لەئێستادا عێراق (24)كێڵگەی هاوبەشی نەوت و غازی لەگەڵ دەوڵەتانی دراوسێیدا هەیە، لەوانە (15) كێڵگەی بەرهەمهێنی نەوت و غاز و (9) كێڵگەی وەبەرهەم نەهێنراو، (12) لەو كێڵگانەی عێراق لەگەڵ ئێراندا هاوبەشن، لەوانەش (2) كێڵگەی هاوبەشی نەوت لەگەڵ ئێران دەكەونە سەر سنووری هەرێمی كوردستان، كە بریتین لە (كێڵگەی نەفتخانە لە خانەقین و بەرامبەرەكەی كێڵگەی نەوتی شەهر- یان نەوت شا لە ئێران)، هەروەها كێڵگەی (بەدرە) لە شارەدێی زرباتیەی سەر بە شارۆچكەی بەدرەی پارێزگای واسیت و بەرامبەرەكەشی كێڵگەی (ئازەر)ە لە پارێزگای ئیلامی ئێران، دوو لەسەر سێی ئەو كێڵگە هاوبەشەی نەوت لە عێراق دەكەوێتە هەرێمی كوردستان و بە كێڵگەی (بەدرە) ناسراوەو یەك لەسەر سێیەكەی دیكەش لەو كێڵگە هاوبەشەی لە ئێرانە كە بە كێڵگەی (ئازەر) دەناسرێت.
جێی باسە هەر یەك لە شارەدێی جەسان و زرباتیە بە ناوچە كوردییەكان (كوردییە فەیلییەكان)ی سەر بە قەزای بەدرەی پارێزگای واسیت دەژمێردرێن، ئەم ناوچە كوردییە دوابەدوای ساڵی 1975و لە سەردەمی شەڕی عێراق- ئێراندا رووبەڕووی هەڵمەتی تەعریب و راگواستنی زۆرەملێ بۆتەوە، لەئێستاشدا بە ناوچە كێشەلەسەرەكان دادەنرێت بەپێی ماددەی 140ی دەستووری عێراق. لە ماددەیەكی یاسای نەوتی هەرێمی كوردستاندا ژمارە 22ی ساڵی 2007دا هاتووە: ( ئەنجامنەدانی هیچ پڕۆسەیەكی نەوت لە ناوچە كێشەلەسەرەكان تا ئەو كاتەی چارەنووسی ئەو ناوچانە یەكلایی دەكرێتەوە، پێویستە رەزامەندیی حكومەتی هەرێم و ئاگاداركردنەوەی رەچاوبكرێت لەوانە وەزیری سامانە سرووشتییەكان لە ئەنجامدانی چالاكییەكانی تایبەت بە نەوت لە ناوچەی كێشەلەسەر)، ئەمەش ناوچەی نەوتی كوردنشین دەگرێتەوە كە دەكەوێتە قەزای بەدرە.
كۆمپانیای گازپرۆمی رووسی رێكەوتننامەیەكی لەگەڵ عێراقدا واژۆكردووە لە میانی مۆڵەتەكانیدا لە كێڵگەی(بەدرە)ی شارەدێی زرباتییەی نزیك سنوووری عێراق- ئێران، لەئێستاشدا سەرقاڵی دەرهێنانی نزیكەی (23) هەزار بەرمیلە لە رۆژێكدا. عێراق لە 2ی شوباتی 2017 رێكەوتننامەیەكی لێكگەیشتنی لەگەڵ ئێراندا واژۆكرد تایبەت بە چارەسەركردنی ناكۆكییەكانی سەر كێڵگە هاوبەشەكانی نێوان هەردوو دەوڵەت، هەروەها دیراسەكردنی راكێشانی بۆریی هەناردەكردنی نەوت لە كێڵگەكانی كەركووكەوە بۆ ئێران.
