پرۆسەی بەتایبەتكردن.. گواستنەوەی ئـابـووری دەوڵـەت بۆ ئـابـووری بـازاڕ
May 7, 2011
راپۆرتەکان
مایكل هادسۆن بۆ گوڵان: سەركەوتنی پرۆسەی پەرەپێدان لەوڵاتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی خاوەنی ئابووریەكی تێكەڵ بوون، نەك بەتایبەتكردن
ئەگەر قۆناغی ئینیقالی بەرەو دیموكراتی لەسەر ئاستی سیاسیی خۆی لەدیاردەی فرەلایەنی سیاسیی و هەڵبژاردنی ئازاد و ئازادی رادەربڕین و ئازادی رۆژنامەگەری و هەڵبژاردنی ئازاد خۆی ببینێتەوە، ئەوا لەسەر ئاستی گواستنەوە لەئابووری دەوڵەتەوە بۆ ئابووری بازاڕ دەست پێدەكات، ئەمە بەو مانایەی دەوڵەت چیدیكە خاوەنی هەموو سەرچاوەیەكی ئابووری نەبێت بۆ ئەوەی بە ئارەزووی خۆی تەخشان و پەخشان بە داهاتی وڵات بكات، یان سوپا و چەك و جبەخانەی گەورەی پێ دروست بكات، پێش جەنگی جیهانی دووەم دەوڵەتان بەشێكی زۆری داهاتی وڵاتەكەیان بۆ ئاشتی و رەتكردنەوەی دوژمنداری دەوڵەتانی دیكە تەرخانكردبوو، هەر بۆیە كاتێك شەڕیش هێندەی دیكە ژێرخانی هەموو وڵاتانی كاولكرد، ئەوا لەدوای كۆتایی هاتنی شەڕەوە زۆربەی دەوڵەتانی رۆژئاوا كە هەموویان دەوڵەتی دوای شەڕ و كاولكاری بوون، لەپێناوی ئەوەی بەشێوەیەكی خێرا ژێرخانی ئابووری وڵاتەكانیان بونیاد بنێنەوە، كەوتنە بەكارهێنانی شێوازی بەتایبەتكردن، هەربۆیە بەتایبەتكردن روانگەی ئابووری و سیاسیشی هەیە، لەروانگەی ئابوورییەوە، پرۆسە بەتایبەتكردن ئامانجی ئەوەیە كە هەموو سەرچاوە مرۆیی و سروشتییەكان بەتوانایەكی بەرز بخاتە گەڕ، ئەمەش بەرێگەی بازاڕی ئازاد و رێگرتن لەدەستێوەردانی دەوڵەت بێجگە لەحاڵەتی زۆر تایبەت نەبێت، هەروەها هەموو هەوڵێك دەخاتە گەڕ بۆ ئەوەی بازاڕ سەقامگیر بێت و لەهەڵكشان و داكشانی لەناكاو بەدوور بێت، روانگە سیاسییەكەشی بریتییە لەبچووك ردنەوەی رۆڵی دەوڵەت، بە ئاستێك كە تەنیا بوارە بنەڕەتییەكان بگرێتەوە وەك بوارەكانی بەرگری و ئاسایش و خزمەتگوزارییە كۆمەڵایەتییەكان، هەربۆیە بەتایبەتكردن ئەو جوغزە تەسكە تێدەپەڕێنێت كە تەنیا بریتی بێت لەفرۆشتنی سەهم و یان گواستنەوەی موڵكداریەتی.
بۆ زیاتر قسەكردن لەسەر پێناسەی بەتایبەتكردن وەك پرۆسەیەك كە وڵاتانی تازەپێگەیشتوو لەقۆناغی ئینتقالیدا پەنای بۆ دەبەن، پرسیارمان لەپرۆفیسۆر عەتیات ئەوت ئوستادی ئابووری و تۆژەری باڵا لەسەنتەری سیاسەتی ئابووری لەزانكۆی كلارك كرد، بەڕێزی لەوەڵامدا بەمجۆرە باسی لەپرۆسەی بە تایبەت كردن و وتی: (لەڕاستیدا من كتێبێكم هەیە دەربارەی بەتایبەتكردن، هەروەها ئەم پرسە زیاتر لەدوای ڕووخانی یەكێتی سۆڤیەتەوە زیاتر باسی لێوەكرا، كە حكومەتی ئەو وڵاتانەی پێشتر لەژێر نفوزی یەكێتی سۆڤیەتدا بوون نەیانتوانی سەرچاوەكان بۆ پەرەپێدانی پیشەسازی تەرخان بكەن، بەڵكو بەشێكی گەورەی میزانیەكەیان بۆ برەودان بە بواری سەربازی و چەكداری بەكارهێنا. لەئەنجامدا ئابووری وڵاتەكە دووچاری كەساد هات و نەیانتوانی لێكۆڵینەوە بكەن لەبارەی ئەوەی دەبێت پەرە بە چ پیشەسازییەك بدەن، بەڵام بە دڵنیاییەوە ئەگەر كەسێك یان كۆمپانیایەكت هەبێت پاڵنەری بەدەستهێنانی قازانجی هەبێت، ئەوا دەتوانن ئەوە یەكلابكەنەوە كە دەبێت لەچ بوارێكدا سەرچاوەكانیان بخەنەگەڕ و لەچ بوارێكێشدا ئەم كارە نەكەن. كەواتە بەتایبەتكردن پەیوەستە بە بوونی میكانیزمی گونجاوەوە بۆ خستنەگەڕی سەرمایە و سەرچاوە لەو بوارانەدا كە لەدەرئەنجامدا قازانجی لێدەكەوێتەوە. یەكێكی دیكە لەئایدیاكان بریتییە لەوەی ئەگەر پیشەسازی لەلایەن كارمەندە حكومیەكانەوە بەڕێوەببدردێت، ئەوا هیچ پاڵنەرێكیان نابێت بۆ برەوپێدانی، لەبەر ئەوەی ئەو كارمەندانە هەرچۆنێك بێت مووچەی خۆیان وەردەگرن، كەواتە ئەمە دەبێتەهۆی خنكاندنی داهێنانكاری و تازەگەری، كەواتە لەهەمان كاتدا دەبێت سەیری لایەنە مرۆییەكەی ئەم پرۆسەیە بكەین. بەتایبەتكردن