وەك تێبینی دەكرێت رێژەی تەڵاق لەناوچەكانی دەرەوەی شاری هەولێر لە ناوچەی (سۆران) لە چاو ناوچەكانی تر زۆرترین رێژەی تەڵاقی تێدا تۆماركراوە، ئینجا هەر بەپێی هەمان ئامار ژمارەیەكی زۆری مارەبڕینی دەرەكیش، واتە مارە كردن لە دەرەوەی دادگا تۆمار كراوە، هەروەها هێنانی ژنی دوومیش بە هەمان شێوە. سەیری ئەم خشتەیە بكە.



(تەڵاق) كە بریتییە لە هەڵگرتنی كۆتی هاوسەرێتی و ژن و مێردایەتی نێوان دوو هاوسەر، بەو مانایەدێت كە دوا ئامڕازو دوا رێگەیە پەنای بۆ ببردرێت بۆ بڕانەوەی ناكۆكی و ناتەباییەكانی نێوان دوو هاوسەر، ژن و مێردێك ئەگەر نەیانتوانی بەخۆشی و بەختەوەری لەگەڵ یەك بژین، باشتر وایە لێكجیاببنەوە و دەستبەرداری یەك بن، بەڵام لەسەر ئاستی كردارەكی و كۆمەڵایەتی و دەروونیدا، كۆمەڵێك ئاسەوار و ئاكامی ناخۆش و بە ئازاری هەیە، هەم بۆ ژنەكە و هەم بۆ پیاوەكەش، ئەو ئاكامە خراپانەیە كە تەڵاق لە مافێكی یاسایی و شەرعییەوە دەكاتە گرفتێكی كۆمەڵایەتی، بۆیە هەر كاتێك و لە هەر كۆمەڵگەیەكدا رێژەكەی لە ئاستی سروشتی خۆی تێپەڕاند و بووە گرفت، ئەوسا وەك دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی سەرنجراكێش تەماشای دەكرێت و دەبێ لێكۆڵینەوەی لەبارەوەبكرێت.

بۆ وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارەی سەرەوە، بە بەڵێ یان نەخێر، پێویستمان بە زانیاری و داتای ورد و باوەڕپێكراو هەیە، كە ئەویش ئامارە، ئێمەش بۆ زانینی ئەوەی كە داخۆ راستە رێژەی تەڵاق لای ئێمە رێژەیەكی بەرزە، پشتمان بەو ئامارە بەستووە كە وەك نموونە لە دادگاكانی باری كەسی سنووری سەرۆكایەتی دادگای تێهەڵچوونەوەی هەولێر، وەرمانگرتووە و شیكردنەوەیەكی سەرەتایمان بۆ كردووە.

ئەگەر دادگای باری كەسی هەولێر وەك نموونە وەربگرین، كە چوار و هەندێك جار پێنج دادگای باری كەسییە، دەبینین رێژەی تەڵاق لە 1/1/2009 تا 30/6/2009، گەیشتۆتە (545) حاڵەتی تەڵاق، لە بەرامبەردا (4132) حاڵەتی مارە بڕین تۆمار كراوە. كەچی هەر لە (12) دادگاكانی باری كەسی دەوروبەری هەولێر (170) حاڵەتی تەڵاق تۆمار كراوە، لە بەرامبەردا (3296) حاڵەتی مارەبڕین تۆماركراوە. راستە هاوكێشەكە وەك یەك نییە، رێژەی مارەبڕینەكە زۆر زیاترە لە رێژەی تەڵاقەكە، بەڵام بەپێی پێوەرە زانستییەكان رێژەی تەڵاقەكەش زۆرە و جێگەی سەرنجە. ئەگەر سەیری ئەم خشتەیەی خوارەوەش بكەین (خشتەی یەك) دەزانین، كە رێژەی تەڵاق و مارەبڕینیش بەپێی شوێنە جیوگرافییەكە، بەو پێیەی كە هەر ناوچەیەك خەسڵەتی كۆمەڵایەتی و ئابووری و شارستانی خۆی هەیە، جیاوازی تێدایە و جیاوازییەكەش شایانی ئەوەیە لێكۆڵینەوەی زانستییانەی لەسەر بكرێت، بۆ باشتر وردبوونەوە لە ژمارە و داتاكان سەیری ئەم خشتەیەی خوارەوە بكە. بەپێی داتاكانی ئەم خشتەیە، مارەكردنی ژن لە دەرەوەی دادگا و نەهێنانی ژنی دووەمیش لەگەڵ ئەوەی كە بە یاساش قەدەغە و یاساغ كراوە، بەڵام ئەم یاساغ كردنە نەیتوانیوە ئەم دوو دیاردەیە بنبڕ بكات. هۆیەكانیش دیارە چەند هۆكارێكن پێشتر و ئێستاش هەر لە ئارادان. لەسەرووی هەمووشیان پابەند نەبوون بە یاسا و زاڵبوونی كولتووری خێڵەكی و داب و نەریتی خێڵەكیانە و نزمی هۆشیاری گشتی و شارستانی و كۆمەڵێك هۆی دیكە.