كۆمپانیا ئێرانییەكان لە شوباتی 2017دا دەستیان كرد بە هەڵكۆڵینی بیرەكانی نەوت لە كێڵگەی ئازەر، لە 14ی ئاداری 2017 بەرهەمهێنان و دەرهێنانی نەوت لە كێڵگەی ئازەر راگەیاندرا كە (15) هەزار بەرمیلە لە رۆژێكدا، ئەمەو بەنیازە لە مانگی نیسانی داهاتوودا ئاستی بەرهەم بۆ (30 )هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا و لە كۆتایی ساڵیشدا بۆ (65) هەزار بەرمیل بەرزبكاتەوە، چاوەڕوانیش دەكرێت قەبارەی یەدەگ لە ئاییندەدا بگاتە (4) ملیار بەرمیل. شایانی باسە داهاتی ئێران لە دەرهێنانی نەوت و غاز لە كێڵگە هاوبەشەكان لەگەڵ عێراقدا ساڵانە نزیكەی (17) ملیار دۆلارە لە كاتێكدا كە حكومەتی عێراق و وەزارەتی نەوت بێ دەنگە لەهەمبەر ئەو زێدەڕۆییەی كە ئێران دەیكاتە سەر كێڵگە هاوبەشەكان، وێڕای بەهەدەردانی نەوت لە بەهاكەی ساڵانە بە بڕی (7) ملیار دۆلار، بەهۆی بەكارنەهێنانی ئامێری پێوانی ئەلكترۆنی لە فرۆشتن و باركردنی نەوت لە بەندەرەكانی عێراق. هەروەها ئێران (15) كێڵگەی هاوبەشی نەوت و غازی لەگەڵ دەوڵەتانی كەنداودا هەیە، ئەو كێڵگە هاوبەشانەی كەوتوونەتە حەوزی كەنداو دیارترین هۆكارو ناكۆكییان لێكەوتۆتەوەو تا ئێستا و لە ئاییندەشدا لەنێوان ئێران و دەوڵەتانی كەنداو هەر بەردەوام دەبن.
هۆكارەكانی گرژی و سەقامگیری لە ناوچەكانی كێڵگە نەوتییەكان:
نزیكەی (600) حەوزی نەوتی لە جیهاندا هەیە، هەندێكیان لە وشكایی و هەندێكیشیان لە ئاوە هەرێمییەكاندایە، سەدان كێڵگەی نەوت و غازیش لەو حەوزە نەوتییانەدا دۆزراونەتەوە، لەگەڵ پەرەسەندن و زیادبوونی گرنگیی نەوت و غاز وەك سەرچاوەی سەرەكیی وزە بۆ پشتیوانی و پەرەپێدانی ئابووری جیهانی، ئاستی ململانێ و كێبڕكێی نێوان دەوڵەتانی بەكاربەر و بەرهەمهێنەری نەوت و غازیش زیادی كردووە لەسەر سەرچاوە و رێگاكانی گەیاندنی ئەو سەرچاوانە و نرخی نەوت و غاز لە بازاڕەكانی جیهاندا، بەتایبەتیش دوای پەرەسەندنی پیشەسازییەكانی نەوت و ئەو كاردانەوە نەرێنییانەی هاتنەئاراوە تایبەت بە هەڕەشە و پیسبوونی سەرچاوەكانی ژیان، كە خۆی لە ( خاك و ئاوو هەوا)دا دەبینێتەوە، ناوچە دەوڵەمەندەكانی نەوت و غاز بوونەتە ناوچەی گرژی و ململانێیەكان و هندێ جاریش سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆیی و ئیقلیمی لەسەر كانەكانی نەوت و غازو كێڵگە هاوبەشەكانی نێوان دەوڵەتان، هەروەها لەسەر رێگاكانی گواستنەوە بۆ بازاڕەكانی جیهان، ئەمەش لەو دەوڵەتانەدا دەبینرێت كە دەكەونە سەر( حەوزی كەنداو، حەوزی دەریای سپی ناوەڕاست، حەوزی دەریای قەزوین) هەر ئەمە بۆتە هۆی روودانی ئەم گرژی و ململانێیانە، سەرئەنجام بۆتە بەڵاو مایەی ناسەقامگیری بۆ گەلانی ئەو دەوڵەتانە، لەبەرامبەر ئەمەدا چەند حەوزو