رۆڵی حكومەت و سیستمی پەروەردەیی لە دروستكردنی گەنجی وەبەرهـێن و بەتوانادا
January 8, 2015
راپۆرتەکان
ژینگەی پەروەردەیی گەنج
خێزان، خوێندنگە، كۆمەڵگە و دەسەڵات (بە دەسەڵاتی چوارەمیشەوە) لە چۆنایەتی ژینگەی پەروەردەیی گەنجدا كاریگەری راستەوخۆیان هەیە. ئەو چوار جومگە سەرەكییە، هەم دەتوانن گەنجی خەمۆك و بێ ئومێد، یان سەركێش و توندوتیژ بەرهەم بهێنن، هەم دەتوانن گەنجی وەبەرهێن و ئەهلی مەعریفە و بیركردنەوە و هێمن و لەسەرخۆ و تەنانەت زانا و داهێنەریش دروست بكەن! كۆی ئەو چوار جومگەیە پێویستە زەمینەی وەبەرهێنان بۆ گەنج خۆش بكەن. ئەوەش مەعریفە و ئەقڵانییەت و پلانی تایبەتی پێویستە تاوەكو گەنجان بە بێ جیاوازیی رەگەزی لە گشت بوارەكانی ژیانیاندا سەركەوتوو بن.
خێزان:
خێزان پێكهاتەیەكی كۆمەڵایەتییە كە تێیدا باوان هەموو هەوڵەكانی دەخاتەگەڕ بۆ ئەوەی منداڵانی بخاتە بەر خوێندن و بە چرای زانست شەوەزەنگی بەردەمیان ڕووناك بكاتەوە. هەتا ئاستی رۆشنبیریی خێزانیش بەرزتر بێت، دایك و باوكان باشتر دەتوانن بە بێ جیاوازی رەگەزی بەها بە پەروەردەی منداڵی خۆیان بدەن. بۆ ئەوەش دەبێت شەڕی نەهێشتنی نەخوێندەواری بە بارتەقای پاراستنی خاك و نیشتمان بایەخی پێبدرێت. لە بەر ئەوەی دایك و باوكی خوێندەوار بە بەرچاوڕوونییەكی بەرفراوانترەوە لە داهاتووی منداڵەكانیان دەڕوانن و بە هزری وردبینیان باشتر رێنمایی و كارئاسانی بۆ گەشەی منداڵەكەیان دەكەن و بە هێزی كاری خۆیان تێچووی ئەو گەشەكردنەش دابین دەكەن.
خوێندنگە و نموونەیەكی جیهانی
خوێندن لە زۆربەی وڵاتانی پێشكەوتوودا لە قۆناغی باخچەی ساوایانەوە تا خوێندنی باڵا لەخۆ دەگرێت، هەر قۆناغێكیش پلانی هاوچەرخ و مەنهەجی زانستیی پێویست بە خۆی هەیە. منداڵ لە باخچەكانەوە فێری رێزگرتن لە مافی مرۆڤ و یەكسانی رەگەزی دەكرێت. بەڵام ئەو ناوەندانە لە كۆمەڵگەی نەریتی و ناپیشەیی ئێمەدا گەلێك كۆسپ و تەگەرەیان لە بەردەمە و تەنانەت لە ئاستی زانكۆكانیش پێشكەوتنێكی ئەوتۆ رەچاو ناكرێت. لێرەدا با زانكۆیەكی بەناوبانگی جیهان بە نموونه وەربگرین ،زانكۆی هارڤارد لە ئەیالەتی ماساچۆست (شاری بۆستون نزیك لە كەمبریج)ـی ئەمریكا ساڵی 1636 لەلایەن دەستەی یاسادانەرانی كۆچەرەوە بە ناوی (زانكۆی نوێ) دروست كرا. تا ئێستاش ئەو زانكۆیە بە بەهێزترینی زانكۆكانی جیهان لە رووی زانست و تەنانەت وەرزشیشەوە هەژمار دەكرێت و كەسانی وەك داهێنەرانی فەیسبووك دەرچووی ئەو زانكۆیەن. مارك ئیلیۆت زوكەربێرگ، ساڵی 1984 لە دایك بووە، پڕۆگرامسازی كۆمپیوتەرە و یەكێكە لەو چوار دامەزرێنەرانەی تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبووك. ئەو وەك خاوەن بیرۆكەكە لە ساڵی 2004 لە ناو بەشەناوخۆیی زانكۆی هارڤارد بنەمای ئەو تۆڕە كۆمەڵایەتییەی دانا و چوار ساڵ دواتر بووە گەنجترین ملیاردێری جیهان و ساڵی ٢٠١٠ گۆڤاری تایم پلەی یەكەمی لەناو ١٠٠ كەسایەتی كاریگەری جیهان بۆ دەستنیشان كرد.