بریتییە لەكردنە دەرەوەی حكومەت لەپرۆسەی بەرهەمهێنان و خاوەندارێتی، كەواتە ئەمە هۆكاری ئەوەیە وڵاتە تازەگەشەكردووەكان بە دەست هەمان ئەو كێشانەوە دەناڵێنن كە وڵاتانی یەكێتی سۆڤیەت بەدەستیەوە گرفتاربوون، كە سەرەڕای ئەوەی نەیانتوانی وەك پێویست سەرچاوە و سەرمایە بۆ گەشەپێدانی ئابووری بەكاربهێنن، ئەوا گەندەڵیش لەئارادابوو، ئێمە دەزانین گەندەڵی زۆر بەربڵاو بوو لەوڵاتانی یەكێتی سۆڤیەت و لەهەمان كاتدا گەندەڵی لەوڵاتە تازە گەشەكردووەكانیشدا تەشەنەی كردووە. كەواتە بەتایبەتكردن چەند شتێكت پێدەبەخشێت، یەكەم پێت دەڵێت لەچ بوارێكدا وەبەرهێنان بكەیت، دووەم پاڵنەری ئەوەت دەداتێ كە برەو بە كارەكەت بدەیت و سێیەم دەبێتەهۆی كەمبوونەوەی گەندەڵی، بەڵام ئەم پرۆسەیە لەسەرەتادا وەك شۆكێك وایە، وێرانكاری لێدەكەوێتەوە، لەمیسردا كاتێك ئیسڵاحی زەوی و زار كرا، ئەم دەرئەنجامەمان بینی، ڕەنگە ئەمە لەوڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی دیكە بگۆڕێت، بەڵام تێپەڕاندنی قۆناغی یەكەم كاتی دەوێت، هەروەك پێشتر ئاماژەم پێكرد كێشە و گرفت لەقۆناغی سەرەتای ئەم پرۆسەیەدا دروست دەبێت و دەبێت خۆمانی لەگەڵدا بگونجێنین، بەڵام ئەگەر وڵاتەكە خاوەنی هێزێكی كاری بەتوانا و ڕۆشنبیر بێت، ئەوا دەتوانێت بە خێرایی قەرەبووی ئەو خەسارەتانە بكاتەوە، كەواتە هەرچۆنێك بێت، دەبێت ئەو ڕاستیەمان لەبەرچاوبێت كە لەسەرەتای ئەم پرۆسەیەوە خەسارەت ڕوودەدات)).
پرۆفیسۆر عەتیات كە وەك كەسێكی رۆژهەڵاتی میسری ئاگاداری زیاتر چۆنیەتی جێبەجێكردنی ئەم پرۆسەیە لەوڵاتێكی وەك میسر یان رۆژهەڵات و ناوەڕاستی ئەوروپا، بۆیە دیسان پرسیارمان لێكردەوە ئایا تاچەند بواری ئەوە هەیە ئەم پرۆسەیە لەوڵاتانی تازە پێگەیشتووش سەركەوتن بەدەست بهێنێت؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا خاتوو عەتیات بە گوڵانی راگەیاند: (ئەگەر ئێمە باس لەئەزموونی وڵاتی میسر بكەین، ئەوا دەبینین لەم وڵاتەدا پیشەسازیگەلێك هەبوون كە قازانجیان هەبوو، بەڵام لەژێر كۆنتڕۆڵی حكومەتدا بوون، ئێمە دەزانین حكومەت ناتوانێت وەك بازاڕ ڕەفتار بكات و سەرچاوەكان بە ئاڕاستەیەك بخاتەگەڕ كە پێویستە. دواتر كە بڕیاری بەتایبەتكردن درا، حكومەت ئەم كەرتانەی فرۆشتەوە، بەڵام لەسەرەتادا گەندەڵیەكی یەكجار زۆر ڕوویدا، لەبەر ئەوەی بەرپرسە باڵاكان، یاخود بەڕێوەبەری ئەو كەرتانە بەشێكی زۆری ئەو سەرچاوانەیان دزی، بەڵام دواتر ئەم پرۆسەیە هەنگاوی باشتر دەنێت، لەبەر ئەوەی پاڵنەری قازانجكردن لەئارادا دەبێت، كەواتە لەسەرەتادا ڕەنگە خەسارەتێكی زۆر و گەندەڵیەكی زۆر ڕووبدات، بەڵام ئەگەر توانرا ئەم كۆسپە تێپەڕێنرێت، ئەوا سەرچاوەكان بەباشی بەگەڕ دەخرێن و ئەو كاتەش دەرئەنجامەكە بریتی دەبێت لەدروستبوونی هەلی كار و باشتر سوودوەرگرتن لەسەرچاوەكان. كەواتە دەبێت خۆت لەگەڵ ئەو گەندەڵی و كێشانەدا بگونجێنیت كە لەسەرەتای پرۆسەی بەتایبەتكردندا ڕوودەدات، سەبارەت بە دەوڵەتانی رۆژهەڵات و ناوەڕاستی ئەوروپاش، دەتوانین ئاماژە بە سەركەوتنی كۆماری چیك بكەین لەم پرۆسەیەدا، بەڵام هەروەك پێشتر ئاماژەم پێكردلەسەرەتادا گرفت و خەسارەت ڕوودەدات، بەڵام هەروەك پێشتر باسم كرد ئەگەر هێزێكی كاری ڕۆشنگەرت هەبوو كە ئاستێكی پەروەردەی باشیان هەبێت، ئەوا سەركەوتوو دەبێت، كە ئەم چینە لەوڵاتانی ڕۆژهەڵاتی دووردا بەدی كرا و ئێستاش چین ئەزموونێكی سەركەوتوو پێشكەش دەكات لەم ڕووەوە. لەم پرۆسەیەدا دوو شت زۆر گرنگن، یەكەمیان ئەوەیە بڕیاری ئەوە بدەیت چ بوارێكی پیشەسازی بە تایبەت دەكەیت، چونكە ئەگەر لەم ڕووەوە بڕیاری هەڵە بدەیت، ئەوا تەواوی پرۆسەكە لەناو دەبەیت، كەواتە دەبێت لەسەرەتادا ستراتیجیەتێك بۆ بەتایبەتكردن دابڕێژیت. دووەمیان هێزێكی كاری خاوەن توانا و پەروەردەی ئاست بەرزت پێویستە)).