ناوچەی دیكە هەن، وەك حەوزی دەریای باكوور كە بۆتە سەرچاوەی سەقامگیری و بەهێزكردنی هاوكاریی هاوبەش لە نێوان ئەو دەوڵەتانەی كەوتوونەتە سەر حەوزی دەریای باكوور، هاوكات بۆ دابەشكردن و بەڕێوەبردن و وەبەرهێنانی سامانە سروشتییەكان لە نەوت و غاز كە ئەمەش بۆتە مایەی نیعمەت و خۆشی بۆ گەلەكانیان، بۆیە لێرەدا ئاماژە بە دیارترین ئەو هۆكارو فاكتەرانە دەكەین كە بوونەتە هۆی گرژی و شەڕ، هەروەها ئەوانەی بوونەتە مایەی سەقامگیری و پێشكەوتن لە ناوچە نەوتییەكانی جیهان، هاوكات دیاریكردنی پێوانە نێودەوڵەتییەكان لە بەڕێوەبردنی كێڵگە هاوبەشەكانی نەوت و غاز لە نێوان دوو دەوڵەتی دراوسێ لە چوارچێوەی ئەو ناوچانەی كە حەوزەكانی نەوتیان تێدایە لە جیهاندا.
هۆكارەكانی گرژی و شەڕوشۆڕ
1- جۆری رژێمەكانی حوكمڕانی.
2- پەڕگیری.
3- نەبوونی كەشوهەوای دیموكراسی.
4- جیاوازیی جۆری حوكمڕانی و رژێمەكان لەنێوان دوو دەوڵەتی هاوبەشی سەر كێڵگەی هاوبەش.
5- رەوشی ئابووریی نێوان دوو دەوڵەت- داهات.
6- نەبوونی رۆڵی دامەزراوە دەستووری و زانستییەكانی لەو دوو دەوڵەتەدا.
7- پەنابردن بۆ زمانی هەڕەشە و هێز لە چارەسەركردنی كێشەكانی سنوور و كێڵگە هاوبەشەكان.
8- كێشە هەڵپەسێردراوەكانی وشكایی و دەریایی نێوان سنووری ئەو دەوڵەتە.
9- كەمیی یان نەبوونی تەكنەلۆژیای گەڕان و كنەو دەرهێنان و هەناردەكردن و پیشەسازیی نەوت.
10 كەمیی یان نەبوونی رێكەوتننامەی هاوكاریی هاوبەش بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی ئاوو ژینگەو وزەو لێكۆڵینەوەی هاوبەش.
11- فرە دیموگرافی و نەتەوەیی و ئایینی و كەلتووری لەو دەوڵەتانەدا، لەسایەی بێبەشكردنی كەمایەتییەكان لە مافە گشتییەكانی هاووڵاتیبوون.
12- شێوازی كێشەكانی نێوان دەوڵەتە پێشكەوتووەكان و نێوان دەوڵەتە گەشەسەندووەكان لەسایەی سیستەمی جیهانی گڵۆبالیزمدا.
13- لاوازیی یان تەنانەت نەبوونی رۆڵی دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لە چارەسەركردنی كێشە هاوبەشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان هەردوو دەوڵەت.
هۆكارەكانی سەقامگیری و پێشكەوتن
1- دەوڵەتانی خاوەن سیستەمی دەستووری و دیموكراسیی سەردەم.
2- سەقامگیریی سیاسی و ئەمنی و ئابووری.
3- پەرەسەندن و فرەیی سەرچاوەكانی داهاتی دەوڵەتانی هاوبەش.
4- بوونی یاسا و رێكەوتننامەی هاوبەشی نێوان دەوڵەتان، دەربارەی كێشە هاوبەشەكان: ئاو، ژینگە، وزە، بازرگانی و گواستنەوە.
5- رۆڵی كارای دامەزراوە دەستووری و زانستییەكان لە چارەسەركردنی كێشە هەڵواسراوەكان.
6- پەرەسەندنی تەكنەلۆژیا و تەكنیكی بەڕێوەبردن و وەبەرهێنانی كێڵگە هاوبەشەكان بۆ مەبەستی هاریكاریی هاوبەش لە چارەسەركردنی كێشە هەڵواسراوەكان.