رای راهێنەرانی گەشەپێدانی مرۆیی
ئەگەر واز لەو ناوەندە نموونەییە بێنین و بگەڕێینەوە بۆ ناو كۆمەڵگەی خۆمان، دەبینین جیاكاریی رەگەزی ژینگەیەكی نەشیاوی تەنانەت لە قۆناغی زانكۆشدا بۆ گەنجانی ئێمە دروست كردووە. قوتابیانی زانكۆكانی ئێمە تەنیا بیر لە دەرچوون و دامەزراندن دەكەنەوە و ئاسۆیەك لە بواری وەبەرهێنانیان بەدی ناكرێت. چاودێرانی پەروەردەیی و راهێنەرانی گەشەپێدانی مرۆیی جەخت لەوە دەكەنەوە كە حكومەت تا ئێستا لەو بوارەدا هەنگاوی جددی هەڵنەگرتووە..
سالار فەتاح راهێنەرە لە بواری گەشەپێدان و دەڵێت: «لە دەرەنجامی توێژینەوەیەك كە ساڵی 2008 ئەنجامم داوە، دەبێت بڵێم دروستكردنی گەنجی وەبەرهێن و چارەسەری كێشەكانی ئەو پرسە پێویستی بە چاكسازی لە زۆر بواردا هەیە، بەڵام لەبەر ئەوەی پرسیارەكەتان تایبەتە بە حكومەت و رۆڵی پەروەردە، بۆیە گرنگە لەم بوارانەدا كاری بۆ بكرێت: پێویستە سەرەتا لە باخچەكانی منداڵان و قوتابخانە بنەڕەتییەكانەوە دەست پێبكەین و پیشەوەری بناسێندرێت بە منداڵان و لە لایان خۆشەویست بكرێت. دەبێت لە ماوەی نۆ ساڵی قۆناغی بنەڕەتیدا منداڵ ناسینێكی لەسەر خۆی هەبێت كە كەسیەتی بۆ كام پیشە گونجاوە. واتە بەپێی پلانێكی دوورمەودا لە دوای قۆناغی نۆی بنەڕەتییەوە هەموو خوێندكارێك بچێتە یەكێك لە كۆلێژەكان و بە ویستی خۆی لە پسپۆڕییەكدا بۆ ماوەی دوو ساڵ ئامادە بكرێت، دوای ئەوەی لە پیشەیەكدا ئامادە دەكرێت، بچێتە كێبڕكێوە بۆ ئەوەی بچێتە زانكۆ و لەو بوارە هەڵبژاردەیەی خۆیدا پسپۆڕی تەواو وەرگرێت و سیستەمی قبووڵ مەركەزی نەمێنێ. نەهێشتنی سیستەمی قبووڵ مەركەزیش بە كۆمەڵێك رێكار دەكرێت، كە سەرەكیترینیان ئەوەیە بۆ هەر بوارێكی زانستی و زانكۆیی تاقیكردنەوەی كێبڕكێ هەبێت لە نێوان خودی ئەو بوارانەدا كە لەدوای نۆی بنەڕەتییەوە قوتابی خوێندوویەتی. واتە نەمانی چواری گشتی و وێژەیی و زانستییەكان، بەوەش سەرجەم ئەو بوارانەی لە زانكۆدا دەخوێندرێن بهێندرێنە ئاستی ئامادەیی، هەڵبەتە بۆ ئەم كارە چەند ساڵ لەمەوبەر پڕۆژەیەكی تەواوكاریم نووسیوە و لەبەردەستمدایە و تێیدا باسی ئەوەشم كردووە كە پێویستە لە خوێندنگە پیشەییەكاندا پیشەوەری بازاڕ بهێندرێت و لە رووی پراكتیكییەوە وانە بڵێتەوە، ئەوە هاوكارێكی باشە بۆ مامۆستا ئەكادیمییەكان و قوتابیش باشتر فێری پیشەكە دەبێت».