ئەوەی پرۆفیسۆر عەتیات ئاماژەی پێكرد هەندێك هۆشداری بوو لەسەر چۆنیەتی پیادەكردنی ئەم پرۆسە گرنگە، بەڵام پرۆفیسۆر مایكل هادسۆن كە ئوستادی ئابوورییە لەزانكۆی ئابووری سەرۆكی سەنتەری (ISLTE) بۆ دیراساتی رەهەندە ئابوورییە دوورمەوداكان، بۆچوونێكی دیكەی سەبارەت بە پرۆسەی بەتایبەتكردن هەیە و لەلێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان بەمجۆرە رای خۆی خستەڕوو و وتی: (هەندێ لەوڵاتان ناچار دەكرێن پەنا بۆ بەتایبەتكردن ببەن، ئەویش یان لەئەنجامی داگیركردنی وڵاتەكەوە، یان ڕووخانی ڕژێمی وڵاتەكە، یاخود فشاری وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا یان بەهۆی فشاری داراییەوە لەسەر ئەو حكومەتەی كە قەرزێكی زۆری لەئەستۆیە، بەتایبەتكردن تێچووی ژیان و گوزەران بەرز دەكاتەوە، بەتایبەتكردن تێچووی خزمەتگوزارییەكان بەزر دەكاتەوە، لەبەر ئەوە ئەمە ڕێگەیەكی تێكدەرانەیە. هەر بۆیە من پێموایە دەبێت وڵاتان بەرهەڵستی لە بەتایبەتكردن بكەن، لەبەر ئەوەی یەكێك لەئامانجەكانی بریتییە لەگۆڕینی ئاڕاستەی كاركردن لەیەكێتیەكانی كارەوە بۆ هەڵوەشاندنەوەیان، بۆ دووبارە بنیادنانەوەی خزمەتگوزارییەكانی كار، ئەویش بەوەی كە نرخ و تێچووی خزمەتگوزاریە گشتییەكان بە ڕاددەیەكی زۆر بەرز بكرێتەوە. لەبەر ئەوەی پێشتر حكومەت هاوكاری و یارمەتییەكی زۆری پێشكەش دەكرد بۆ دابینكردنی ئەو خزمەتگوزاریانە. بەتایبەتكردن لەوڵاتانی دیكەدا دەقا و دەق پێچەوانەی ئەو شێوازەیە كە بەهۆیەوە ئەمریكا دەوڵەمەندبووە، دەوڵەمەندی ئەمریكا بەهۆی بەتایبەتكردنی سەرچاوە سروشتییەكانی وڵاتەكەوە نەبوو، بەڵكو لەبەر ئەوە بوو كە لەبواری گشتیدا هێڵرانەوە، ئەویش بەوەی بەڕێوەبردنی ئەو سەرچاوانە بەدوور بوو لەقەرزكردنەوە، هەروەها هەوڵدار تێچووی دابینكردنی خزمەتگوزاریە گشتییەكان كەم بكرێتەوە، بەڵام لەحاڵەتی بەتایبەتكردندا كۆمپانیا بەتایبەتكراوەكان تێچووی خزمەتگوزارییەكان بەرز دەكەنەوە، قازانج دەدەن بەو بانقانەی قەرزیان لێوەرگرتوون، كە لەئەنجامدا دەبنەهۆی ئەوەی ئابووری وڵاتەكە كەمتر توانای ململانێكردنی هەبێت، كەواتە بەتایبەتكردن دەبێتە ڕێگەیەك بۆ خۆكوشتنی ئابووری و باڵادەستبوونی ئەو وڵاتانەی دەتوانن بەرەنگاری بەتایبەتكردنی بوارە گشتیەكانیان ببنەوە. هەر بۆیە هیچ پێویست ناكات وڵاتێكی خاوەن نەوتی وەك عێراق پەنا بۆ بەتایبەتكردن ببات، لەبەر ئەوەی هێزێكی دەرەكی نییە ناچاری بكات بەتایبەتكردن ئەنجام بدات. ئەگەر ئابووری عێراق بە تایبەت بكرێت، ئەوا دەبێت ئەو ڕاستیە بزانن ئەمە لەئەنجامی هێرشی سەربازیی ئەمریكاوە كراوە، لەبەر ئەوە دەبێت دوای جێهێشتنی وڵاتەكە لەلایەن ئەمریكاوە بگەڕێنەوە بۆ ئابووری سروشتی وڵاتەكە كە پیشتر ئەم دۆخە لەئارادابوو، چونكە ئامانجی بەتایبەتكردنی ئیفلیجكردنی ئابووری وڵاتانی جیهانی سێیەمە، واتە نابێتەهۆی هێنانەدی ئابووری بازاڕ، بەڵكو دەبێتەهۆی هێنانەدی ئابووریەك كە وەبەرهێنەرە دەرەكییەكان سەپاندویانە بەسەر وڵاتەكەدا. هەروەها ئەمە لەناوبردن و پێچەوانەكردنەوەی پرۆسەی بە دیموكراتیكردنە، ئەمە بە لیبرالیزەكردن نییە، بەڵكو كارێكی تەواو پێچەوانەی لیبرالیزەكردنە. ئەم پرسیارەی ئێوە لەئەنجامی گوێگرتنی زۆری ئێوەوە هاتووە بۆ پڕوپاگەندەی ڕۆژئاوا و ئێوە دەستەواژەی هەڵە بەكار دەهێنن. ئەوەی پێوەندی بە گەندەڵیشەوە هەبێت، من دەڵێم ئەو وڵاتانەی لەسایەی داگیركاری سەربازیەوە دەست بەتایبەتكردن دەكەن، ئەنجامەكەی تەنیا دروستبوونی گەندەڵی دەبێت، كەواتە چارەسەرەكە ئەوەیە ئەم بەتایبەتكردنە هەڵوەشێنرێتەوە و ئەو كەرتانە بگەڕێنەوە بۆ بواری گشتی)).