7- گرنگیدان بە ژینگە و سەرچاوەكانی ژیان( ئاو و هەواو خاك).
8- كارایی رۆڵی دامەزراوەو رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لە هەموو دامەزراوەكانی حوكمڕانی (یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری).
9- نەبوونی زمانی هەڕەشەو هێز لە چارەسەركردنی كێشە هاوبەشەكاندا.
10- رۆڵی كوتلەكانی هاوپەیمانیی ئابووری و سیساسی و ئەمنی و زانستی و تەكنەلۆجیا لە چارەسەركردنی كێشەكاندا.
پێوانە نێودەوڵەتییەكان لە بەڕێوەبردن و دابەشكردنی داهاتی كێڵگە هاوبەشەكان
زنجیرە پێوانە
1 قەبارەو رووبەری كێڵگە
2 تایبەتمەندییە جیۆلۆجیی وجیۆمۆرفۆلۆجییەكانی پێكهاتەی كێڵگەی هاوبەش
3 تایبەتمەندییەكانی شوێنی بوونی نەوت و غاز لە كێڵگەكەدا
4 قەبارەی یەدەگی نەوت و غاز لە كێڵگەكەدا
5 تواناو پەرەسەندنی بەرهەمهێنانی نەوت و غاز
6 پیشەسازیی نەوت( پاڵاوتن و پترۆكیمیاویات)
7 تەكنەلۆجیای هەڵكۆڵین و دەرهێنان و گواستنەوەو هەناردەكردن
8 تێچووی بەرهەمهێنانی بەرمیلێك نەوتی خاو یان م3 لە غازی سروشتی
9 پێویستیی هەر دوو دەوڵەت بۆ نەوت و غاز لە كێڵگە هاوبەشەكەدا
10 سوودی ئابووریی كێڵگە هاوبەشەكە

خێراییبوونی رێكەوتننامەكانی نێوان عێراق و ئێران لە بواری نەوت و غازدا
گۆڕانكارییەكانی ئەم دواییە لە ئەمریكا و سەرهەڵدانی ناكۆكی لەنێوان دەوڵەتانی مەزنی جیهان لە رووبەڕووبوونەوەی تیرۆردا، بەتایبەتی دژی داعش لە جیهاندا بە گشتی و لە عێراق و سووریا بە شێوەیەكی تایبەتی، هاوكات لەگەڵ هاتنەئارای سەرەتاكانی ئەو ئەگەرانەی كە ناوچەكە رووبەڕووی گۆڕانكارییەكان دەكەنەوە، ئەمانە دەبنە هۆی گۆڕینی ناسنامەی رژێمەكانی ئێستا لە دەوڵەتانی ناوچەكە و ئەنجامدانی گۆڕانكاری لە نەخشەی ناوچەكەدا، نەوت و غازیش رۆڵی گرنگیان دەبێت لە نەخشەكێشانی ئەو گۆڕانكارییە جوگرافییانەی ناوچەكە، هەموو ئەو ئاكارانەی سەرەوە بوونەتە هۆی قووڵكردنەوەی ناكۆكییەكانی نێوان ئەو دەوڵەتانەی دەكەونە سەر حەوزی كەنداو لەگەڵ ئێران، ئاستی ناكۆكییەكان لەسەر سنووری ئاوە هەرێمییەكان و لەسەر كێڵگە هاوبەشەكانی نەوت و غازو رێگاكانی گواستنەوەی نەوتە لە حەوزی كەنداوەوە لە رێی گەرووی هورمزەوە بۆ بازاڕەكانی جیهان دەردەكەوێت، ئەمەش رەنگدانەوەی هەبوو بۆسەر بەرزبوونەوەی ئاستی داهاتەكانی نەوت لە دەوڵەتانی حەوزی كەنداو لە رووی كڕینی چەك و بەهێزكردنی پێگەی سەربازیی نێودەوڵەتی لە ناوچەی حەوزی كەنداو.