سوورد وەرگرتن لە ئەزموونەكان
ناهید موكری چالاكوانی دوورەوڵات سەبارەت بە هەمان پرس هێما بۆ ئەوە دەكات كە «حكومەت و سیستمی پەروەردە پانتاییكی یەكجار زۆر و بەربڵاوی بۆ شیكردنەوە و پێناسەكردن و كاركردن هەیە، هەروەها چەمكگەلێكن كە لە مێژوویەكی كۆنەوە ئیشی پێ كراوە و توانیوێتی نەوەیەك پەروەردە بكات، بەڵام لەگەڵ هەنگاوەكانی بەرەوپێشچوونی جیهان ، ئەم چەمكانەش (دەسەڵات و سیستمی پەروەردە) روخسارێكی دیكەیان بەخۆوە گرتووە، هەر بەو پێیەش هەوڵدراوە شێوازێ نوێتر و كاراتر بۆ سیستمی پەروەردە دەستنیشان بكرێ. حكومەتیش وەك بەهێزترین كەرەستە بۆ بەڕێوەبردنی كۆمەڵگە رۆڵی سەرەكیی لە هەموو بوارەكانی ژیان و بەتایبەتی لەسەر گرنگترین و بەهێزترین وزەی كۆمەڵگە واتە گەنج هەیە بۆ بەرهەمهێنانی نەوەیەكی خاوەن فكر و خۆڵقێنەر و بەتوانا لە وەبەرهێنان». هاوكات دەڵێت: «جیهان بە هۆی تەكنەلۆژیا و دەسكەوتە سەركەوتووەكانی بەشەری وەك گوندێكی لێهاتووە و بە ئاسانی دەتوانین سوود لە بەرهەمی ئەرێنی و ئەزموونی پەروەردەیی و تەنانەت خەبات و تێكۆشانی وڵاتانی دیكە وەربگرین. بۆیە پێویستە پێداچوونەوەیەكی ریشەیی بە سیستمی پەروەردەی خۆماندا بكەین، تا بتوانین ببینە خاوەن وڵاتێكی پیشەیی و گەنجی وەبەرهێن و بەتواناش بتوانن تێكەڵ بە بازاڕ ببن و ئابووری خۆیان و وڵاتەكەشیان باشتر بكەن».
روانگەی گەنجان
هیشام عەلی قوتابی قۆناغی ئامادەییە و بە بێزارییەوە دەڵێت: «بەداخەوە جیاوازی زۆر لەنێوان قوتابیاندا دەكرێ، گەنجێك بە واسیتەكاری دەچێتە زانكۆكانی ئەمریكا و بەریتانیا بۆ خوێندن، كەچی قوتابی زانكۆمان هەیە تا نیوەشەوان پاقڵە و نۆك دەفرۆشێت». ئەو قوتابییە بە پێویستی دەزانێت «حكومەت و رێكخراوەكانی مەدەنی زیاتر خولی شیاندن و راهێنان و وەبەرهێنان بۆ گەنجان بكەنەوە، بۆ ئەوەی بتوانن بە پیشەیەكی دڵخوازی خۆیان داهاتووی خۆیان مسۆگەر بكەن». گوتیشی: «ئەگەر حكومەت و سیستەمی پەروەردە بیانەوێت ئێمەی گەنج تێكەڵی بازاڕ و كاری وەبەرهێنان ببین، پێویستە گرنگییەكی زۆر بە ئامادەییە پیشەییەكان بدەن».
بەڵێنێكی دڵخۆشكەر
لەلای خۆیەوە د. پشتیوان سادق وەزیری پەروەردەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە دیمانەیەكیدا لەگەڵ گوڵان، ئاشكرایكرد كە سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕیاری داوە چوار كۆمەڵگەی پیشەیی گەورە بۆ بەرهەمهێنانی كادری مامناوەندی لە بوارەكانی بازرگانی، كشتوكاڵی، گەشتیاری، كەرتی نەوت و پیشەسازی و...هتد دروست بكرێت. بێگومان ئەو پڕۆژەیە لە دروستكردنی گەنجانی وەبەرهێندا رۆڵی كاریگەری دەبێت.