هەر لەدرێژەی وتووێژەكەمان لەگەڵ پرۆفیسۆر هادسۆن پرسیاری ئەوەمان لێكرد ئایا دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا ئەوانیش دەوڵەتانی جیهانی سێهەم نەبوون ئێستا بەهۆی پرۆسەی بەتایبەتكردنەوە بوونە وڵاتانی جیهانی یەكەم؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارە پرۆفیسۆر هادسۆن وتی: (نەخێر نەبۆتەهۆی سەركەوتنی ئابووری لەو وڵاتانەش، بەڵكو سەركەوتنی ئەم وڵاتانە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە خاوەن ئابووریەكی تێكەڵ بوون، لەبەر ئەوەی بەتایبەتكردن لەهیچ وڵاتێكدا نەبۆتەهۆی سەركەوتنی ئابووری. ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ هۆكاری سەركەوتنی پرۆسەی بەتایبەتكردن، دەبێت ئەو راستیەمان لەبەرچاو بێت كە سەركەوتنی ئەم پرۆسەیە بەندە بە تەبەنی كردنی سیستمێكی باشی باجەوە دەكرێت، هەروەها بەهۆی دانانی ڕێسا و یاسی گشتییەوە دەكرێت بۆ ڕێكخستنی بوارە گشتییەكان، هەروەك ئەوەی بۆ ماوەیەكی دوورودرێژە لەلایەن ئەمریكاوە كراوە. بۆیە دووبارەی دەكەمەوە بۆ وڵاتێكی وەك عێراق كە بەشی خۆی دەوڵەمەند بوو بەهۆی گرتنبەری ئابووریەكی تێكەڵاوەوە، لەبەر ئەوە ناچار نییە هیچ یەكێك لەبوارە گشتییەكانی خۆی بفرۆشێت، ئێستاش ئەمریكیەكان هەوڵدەدەن دەست بەسەر سەرچاوەكاندا بگرن، وەك ڕێگەیەك بۆ بەدەستگرتن بەسەر سەرچاوە ناوخۆییەكاندا، كە دەبێت بەرەنگاری ئەم هەوڵە بكرێت و پێچەوانە بكرێتەوە كاتێك داگیركارە ئەمریكاییەكان وڵاتەكەیان جێهیشت)).
ئەم بۆچوونە جیاوازانە سەبارەت بە سەركەوتن و سەرنەكەوتنی پرۆسەی بەتایبەتكردن ئەوەمان پیشاندەدا، سەركەوتنی ئەم پرۆسەیەش وەك سەركەوتنی لایەنی سیاسیی پرۆسەی دیموكراتی پەیوەستە بە چەند مەرجێك و زەمینە سازانی پێشوەختەوە.
پرۆسەی بەتایبەتكردن و
بونیادنانەوەی ژێرخانی ئابووری بەخێرایی
وەك لەسەرەتای ئەم راپۆرتە ئاماژەمان پێكرد پرۆسەی بەتایبەتكردن وەك ئامانجێك بۆ بەگەڕخستنی توانا مرۆیی و سروشتییەكان بۆ ئەوەی ژێرخانی داڕووخاوی وڵاتانی دوای یان وڵاتانی تازەپێگەیشتوو بە خێرایی بونیاد بنرێتەوە، بەڵام كاتێك سەرەتای ئەم پرۆسەیە وەك ئەو پرۆفیسۆرانەی پێشتر باسیان كرد، كۆمەڵێك كێشە بەدوای خۆیدا بهێنێت و ببێتە هۆكاری چەشنێك لەگەندەڵی هەتا دەگاتە ئەو ئاستەی كە گەندەڵی ببێتە دیاردەیەك لەناو كۆمەڵگە، پرسیار ئەوەیە ئایا چۆن ئەم پرۆسەیە راست دەكرێتەوە؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارەو هەڵوەستەكردن لەسەری، پێوەندیمان بە پرۆفیسۆر ئیڤان ماكنزی ئوستادی سیاسەتی حكومڕانی لەزانكۆی ئیلینیۆز لەشیكاگۆ كرد و بەڕێزی بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە و وتی: (زۆرجار كە پرۆسەی بەتایبەتكردن پیادەدەكرێت وەكو رێگەچارەیەكە بۆ خەرجكردنی بڕێكی كەمتر لەپارەكانی حكومەت لەبواری جێبەجێكردنی ئەركە گرنگەكان. بەواتایەكی تر، زۆر ئەركی گشتی هەن كە لەتێڕوانینی حكومەت مەرج نییە ئەم ئەركانە لەلایەن كارمەندانی حكومی جێبەجێ بكرێت، بۆیە بە كارمەندانی ناحكومی دەسپێردرێت، كارمەندانی كەرتی تایبەت و كۆمپانیاكانی بزنس بۆ جێبەجێكردنی ئەركەكانی حكومەت، لێرەوە دەبێت ئەو راستیەمان لەبەرچاوبێت هەموو وڵاتێك رووبەڕووی بارودۆخێكی دیاریكراو دەبێتەوە. هەربۆیە گرنگ نییە بپرسین ئایا كام شێوازی بەتایبەتكردن باشە و كامەیان خراپە، بەڵكو گرنگترین شت ئەوەیە بپرسین: ئایا كام حكومەت كارایە بۆئەوەی پرۆسەی بەتایبەتكردن دەست پێبكات لەگەڵ چۆنیەتی بەتایبەتكردنەكە؟ ئەمە پرسیارە هەرەگرنگەكەیە و هەمان ئەو پرسیارەیە كە لەویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەمیشە دێتەكایەوە و كێشەیەكی بەردەوامە. پێویستە ئەركێكی دیاریكراوی حكومەت وەرگرین و بپرسین بزانین ئایا حكومەت پێشوەختە دایناوە لەگرێبەستێكی دیاریكراودا چی بكات یان نا، هەروەها ئەگەر هات و ئەم كارەیان كردووە، ئایا بەشێوەیەكی دروست ئەنجامیانداوە و ئایا بەپێی ستاندەرە گشتییەكانە. هەربۆیە، لێرەدا دەبینین ئەركێكی دیاریكراو هەیە و پێشوەختە بۆی دانراوە چی بكرێت و هەموو پێوەر و ستاندەرەكان رەچاوكراوە بۆ زانینی ئەوەی كە ئایا بەشێوەیەكی دروست بەتایبەتكردن كراوە یان نا؟ بەڵام ئەگەر بێت و بوارێكی ئاڵۆز خێخێە بكرێت و دواتر پشت بە هەڵسەنگاندنی سیاسی ببەسترێت بۆ زانینی دروستی و نادروستی لەسەركەوتنی پرۆسەكە، هاوكات كاتێكی زۆر بخایەنێت لەجێبەجێكردنی و حكومەت لە وردەكارییەكانی بكۆڵێتەوە بۆ دڵنیابوون لەئەركەكە، بەڕای من زۆر زەحمەتە ئەم جۆرە بوارانە بەتایبەت بكرێن. لەهەمان كاتیشدا، هیچ دەسكەوتێكی ئابووری وەدەستناهێندرێت لەبەتایبەتكردنی ئەم جۆرە بوارانە. هەربۆیە، دەركردنی ژمارەیەكی زۆر لەكارمەندەكانی حكومەت و بەتایبەتكردنی ئەركەكان و پێدانی پارەكان بۆ كۆمپانیا تایبەتەكان هیچ دەسكەوتێكی ئابووریی لێ ناكەوێتەوە، بەڵكو دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی دیاردەی گەندەڵی، لەبەرئەوەی گەندەڵی یەكێكە لەدەرهاوێشتەكانی پرۆسەی بەتایبەتكردن، لەبەرئەوەی لەپرۆسەی بەتایبەتكردن پارەكانی حكومەت بە كۆمپانیا تایبەتەكان دەدرێت و لەئاكامیشدا ئەم كۆمپانیا تایبەتانە هەڵدەستن بە پێدانی بەرتیل بە كارمەندەكانی حكومەت و دەسەڵاتیان لەسەر بارودۆخەكە دەسەپێنن. هەربۆیە، زۆر زۆر گرنگە ئیجرائات و كاری پێویست بگیرێتەبەر لەپێناو دڵنیابوون لەسەر نەبوونی گەندەڵی و رێگەگرتن لەكارمەندەكانی حكومەت لەوەرگرتنی بەرتیل و جەختكردنەوە لەگرێبەستە تایبەتەكان لەو بارەیەی كە پارەی لێ نەدزرێت. ئەم جۆرە حاڵەتانە لەویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا روودەدات، هەروەها هەمان حاڵەت لە وڵاتانی ئەوروپای رۆژهەڵات، لەپۆڵەندا و روسیا ...و تاد روویانداوە. بەڕای من بەشێك لەم كێشەیە پەیوەستە بە كەلتووری سیاسی. لەویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و بەریتانیای مەزن و فەڕەنسا و چەندین وڵاتی تر، ئەم وڵاتانە خاوەن نەریتێكن كە بریتییە لەپرۆفیشناڵكردنی بیرۆكراسییەت. بەواتای هاووڵاتیان ماوەیەكی زۆر بەسەردەبەن لەبەرەوپێشەوەبردنی پیشەكانیان، هاوكات حكومەت چاودێریی هاووڵاتیان دەكات و ئەگەر دیاردەی گەندەڵی رووبدات، ئەوكات سزادەدرێن. ئێمە پشكێنەری گشتیمان هەیە كە هەڵدەستن بە ئەنجامدانی لێكۆڵینەوە و بەدواداچوون لەبارەی چۆنیەتی خەرجكردنی پارەكان لەلایەن حكومەت، كەلتووری سیاسی و بیرۆكراسییەتی پرۆفیشناڵ رێگە بە هاووڵاتیان نادات دزی لەپارەكانی حكومەت بكەن. لەوڵاتانی تازەپێگەیشتوو، دەگەڕێینەوە بۆ سەردەمی داگیركەرەكان، دەبینین سیستەمی بیرۆكراسییەت هەمیشە گەندەڵ بووە، هیچ كەلتوورێكی بیرۆكراسیی راستگۆنەبوو بۆ بونیادنانی سیستەمێكی دروست، لەبەرئەوەی هەر لەسەرەتاكانی بونیادنانی بیرۆكراسییەتەوە لەم وڵاتانەدا، هەر لەسەردەمەكانی كۆڵۆنیالیزم-ـەوە، كارمەندانی حكومەت بەرتیل وەردەگرن و هەمیشە گەندەڵ بوونە. ئێستاش سیستەمێكی بیرۆكراسی گەندەڵ بوونی هەیە كە خاوەن كەلتوورێك نییە لەراستگۆیی و پرۆفیشناڵی، هاوكات مووچەی كارمەندەكان لەئاستێكی نزمدایە، پاشان دەرفەتیان بۆ بڕەخسێت پارەی حكومەت بكەوێتە ژێر دەستیان و توانایان هەبێت بۆ فرۆشتنی موڵكەكانی دەوڵەت، لێرەدا هەلی بزنس بۆ كاربەدەستەكانی حكومەت دەڕەخسێت و هەلەكە بۆ خۆیان دەقۆزنەوە و خۆیان دەوڵەمەند دەكەن. هەربۆیە، پێویستە بتوانین سیستەمێكی بیرۆكراسیی پرۆفیشناڵ بونیادبنێین، بەپێچەوانەوە كارمەند و كاربەدەستەكانی حكومەت پرۆسەی خێخێە بۆخۆیان دەقۆزنەوە و خۆیانی پێ دەوڵەمەند دەكەن)).
لەلایەكی دیكە و سەبارەت بەو لایەنەی كە پرۆفیسۆر ماكنزی ئاماژەی پێكرد، هەندێك بوار نابێت بە تایبەت بكرێن و ئەگەر بەتایبەت بكرێن ئەو بوارانە سوودی نابێت، پرسیاری ئەوەمان لێكرد ئەگەر لەحاڵەتێكدا ئەو لایەنانە بەتایبەت كران، ئایا بواری ئەوە دەمێنێتەوە جارێكی دیكە بگەڕێنرێنەوە بۆ كەرتی گشتی؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا پرۆفیسۆر ماكنزی وتی: (ئەمە لەچەندین حاڵەتدا روویداوە لەویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و زۆرجار لەم بارەیەوە قسەم لەسەری كردووە، ئەم دیاردەیە من ناوم لێناوە بە «خەسخەسەنەكردن – deprivatization». كە هەڵدەستین بە دووبارە گەڕاندنەوەی كەرتێك بۆ ژێر دەسەڵاتی حكومەت كە پێشتر خەسخەسەكراوە. ئەم شتەش