەمی شمولی بڕۆن، تەجرەبەی وڵاتانی پێشكەوتوو ئەوەمان پێدەڵێن هەر ریفۆرمێكی سیاسی سەركەوتوو پێویستە بە ریفۆرمی ئابووری دەست پێبكات، واتە سەرەتا سەربەخۆیی ئابووری ئینجا سیاسی، وابزانم وڵاتێكی وەك مالیزیاش تەجرەبەیەكی نزیك و زیندووە، رۆژهەڵات بەهۆی نزیكی كەلتووریی و ئایینییەوە دەكرێ سوود لە مالیزیا وەربگرێ.
* ئیرادە و هێزی ژنان لە كۆمەڵگە داخراوەكاندا ئیرادەیەكی لاوازە، ئەگەر لەنێو خێزاندا كەمێك خاوەن قسەو هێز بن بەڵام لە دەرەوەدا ئەو ئیرادە و دەسەڵاتەیان نییە، پێت وانییە بەرجەستەكردنی دادی كۆمەڵایەتی هۆكارێك بێ ب