كۆڵەكەی پێشخستنی هەموو كۆمەڵگەیەكیش مەعریفە و سەرمایەی مرۆییە كە دەتوانێت لە گۆڕانكارییە تازە و خێراكانی جیهان دانەبڕێت و تەنانەت ركابەریشیان بكات.
پلانی تۆكمه بۆ وهبهرهێنان
له توانای گهنجدا
سهبارهت بهم پرسه د. نازناز محەمەد هەڵگری بڕوانامەی ماستەرە لە سیاسەت و پەیوەندیی نێودەوڵەتی و دكتۆرای لە مێژوو هەیە. پێشتریش سەرۆكی لیژنەی پەورەردە و خوێندنی باڵا بووە لە پەرلەمانی كوردستان لە وەڵامی ئەو پرسیارەشدا كە حكومەت و سیستمی پەروەردە چۆن دەتوانن «تاكی بەكاربەر» بكەن بە «تاكی بەرهەمهێن» بەمجۆرە را و سەرنجی خۆی دەخاتەڕوو:
«لە سەردەمی گلوبالیزەیشن كە تەكنەلۆژیا زۆر گەشەی كردووە و ئامڕازەكانی خێرای پەیوەندیكردن لەبەردەست خەڵكییە، حكومەت بە پلانی تۆكمە دەتوانێت لە رێگەی سیستمی پەروەردە و خوێندن تاكی بەرهەمهێن بەرهەم بهێنێت. لە ئێستادا گەشەی ئابووری پەیوەستە بە مەعریفە و زانست و زانیاری. «ئابووریی بونیادنراو لە سەر مەعریفە (Knowledge-Based Economy)» هاتەئارا كە زیاتر پشت بە بەكارهێنانی (ئایدیا) دەبەستێ تاكو (توانستی فیزیكی)، واتە بەكارهێنانی (تەكنەلۆژیا) لە جیاتی (گواستنەوەی كەرەستەی خاو و بەكارهێنانی دەستی كرێكاری هەرزان).
مەعریفە لە رێگەی سەرچاوەی مرۆیی، بازرگانان و دامەزراوەكان دەبێتە داینەمۆی گەشەی ئابووری و كۆمەڵایەتی. سەلمێندراوە كە هێزی كاری پڕچەك بە زانیاری راهێندراو، كارامە و خوێندەوار، لە پێشخستنی كار و بارزرگانی و ئابووری بەگشتی زۆر گرنگە.
مەعریفە هەم ئاراستەكەری گەشەی ئابووریی وڵاتە، هەمیش ئاراستەكەری كێبڕكێی وڵاتە لەگەڵ جیهاندا. لەم روانگەیەوە، كەرتی پەروەردە و خوێندن كە بەشی هەرە زۆری مەعریفە بەرهەم دەهێنێ، چ لە لایەن حكومەت و چ لە لایەن كەرتی تایبەتەوە بەرز دەنرخێندرێ.
بۆ وەبەرهێنان لە سەرچاوەی مرۆیی بە فەرمی و نافەرمی، خوێندن و فێركردنی دوورمەودا و راهێنان دەبێتە هۆی كارامەیی لەكاردا.
لەم چەرخە تازەیەدا كاتێ مەعریفە بەهادار دەبێ كە قابیلی كڕین و فرۆشتن بێ، مەعریفەیەك كە لەلایەن بازاڕەوە بەهای نەبێ، هەڕمێنیی كەم دەبێت.
جاران ئامانج لە خوێندن، یان بۆ «خۆپەروەردەكردن» بوو، یان بۆ «دامەزراندن» بوو لە كەرتی گشتی، بەڵام ئەمڕۆ دەبێت «تاك» ئامادە بكرێت كە لە بازاڕی جیهانی جێگەی ببێتەوە. حكومەت، یان كەرتی گشتی لەوانەیە ئەو بودجە زەبەلاحەی نەبێت بۆ پێگەیاندنی هەموو تاكەكانی كۆمەڵگە، یاخود توانایی بارهێنانی هەمووانی نەبێت، بۆیە دەبێ پشتگیری لە كەرتی تایبەت بكرێت بۆ كردنەوەی قوتابخانە، كۆلێژ، پەیمانگە و سەنتەرەكانی راهێنان. سیستمی پەروەردە و راهێنانی تایبەت، دەبێتە هۆی جۆراوجۆرێتی فێركردن و بارسووكی حكومەت و جووڵەی پتری بازاڕ و ركابەریی تەندروستی نێوان كەرتی گشتی و كەرتی تایبەت بۆ بارهێنانی «تاك» بە باشترین شێوە.