روویداوە، بۆ نموونە لە»سكەكانی شەمەندەفەر» لە»ئیست كۆست – كەناری رۆژهەڵات» و گەڕاندنەوە و خەسخەسەنەكردنی سكەكانی شەمەندەفەر و وەرگرتنەوەی لەكۆمپانیای «كۆن رەیڵ» كە حكومەت جۆرە كۆنتڕۆڵێكی لەسەری هەبوو. ئەم كارە دەكرێت، بەڵام بە مەرجێك، كاتێك كە هەڵدەستن بە خەسخەسەكردنی كەرتێك و ئەگەر هات و كۆمپانیا دووچاری گەندەڵی بوو، ئەوكات دەتوانی ئەو كەرتە یان ئەو پیشەسازییە لەو كۆمپانیایە وەرگریتەوە، هەر لەبەر ئەمەشە لەكاتی خەسخەسەكردنی كەرتەكان ناكرێ كۆنتڕۆڵ و ئازادییەكی رەها بە كۆمپانیاكان ببەخشرێت، لەبەرئەوەی كاتێك كە بڕیار دەدرێت لەسەر خەسخەسەكردنی شتێك، پێویستە حكومەت بەشێوەیەكی رەها ئەو شتە ئازاد نەكات، بەڵكو پێویستە حكومەت رۆڵێكی سەرپەرشتیاری بهێڵێتەوە لەسەر ئەو كەرتە، هەروەها مافێك بپارێزێت بۆ گەڕاندنەوەی كەرتەكە. ئەم كارانەش لەڕێگەی گرێبەست-ـەوە ئەنجام دەدرێت، حكومەت مافی هەیە بۆ گرێدانی گرێبەست لەبەتایبەتكردنی كەرت و پیشەسازییەكان، هەربۆیە پێویستە لەسەر حكومەت هەمیشە مافەكانی بپارێزێت و تەحەففوزی هەبێت لەگرێبەستەكان بۆ گەڕاندنەوەی كەرتەكان، ئەویش ئەگەر هات و كۆمپانیا تایبەتەكان بەپێی ستاندەرە گشتییەكان كارەكانیان ئەنجام نەدا. هەربۆیە، پێویستە حكومەت هەر لەسەرەتاوە وردەكارییەكان دیاری بكات، نەك بەو ئاسانییە و بەشێوەیەكی رەها كەرتەكان ئازادبكات بۆ كۆمپانیا تایبەتەكان. بەداخەوە ئەم شتە لێرە روویدا لە»شیكاگۆ»، كاتێك كە حاكمی «شیكاگۆ» هەڵسا بە تایبەتكردنی شوێنەكانی وەستانی ئۆتۆمبێل، ئاكامەكەشی كارەساتی لێ كەوتەوە، بەڵێندەرە تایبەتەكان هەر لەسەرەتاوە و یەكسەر هەڵسان بە زیادكردنی كرێی وەستانی ئۆتۆمبێل بە دووقات «دەبڵ» و بەشێوەیەكی ناڕەوا و زیادەڕۆ سزا «غەرامە»یان لەسەر هاووڵاتیان دەسەپاند و حكومەت لەم هەڵە گەورەیەدا بڕە داهاتێكی زۆری زەرەركرد، بەداخەوە حكومەت نەیتوانی كەرتەكە بگەڕێنێتەوە لەبەرئەوەی بەندبوون بە گرێبەستێكی درێژخایەن. ئەمەش ئەو هەڵەیەیە كە نابێت حكومەتەكان تێیكەون، نابێت حكومەت گرێبەستی درێژخایەن واژۆبكات و هاوكات پێویستە تەحەففوز بە مافەكانی بكات لەگرێبەستەكان بۆئەوەی توانای گەڕاندنەوەی كەرتەكان و هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستەكانی هەبێت لەحاڵەتی سەرپێچیكردنی كۆمپانیا تایبەتەكان لەمەرج و ستاندەرەكان)).
دەربارەی ئەو هۆكارانەشی كە دەبنە هۆی شكستهێنانی پرۆسەی بەتایبەتكردن و هەوڵدان بۆ سوود وەرگرتن لەراوێژكارانی ئابووری جیهانی بۆ ئەوەی بتوانن یارمەتی دەوڵەتانی تازە پێگەیشتوو بدەن، پرۆفیسۆر كاكنزی لەمبارەوە بەمجۆرە بۆچوونی خۆی بۆ گوڵان روونكردەوە و وتی: (ئەو وڵاتانەی كە خاوەن خراپترین ئەزموونن لەپرۆسەی بەتایبەتكردن، ئەو وڵاتانەن كە پەنایان بردۆتە بەر راوێژكارانی ئەمریكی، لەبەرئەوەی لەناكاو هەڵساون بە چەسپاندنی بەتایبەتكردنی بنەڕەتی و لەیەك كاتدا بلیۆنەها دۆلاریان سەرفكردووە لەسەر پیشەسازییەكانی وڵات. ئەمەش هەمان بارودۆخی وڵاتانی ئەوروپای رۆژهەڵات و وڵاتانی یەكێتی سۆڤێتی جاران بوو لەرووسیا، بەشێوەیەك كە هەڵسان بە خەسخەسەكردنی هەموو كەرتەكان لەیەك كات، ئاكامەكەشی سەرهەڵدانی دیاردەی گەندەڵی بوو. بەڕای من گواستنەوە لەئابووریی دەوڵەت بۆ ئابوورییەكی ئازاد كارەساتە، چونكە هەموو شتەكان پێكەوە ئەنجام دەدرێن لەیەك كاتدا. لەلایەكی ترەوە نەبوونی ئەزموون، بۆنموونە لەوڵاتانی ئەوروپای رۆژهەڵات، كارەساتێك بوو و بووە هۆی سەرهەڵدانی ئاستێكی بەرز لەگەندەڵی. لەكاتێكدا سەبارەت بە وڵاتانی ئاسیا، من پێموایە كە پرۆسەی خەسخەسەیان پیادە نەكردووە، بەڵكو من ناوی لێدەنێم بە «ئابووریی تێكەڵاو»، با سەیرێكی وڵاتی «چین» بكەین، بەڕای من گواستنەوە لەوڵاتی «چین» زۆر سەركەوتووە بەرەو ئاڕاستەی ئابووریی بازاڕ، بەشێوەیەك كە بازاڕیان بەشێوەیەكی رەها ئازادكرد هاوكات كۆنتڕۆڵ و چاودێریی حكومەتیان هێشتۆتەوە لەسەر بازاڕ لەپێناو رێگەگرتن لەسەرهەڵدانی پشێوی و ئیحتیكار. بەڕای من ئەم بارودۆخە هەمان شتە لەزۆربەی وڵاتانی ئاسیا. بەپێی زانیارییەكانم، هیچ وڵاتێك نییە لەئاسیا كە هەڵسابێت بە ئازادكردنی هەموو كەرتەكان