هاوكات لەگەڵ ئەو گۆڕانكارییە خێرایانە، رێكەوتننامەگەلێكی خێرا لەنێوان عێراق و ئێراندا لە بواری نەوت و غازدا هاتەئاراوە، هەروەها لە ناوچە كوردستانییەكان (كێشەلەسەرەكان) بە شێوەیەكی تایبەتی، لەوانەش یاداشتنامەی هەناردەكردنی نەوتی كەركووك بۆ ئێران، كاركردن لە كێڵگەكانی ئازەرو بەدرە، ئەمانە هاوكات بوون لەگەڵ سەرهەڵدانی گرژی و ناسەقامگیری لە ناوچەی شنگال، هەروەها هەوڵدان بۆ فراوانكردنی چالاكیی حەشدی شەعبی لە ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان، رەنگە كێشەی دیكەش سەرهەڵبدات دوای تێكشكاندنی داعش لە موسڵ، ئەمانە هەموویان ئەڵقەی بەیەكەوە گرێدراون لە ئەنجامی نەبوونی گوتاری كوردی سەبارەت بە كێشە گرنگەكان لە هەرێم و عێراق و ناوچەكە هاتنەكایەوە، مەبەستیش لەقكردنی سەقامگیرییە لە هەرێمی كوردستاندا بۆ ئەوەی پاشگەزببێتەوە لە داواكاریی سەركردایەتی و حكومەت و گەلی كوردستان تایبەت بە مافی چارەی خۆنووسین و سەربەخۆیی هەرێم، بۆیە حكومەتی بەغدا هەرێمی كوردستانی خستە نێو ململانێی كێڵگە هاوبەشەكان، ئەمەش كاریگەریی نەخوازراوی بەدوادێت كە زەحمەتە پێشبینی قەبارەی دەرهاویشتەكانی بكرێت بۆ سەر حكومەت و گەلی كوردستان، بەتایبەتیش لە سایەی بێ دەنگیی و نەبوونی رۆڵی حكومەتی هەرێم لەم بوارەدا.
چارەسەرو پێشنیار
1- كاركردن بۆ ئەوەی بابەتی وەبەرهێنانی كێڵگە هاوبەشەكانی نێوان عێراق و دەوڵەتانی دراوسێ لەوانەش ئێران بكرێتە سەرچاوەی سەقامگیری و بووژاندنەوەی ئەو ناوچانەی لە نەوتدا هاوبەشن، ئەویش بە كاركردن بەپێی پێوانە نێودەوڵەتییەكان لە وەبەرهێنانی كێڵگە هاوبەشەكانی نێوان دوو دەوڵەت، بۆیە پێویستە دەربارەی ئەو مژارە قسە لەگەڵ حكومەتی فیدڕاڵ بكرێت.
2- پشتگیریكردن لە بیرۆكەی جێبەجێ كردنی ناوەڕۆكی ماددە دەستوورییەكان لە مامەڵەكردن لەگەڵ نەوت و غازدا، لەوانەش جەختكردنەوەی پێویست لە رۆڵی پارێزگاكان و هەرێم كە نەوت و غاز بەرهەم دەهێنن، دەربارەی هەناردەكردنی نەوتی كەركووك بۆ ئێران یان وەبەرهێنان لە كێڵگە هاوبەشەكان و لەنێویاندا كێڵگەی بەدرە لە عێراق و كێڵگەی ئازەر لە ئێران.
3- كاركردنی تەواو بۆ هێوركردنەوەی بارودۆخ لە هەرێم بەتایبەتی و لە ناوچەكە بە شێوەیەكی گشتی، ئەویش بەوەی كە زمانی دیالۆگ و لێكگەیشتن بكرێتە بناغەی چارەسەركردنی كێشەكان، تاكو ناوچەكە پەلكێش نەكرێت بۆ بارگرژیی و ناكۆكیی زیاتر كە دواجار كاریگەریی نەرێنی دەبێت بۆ سەر پێشكەوتن و بەدیهێنانی ئامانجە رەواكانی گەلەكەمان.

* راوێژكاری وزە لە ئاژانسی پاراستنی كوردستان