ئەم ئامارانە ئەگەرچی بەتەنیا شتێكمان لەسەر دیاردەی تەڵاق پێناڵێن، بەڵكو دیاردەی دیكەشمان دەخاتە بەردەست و روئیایەكی گشتیمان لەسەر پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان دەداتێ.

سەبارەت بە شیكردنەوەی هۆكارەكانی زۆربوونی رێژەی تەڵاقیش، بە بڕوای دادوەر (موسڵح گەیلانی)ی ئەندامی دادگای تێهەڵچوونەوەی ناوچەی هەولێر، یەك هۆكار بەتەنیا نابێتە سەرچاوەی سەرەكی ئەم كێشەیە، بەڵكو كۆمەڵێك هۆ و هۆكاری یاریدەدەر و راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ زەمینە بۆ دیاردەكە خۆش دەكەن و ئەو كێشەیە دروست دەكەن، بەڕای بەڕێزیان باری ئابووری یەكێكە لە هۆكارە سەرەكییەكان كە تەنانەت نەك هەر هۆكارێكە بۆ بەرزبوونەوە یان كەم بوونەوەی دیاردەكە، بەڵكو هۆیەكی كاریگەرە بۆ زۆر كێشە و گرفتی دیكەی كۆمەڵایەتی. لەمبارەیەوە دەڵێ: جاری وا هەیە هۆكاری ئابووری هۆكاری راستەوخۆ و سەرەكی و هۆی یەكلاكەرەوەیە لەوجۆرە كێشانەدا، جاری واش هەیە دەبێتە هۆی هێنانە كایەی هەلومەرجێكی لەبار بۆ قوڵتركردنەوەی ئەو ناكۆكیانەی كە لە نێوان دوو هاوسەردا هەیە، بۆ نموونە فەرمانبەرێك كە بارە داراییەكەی ئەوەندە نابووت یان لاواز بێت كە كرێی خانووی پێ نەدرێ، پارەی موەلیدەی كارەبای پێنەدرێ، لەپاڵ ئەوەشدا منداڵی زۆری هەبێ و ئیدارەدانی ماڵیش، جگە لە شتە سەرەكییەكان لە رۆژگاری ئەمڕۆ خەرجییەكی زۆری دەوێ، چۆن كێشە لەناو ماڵەكەیدا دروست نابێ؟

ساڵانی پێشتر ئەگەر تەماشای كۆنووسی پەروەندە و دۆسییەكانی دادگاكانی باری كەسی و بگرە بەشێكی دادگانی لێكۆڵینەوەش بكەین، دەبینین هۆكاری ئابوروی هۆكارێكی راستەوخۆ و هەندێكجار سەرەكی و هەندێكجار لاوەكی بوونە لە هاتنە ئارای ئەو كێشانەدا، جا هۆكاری ئابووریش زۆر شت دەگرێتەوە، هەر لە كرێچیتی و كەمی مووچەوە تا دەگاتە گرانی بازاڕ و خەرجییە زۆرەكانی ئەمڕۆی سەرشانی هەر خێزانێك و دابەزینی بەهای دینار و هەڵاوسان و زۆر دیاردە و كێشەی دیكەی ئابووری كە كۆمەڵگەكان لە ساڵانی رابردووەوە پێوەی دەناڵاند، زۆربوونی تاوانەكانی دزیكردن، جا بەهەموو حاڵەت و جۆر و دۆخەكانییەوە، تاوانەكانی دەستپیسی (خیانەت الامانە) و فروفێڵ و ساختەكردن و قۆڵبڕین و پارەبردن و هەڵاتن بۆ دەرەوەی وڵات و زۆر كێشە و تاوانی دیكە، ئەمانە هەمووی ئەو تاوانانە بوون كە بەرزبوونەوەی رێژەكەیان دەگەڕایەوە بۆ هۆكارە ئابوورییەكە.