و پێدانیان بە كۆمپانیاكان و لەژێر چاودێریی حكومەتی نەهێشتبێت و كۆمپانیاكان بەئارەزووی خۆیان بجووڵێنەوە، هیچ وڵاتێكی ئاسیا ئەم جۆرە كارەی ئەنجام نەداوە و هاوكات زۆر سەركەوتووە. لەكاتێكدا وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتانی ئەوروپای رۆژهەڵات لەئاستێكی زۆر بەرزدان لەگەندەڵی و كۆمپانیا و كاربەدەستەكان پارەیەكی زۆر دەدزن و هەموو پارەكان تەحویلی بانكەكانی «سویسرا» دەكەن، لەئاكامیشدا بێكاری و گەندەڵی لەوڵاتەكانیان تەشەنە دەكات و ئاستی داهاتی تاك و مووچەی فەرمانبەران روو لەدابەزین دەكات و ئاستی گەندەڵی و بەرتیل وەرگرتن روو لەفراوانی دەكات، ئەم لایەنانەش زیان بە وڵاتەكە دەگەیەنێت و دەیخاتە قەیران و كارەساتی گەورەوە. ئێمە لێرە لەویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەمان كێشەمان هەیە، تێكۆشانی بەردەواممان هەیە لەپێناو مانەوەی ركابەرییەكی رەوا لەپیشەسازییەكان، هەر لەساڵانی 1800ـەكانەوە، تەمەنی ئەم كێشەیە زیاتر لە150 ساڵە لەم وڵاتە، بەردەوام هەوڵدان هەیە لەلایەن سەرمایەداران و كۆمپانیاكان بۆ ئیحتیكاركردنی ئابووری، كە تیایدا كۆمپانیا گەورەكان هەڵدەستن بە دەركردنی كۆمپانیاكانی تر لەبوارەكانی بزنس. ئەم كێشەیە لەم وڵاتەدا هەیە لەبوارەكانی پیشەسازیی كۆمپیوتەر، هەروەها لەبواری نەوتی كە ژمارەیەك كۆمپانیا ركابەرن لەم بوارە، 2 – یان 3 كۆمپانیا هەن، وێڕای هەبوونی ئەم كێشەیە لەچەندین كەرتی تر. ئێمە یاسامان هەیە كە رێگە بە حكومەتی نیشتمانی دەدات بۆ لێكۆڵینەوە و لێپێچینەوە و بەدواكەوتن و سزادانی ئەو كۆمپانیانەی كە هەڵدەستن بە ئیحتیكاركردن یان بەستنەوەی مامەڵە بازرگانیەكان و نەهێشتنی ركابەری، بەڵام بەڕای من بەبێ حكومەتێكی نیشتمانی بەهێز و ئۆفیسی چاودێریی بەهێز، پێموایە ئەم ئەركە جێبەجێ ناكرێت، پێویستە دەسەڵات هەبێت بۆ هێنانی ئەم كۆمپانیانە بۆ بەردەم دادگا و سزادانیان، ئەگەر بێت و هەڕەشەیان لەسەر نەبێت بۆ داخستن، ئەوە كۆمپانیاكان بەردەوام دەبن لەئیحتیكاركردنی بازاڕ و نەهێشتنی ركابەری، هاوكات بەئارەزووی خۆیان دەجووڵێنەوە و لەئاكامیشدا تەنیا هاووڵاتیان باجەكەی دەدەن)).
لەلایەكی دیكە و سەبارەت بە پرۆسەی پەرەپێدان لەو وڵاتانەی خاوەنی سەرچاوەی داهاتی سروشتین وەك پەترۆل و لەنێوشیاندا وڵاتێكی وەكو عێراق، پرۆفیسۆر ماكنزی بە گوڵانی راگەیاند: (زۆربەی وڵاتانی خاوەن سەرچاوەی نەوتی لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیا و وڵاتانی تر بۆ نموونە عەرەبستانی سعودیە و عێراق و كوێت ...وتاد. پارەیەكی زۆریان خەرج كردووە لەسەر خزمەتگوزارییە گشتییەكان لەبونیادنان و دروستكردنی رێگاوبان و پڕۆژە گشتییەكان، بەتایبەتی كاتێك كە نرخی نەوت رووی لەبەرزبوونەوە كردووە، دەبینین بڕە پارەیەكی زۆریان لەسەر پڕۆژەكان خەرجكردووە، لەبەرئەوەی خاوەن سەرچاوەی نەوتین و بە داهاتەكانی نەوت هەڵدەستن بە تەمویل كردنی پڕۆژە گشتییەكان، بەڵام لەگەڵ دابەزینی نرخی نەوت حكومەتەكان هەڵساون بە داگرتنی ئاستی پڕۆژەكان و كەمكردنەوەی بڕی خەرجكردنی پارەكان لەپڕۆژە گشتییەكان. زۆر وڵات دەبینین پشت دەبەستن بە یەك جۆر بەرهەم و ئاستی ئابووری و ئاییندەی ئەو وڵاتە پەیوەستە بە زیادبوون و دابەزینی نرخی بەرهەمەكەی، هەربۆیە، پشت بەستن بە یەك جۆر بەرهەم شتێكی زۆر مەترسیدارە. بەڕای من پێویستە لەسەر حكومەتەكان بە وریاییەكی زۆرەوە هەڵسن بە جێبەجێكردنی پڕۆژە گشتییە گەورەكان، بۆ نموونە وڵاتی «لیبیا» پاپەندبوونێكی فراوانی هەبوو لەپڕۆژەی ئاوی سەوز كە بەناو بیاباندا دەڕوات، گۆڕانكاری سیاسی كاریگەریی لەسەر ئەم جۆرە پڕۆژانە دەبێت. هەربۆیە، بەڕای من پرۆسەی خەسخەسەكردن زۆر جار سەركەوتوو دەبێت، سەرەتا پێویستە گرێبەستە حكومییەكان دیاریكراو بكرێت، بەڵام هەمووشتێك لەوردەكارییەكان دەدۆزرێتەوە، هەمووشتێك پەیوەستە بە وردەكارییەكان بۆنموونە لەبارەی چۆنیەتی دیاریكردنی ئەركەكان و چۆنیەتی دڵنیابوون لەسەرهەڵنەدانی گەندەڵی، لەگەڵ چۆنیەتی سەرپەرشتیكردنی ئەركەكان و دڵنیابوون لەوبارەیەی كە ئەركەكان بەشێوەیەكی دروست جێبەجێ دەكرێن و بەو شێوەیەی كە حكومەت دایناوە)).