حكومەت لە رێگەی دامودەزگاكانی خۆی، پەرلەمان لە رێگەی دانانی یاسای گونجاو، كۆمەڵگەی مەدەنی بە چاودێریی وردبینانەی خۆی، رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان بە پشتگیری و رێنموونی خۆیان، دەتوانن چالاكانە كار بكەن لە گۆڕینی «مرۆڤ» بۆ «سەرمایەی مرۆیی».
لە سیستمی نوێی جیهانیدا وا سەیری مرۆڤ دەكرێ، كە هەر تاكێك بۆ خۆی سەرمایەیە، بەڵام بەو مەرجە سیستمی خوێندن كاری لەسەر بكرێت و لە «بەكاربەر» بیكاتە «وەبەرهێنەر». واتە وەبەرهێنان لە سەر پەروەردە و سیستمی خوێندن بكرێت و بخرێتە نێو وتار و پلانی دەوڵەت.
لە ئاراستە و دیدی حكومەت و پەرلەمان، بودجەی وڵات بۆ ئەوە سەرف بكرێت كە هەر مرۆڤێك ببێتە سەرمایەیەك، دواجار ئەم سەرمایەیە، سەرمایەی دیكە بۆ وڵات دەخوڵقێنێ.
تا ئێستا دید و كرداری حكومەتی كوردستان بەرەو ئەو ئاراستەیە بووە كە دەرچووی زانكۆ و خوار زانكۆش تەنیا بەخێو بكات و پارەی لێ سەرف بكات، دواتر دایبمەزرێنێت، بێ ئەوەی ببێت بە بوونەوەرێك كە بتوانێ داهێنان بكات، یان لە بازاڕی كار خۆی بدۆزێتەوە و لەگەڵ جیهانی دەرەوە ركابەری بكات و سەرمایە بەرهەم بهێنێت، واتە بە تەواوەتی «بەكاربەر»ـە.
لە ئێستاوە پلانی حكومەت دەبێ بەو ئاراستەیە بێت، تاكێك بەرهەم بهێنێت كە بتوانێت پشت بەخۆی ببەستێت، بڕوای تەواوی بە توانایی خۆی هەبێت و كارامە و لێهاتوو بێت و بتوانێ گۆڕانێك لە ژیانی خۆی و كۆمەڵگەكەی دروست بكات.
بۆ دروستكردنی سەرمایەی مرۆیی پێویستە لە پرۆسێسی خوێندن (هەر لە قۆناغی بنەڕەتییەوە تا زانكۆ)، دەبێت قوتابی «سەنتەر» بێت و مامۆستا و ستاف و ئیدارە و پڕۆگرام و كەلوپەلی خوێندن بە شێوەیەك ئامادە و رێكبخرێت كە بتوانن ئەم كائینە دروست بكەن. پێویستە خوێندنگەكان بە كەرەستەی فێربوون و تەكنەلۆجیای تازە تەجهیز بكرێن، بۆ ئەوەی زۆرترین و خێراترین مەعریفە بگاتە دەست قوتابی.
بۆ پڕكردنەوەی پێداویستیی بازاڕی كوردستان دەبێت پەرە بە خوێندنی هونەری و پیشەیی بدرێت، لە هەموو سێكتەرەكانی كارەبا، بیناسازی، دیزایین، میكانیك و ... هتد. هەروەها پێویستە بە پێی یاسای وەبەرهێنان و بە كردارەكی هانی وەبەرهێنەرانی خۆماڵی و بیانی بدرێت كە لە زانكۆ و قوتابخانەكان فێرگە بكەنەوە. دەكرێ بایەخی زیاتر بە خوێندنی پیشەیی بدەن و بۆ ئەم مەبەستە كارئاسانییان بۆ بكرێت لە دابینكردنی زەوی، شوێن و خزمەتگوزرایی پێویست هەڵبەت لە ژێر چاودێریی دەزگاكانی «كوالیتی كۆنتڕۆڵ» و دڵنیایی جۆری».