زۆربەی هەرە زۆری ئەو كێشانەی كە تەڵاق و لێكجیابوونەوەن و دەچنە بەردەم دادگاكانی باری كەسیی، پێش ئەوەی بڕیاری كۆتاییان لەبارەوە بدرێت لە قۆناغەكانی لێكۆڵینەوە و هەڵسەنگاندنی داواكارییەكان و بەرگرینامەكانی نێوان لایەنەكانی كێشەكان، لەلایەن دادگاوە دۆسییەكەیان رەوانەی لای توێژەرە كۆمەڵایەتییەكان و دەروونییەكان و هەروەها زۆرجاریش بۆ دەستنیشانكردنی لایەنی زیان پێكەوتوو یان هەڵەبار و خەتابار، رەوانەی شارەزایی دادوەری دەكرێت و زۆرجاریش بۆ هەوڵدان بۆ چاككردنەوەی نێوانیان و چارەسەركردنی كێشەكانیان ئەمانە رۆڵ دەبینن. خاتوو (شیرین مەلا واحید) یەكێكە لەو توێژەرانەی كە ماوەیەك لەو بوارەدا كاری كردووە و پێیوایە هۆكاری ئابووری رۆڵێكی راستەوخۆی بینیوە لە تێكچوونی شیرازەی زۆر خێزان كە دواتر بە تەڵاق كۆتایی پێهاتووە، ئەو دەڵێ، زۆرجار كچ و كوڕێك كە ماوەیەكە لێك مارە بڕاون، لەبەر زۆری داواكارییەكانی كچە، یان كەم توانایی كوڕەكە نەیتوانیوە داواكارییەكانی كچە یان ماڵی كچە جێبەجێ بكات، پێش گواستنەوە، لێكجیابوونەتەوە. زۆر دۆسیەش هەبووە ژن و مێردەكە ساڵێكە یان دوان پێكەوە ژیاون، بەڵام لەبەر ئەوەی ماڵی سەربەخۆیان نەبووە لە ماڵی باوكی مێردی نیشتەجێ بوونە و ژنە نەیتوانیوە لەگەڵ ماڵی باوكی مێردی هەڵبكا و مێردەكەش نەیتوانیوە خانووی سەربەخۆی بۆ بگرێ، ئیدارەیان نەكردووە و دواجار لێكجیابوونەتەوە.

هۆكاری تر

بەڵام جگە لە هۆكاری ئابووری، هۆكاری دیكەش هەن كە هەمان رۆڵ، لە زیادبوونی رێژەی تەڵاق دەبینن، هەروەك دادوەر (موسلیح) ئاماژەی پێدەكات و دەڵێ: هۆكارێكی تری تەڵاق كەوا زۆر جاریش بە كوشتن كۆتایی دێت، ئەویش كاریگەری مۆبایل و خراپ بەكارهێنانییەتی، رۆژانەش لە دادگاكانی لێكۆڵینەوە بەدەیان سكاڵا لە بنكەكانی پۆلیسەوە تۆمار دەكرێن و بۆیان رەوانە دەكرێت و زۆربەشیان دەرەنجامەكەی بەتەڵاق كۆتایی پێدێت، واتە ئەمڕۆ بەكارهێنانی نادروستی (مۆبایل) بۆتە هۆیەك لەهۆیەكانی تەڵاق، جاری واهەیە خراپ بەكارهێنانەكە لەلایەن پیاوەكەیە بەوەی كە پەیوەندی لەگەڵ ئافرەتی دیكە هەبووە، یان بە پێچەوانەشەوە، جاری وا هەیە ژنەكە خراپ بەكاری دەهێنێ، دوایی كە ئاشكرا دەبێ كێشەكە دەتەقێتەوە و هەردوولا دڵیان لێك رەش دەبێ و ژیانیان بەكەڵكی بەردەوام بوون نایەت.