پرۆسەی بەتایبەتكردن و سەرهەڵدانی گەندەڵی و بەگژداچوونەوەی گەندەڵی
لەگەڵ ئەوەی پرۆسەی بەتایبەتكردن لەپرۆسەی بونیادی دیموكراتی یان وڵاتانی تازە پێگەیشتوو هۆكارێكە بۆ دروستبوونی دیاردەی گەندەڵی، بەڵام لەهەمانكاتدا هۆكارێكیشە بۆ ئاشكراكردنی دیاردەی گەندەڵی و هەوڵدان بۆ چۆنیەتی چارەسەركردنیشی، سەبارەت بەم لایەنە پرۆفیسۆر ریچارد ئەریكسۆن ئوستادی زانستی ئابووری لەزانكۆی ئێست كارۆلینا و پسپۆر و تایبەتمەند لەسیستمی ئابووری بازاڕ بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن: (مەبەست لەبەتایبەتكردن ئەوەیە هەموو چالاكییەكانی بەرهەمهێنان و چالاكییە ئابوورییەكان ببنە هۆكاری خوڵقاندنی بەهایەكی ئابووری. هەربۆیە پرۆسەی بەتایبەتكردن دەبێتە هۆكاری جیاكردنەوەی ئابووری لەسیاسەت و دەرفەت دەڕەخسێت بۆ گەشەكردنی بواری ئابووری و پێشكەوتنی تەكنۆلۆژی، ئەم ژینگەیە لەگەڵ ئەوەی دەبێتە هۆكاری سەرهەڵدانی گەندەڵی، بەڵام زیاتر دەبێتە مایەی ئاشكراكردنی گەندەڵیش. وەك بەكارهێنانی پۆستی حكومی و دەسەڵاتی سیاسی لەپێناو وەدیهێنانی مەبەستی تایبەتیدا، هەربۆیە لەگەڵ پیادەكردنی پرۆسەی بەتایبەتكردندا ئەم شتە زیاتر ئاشكرا دەبێت، هۆكاری ئاشكرابوونیشی ئەوەیە كە ئەم دیاردەیە لەناكاو دەردەكەوێت. كۆمپانیا تایبەتەكان بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانی خۆیان هەڵدەستن بە پێدانی بەرتیل، كاربەدەستەكانی حكومیش لەمەوقعێكن كە سوود لەو پارانە وەردەگرن و دەتوانن بەرتیل وەرگرن. هەڵبەتە لەهەر ژینگەیەك كە تیایدا دامەزراوەی سیاسی و ئابووریی لاواز هەبێت، بێگومان پرۆسەی بەتایبەتكردن بەشێوەیەكی خێرا سەركەوتن بەدەست ناهێنێت، هاوكات هیچ پەرژینێكی توند بوونی نابێت لەنێوان رەفتارەكانی حكومەت و چالاكییە ئابووریەكان.سەبارەت بەو وڵاتانەشی كە خاوەنی سەرچاوەی سروشتین و دەست بە پرۆسەی تایبەتكردن دەكەن، لەگەڵ ئەوەی هەندێك جار دەبێتە هۆكاری سەركەوتنی پرۆسەكە، بەڵام هەندێك جاریش دەبێتە هۆكاری شكستپێهێنانی لەم حاڵەتەدا پێی دەوترێت لەعنەتی نەوت، بەهەرحاڵ، كێشەی راستەقینە لەپیادەكردنی پرۆسەی بەتایبەتكردن ئەوەیە كاتێك كە كارەكانی حكومەت بەشێوەیەكی فراوان بەتایبەت دەكرێن، ئەوكات پێویستە دەوڵەت هەڵستێت بە رەخساندنی هەلی كاری نوێ و كردنەوەی كەرتی نوێ و كەمكردنەوەی رێساكانی ئابووری بۆئەوەی كرێكارەكان شوێنێك بدۆزنەوە لێی كاربكەن. بەواتای دەستپێكردن بە كار و چالاكیی نوێ. لەكاتێكدا ئەگەر ئەم كارە نەكەن، ئەوكات بارەكە دەبێتە مایەی دروستبوونی (چینێكی نوێ لەئەلیگاركی) كە زۆر نزیكن لەسیستەمی سیاسی كە هەڵبەتە هیچ بایەخێك بە پێشكەوتنی ئابووری نادەن. بۆ ئەوەی ئەم بارە راستبكرێتەوە، بەشێكی زۆر لەبەتایبەتكردن پەیوەستە بە دروستكردنی پشك و دەستكردن بە دامەزراندنی كۆمپانیای هاوبەش. پێویستە ئەم جۆرە كۆمپانیانە نەمێنن و هەڵستن بە دامەزراندنی چەندین كۆمپانیا لەدەرەوەی چوارچێوەی كۆنتڕۆڵی دەوڵەت، پاشان بەشێوەیەكی كراوە كۆمپانیاكان بفرۆشرێن و زەمینە بڕەخسێندرێت بۆ دروستبوونی ركابەری لەلایەن كۆمپانیای دەرەكی، ئەمەش لەپێناو خوڵقاندنی ژینگەیەك كە تیایدا كۆمپانیاكان بەپێی پێوەرە ئابوورییەكان كاربكەن، نەك ژمارەیەك كۆمپانیا كە بەپێی ئەجێندایەكی سیاسیی دیاریكراو كاربكەن و دەسەڵاتەكانی دەوڵەت بۆ خۆیان بڕفێنن. بەخشینی بازاڕ بە ژمارەیەك كۆمپانیای ئیحتیكاری دەبێتە هۆی ئیحتیكاركردنی بازاڕ و لەكۆتاییشدا زەحمەت دەبێت خەسخەسەكردن جێبەجێ بكرێت، هەربۆیە پێویستە پیشەسازییەكان لەو كۆمپانیا ئیحتكارییانە بستێندرێتەوە و دابەش بكرێنە سەر ژمارەیەك كۆمپانیا. توێژی ناوەند سەرهەڵدات لەمیانی كاركردنی هاوڵاتیان لەژمارەیەك كۆمپانیای فراوان و جۆراوجۆر و جیاواز، ئازادكردن باشترین رێگەچارەیە بۆ رەخساندنی ئەم ژینگەیە بەتایبەتی ئەگەر هات و كۆمەڵگەكە لەژێر دەسەڵاتێكی توندی دەوڵەت بوو. چینی ناوەند بریتییە لەبەڕێوەبەرەكانی ئاستەكانی خوارەوە و مامناوەندی لەگەڵ زۆربەی كرێكارە ئەقدەمەكان كە ركابەری لەنێوانیاندا هەیە هەر یەكێك و بەپێی پسپۆری و شارەزایی و لێهاتووی لەكارەكانی. دروستكردنی چینی ناوەند بە شەو و رۆژێك روونادات، تەنانەت بە یەك هەفتەش نابێت، بەڵكو چەندین ساڵ دەخایەنێت، كە دەست بەم پرۆسەیە بكەین لەوانەیە یەك نەوە بخایەنێت تاكو چینێكی ناوەندی چەسپاو دروست بێت.))