هۆیەكی تریش جیاوازی ئاستی رۆشنبیری و زانستی و هاوشانی كۆمەڵایەتی نێوان ژن و مێردەكەیە، ئەوە جگە لە جیاوازی تەمەن و جیاوازی جۆری پەروەردەو بیركردنەوە و پێگەی كۆمەڵایەتی هەردوولا.

دەستنیشانكردنی هۆكارەكان یارمەتیدەرێكی گرنگی چارەسەركردنی كێشەكەیە، بە بڕوای پارێزەر (یونس راوی) كێشەی تەڵاق لە دایكبوونی رۆژێك و دوان نییە، بەڵكو دەرهاوێشتەی پەیوەندییەكانی نێوان نێرومێیە، بەم پێیە تاوەكو هاوسەرێتی هەبێ تەڵاقیش دەبێت و ئەمەش شتێكی سروشتییە.

بەڵام ئەگەر مەسەلەكە لە رادەی سروشتی خۆی تێپەڕی ئەوسا دەبێ بەری لێبگرێت و چاودێری بكرێت و چارەسەریشی بۆ دابنرێت. یەكێك لەو هۆیانەی كە رێژەی تەڵاق كەم دەكەنەوە، ئەوەیە كە هەڵبژاردنەكانمان ئازاردانە و دروستانە بێت، واتە كەسوكاری كچ و كوڕ دەخالەت لە ژیانی داهاتووی هاوسەرێتیان نەكەن و كەسێك بە زۆر ژنی پێنەهێندرێت، كچێكیش بە زۆر یان بە نابەدڵی یا بە ناچاری مێرد نەكات، یا بە مێرد نەدرێت، ئینجا باش بوونی بارودۆخی دارایی خێزانی كورد و بەرزبوونەوەی ئاستی داهاتی تاكەكەس رۆڵیان هەیە لە كەمبوونەوەی ئاستی دیاردەكە..

هەر پەیوەست بە بە رێگە چارەكانی كەمكردنەوەی كاریگەرییەكانی كێشەی تەڵاق، بە بڕوای دادوەر (موسلیح گەیلانی) دەسەڵاتی جێبەجێكردن لایەنێكی گرنگی چارەسەركردنی كێشەكەیە.

ئەو پێی وایە كە وەك پێشتریش ئاماژەی پێدا یەكێ لەهۆیەكانی كێشەی تەڵاق كێشەی نیشتەجێبوونە بەم پێیەش دابینكردنی شوێنی نیشتەجێ بوون یەكێكە لە ئەركە گرنگەكانی حكومەت و كەمكردنەوەی دیاردەكەش. هەروەها دەڵێ: بەرزكردنەوەی موچەی فەرمانبەر بە جۆرێك كە لەگەڵ بەرزونزمیەكانی بازاڕ و گرانی بگونجێ یەكێكە رێگە چارەكان. چونكە خێزانێك كە باری داراییەكەی جێگر و تاكەكانی خێزان تێروپڕ بوون، دەرفەتی كەمتر بۆ سەرهەڵدانی كێشەكان دەڕەخسێت، هۆیەكی دیكەش پەیوەندی بە ئاستی هۆشیاری و شارستانی تاكەكان خۆیانەوە هەیە، بەتایبەتیش بەرزبوونەوەی هۆشیاری گشتی و هۆشیاری تاكەكەس و تێگەیشتن لەوەی كەئازادی تاكەكەس چ لە بڕیاردان لەسەر ژیانی تایبەتی و چ لە بڕیاردان لەوەی كە تۆ كێ هەڵدەبژێرێ بیكەی بە هاوسەری خۆت، بە كورتی تێگەیشتن لەوەی كە ئازادی مرۆڤ بریتیی نییە لە بەرەڵڵایی چونكە بەراستی نە مرۆڤ وەك تاك و نە كۆمەڵگەش بە بەرەڵڵایی پێشناكەوێت، زۆر گرنگیشە كە مرۆڤ لەوە بگات پەیوەندی نێوان ژن و مێرد پەیوەندییەكی مرۆڤانەی پیرۆزە و بەرپرسیارێتی ئەخلاقی و ئەدەبی دەخاتە سەرشانی هەردوولا، بۆیە دەبێ ئەو پەیوەندییە هەر بە پیرۆزی رابگیرێت.