كۆمەڵگا رۆشنبیرەكان توانای بەرهەمهێنان و داهێنانیان بەرزە،لەم بارەیەوە ((ئالفرد مارشاڵ))ی ئابووریناس پێی وابوو فێركردن بۆ خۆی وەبەرهێنانێكی نەتەوەیی بەرزەو كارێكی باشە سەرمایەی گشتی و تایبەتی خەرج بكرێت بۆ كەرتی فێركردن و بەرزكردنەوەی تواناكان. تاوەكو تاك لەنێو پرۆسەی ئابووری لەگەشەكردنی بەردەوامدا بێت، چونكە رۆڵی تاك و كۆمەڵگا لەپەرەپێدانی ئابووری و كۆمەڵایەتی تایبەتمەندی خۆی هەیە.
رۆشنبیری ئابووری وەبەرهێنانێكی نەتەوەیی باڵایە
(ئابووری بازاڕو دیموكراسی)؛ وەكو دوو سیستەمی گرنگ بۆ گەشەپێدان كە خاوەنی یاساو رێنمایی تایبەت بەخۆیانن و كاریگەری لەسەر ژیانی هاووڵاتیان و داهاتوویان دەكات، هەردوو سیستەمەكە بێ بوونی دامەزراوەكان گەشە ناكەن، دامەزراوەكانیش پێویستیان بەكۆمەڵێك بنەما هەیە، هەر لە چەسپاندنی یاساوە تاوەكو ئاستی داهاتی تاكەكەسی و بوونی چینی ناوەندو پەروەردەو خاوەندارێتی و ئاستی رۆشنبیری ئەو كۆمەڵگایە..
بەو پێیەی كۆمەڵگای مرۆڤایەتی لە پەرەسەندنی بەردەوامدایەو تەنانەت لەئەگەری كێشەو گرفتە ئابوورییەكان بەدوور نییە، بۆیە پێویستە تاك لەناو پرۆسەی ئابووری لەگەشەی بەردەوامدا بێت، ئەمە لەكرۆكی تیۆرە كلاسیكییەكان باسی لێوەكراوەو هەریەك لە ئابووریناسەكانی ئەو سەردەمە بەتایبەت (ئادەم سمیس و دایفید ریكاردو) تەئكیدیان لەسەركردۆتەوە، بەتێپەڕبوونی قۆناغەكانیش بیروباوەری ئابووریناسان سەبارەت بە رۆڵی كاریگەری تاك و دانیشتووان لە گەشەپێدانی ئابووری گۆڕانكاری بنەڕەتی بەسەردا نەهات و پرۆسەی پێگەیاندنی كۆمەڵگاو گەشەپێدان بایەخ و گرنگی خۆی لەدەست نەدا، ئەلفرید مارشاڵ ئەو ئابووریناسە بوو كەپێی وابوو كەسانی رۆشنبیرو خوێندەوار لە هەژاریدا ناژین و توانای كاركردن و بەرهەمهێنانیان فراوانە..
بەمشێوەیە گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتی و دیموكراتییەكان كەلەدەرهاویشتەی گۆڕانكارییە ئابووری و سیاسییەكانەوە سەرچاوەی كردووە، لە كاری كۆمەڵگەیی دابڕاو نیین كە بزوێنەرە سەرەكییەكەی ئەم كارە تاكە لەناو كۆمەڵگاكەدا، تاكیش پێویستە لەئاست گۆڕانكارییەكان پەرە بە تواناكانی خۆی بدات و لەئاستێكی بەرزی رۆشنبیریدا بێت. وەزارەت و دامودەزگاكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەپێناو باشتركردنی لایەنی خزمەتگوزاری و پەرەپێدانی ئابووری و پێشكەوتنی كۆمەڵگا، بەردەوام داوای هاوكاری و یارمەتی لەهاووڵاتییان دەكەن، تاوەكو پاڵپشت و یارمەتیدەر بن لەگەیاندنی خزمەتگوزارییەكان و باشتركردنی ئاستی تواناكانیان، ئەم حاڵەتەش ئاساییە چونكە حوكمڕانێكی باش ناتوانێت بەهێزو سەركەوتوو بێت بێ پاڵپشتیكردن و هاكاریكردنی زۆرینەی هاووڵاتیان، ئەم هاوكارییەش تەنیا لە بارودۆخێكدا دەبێت كە تێیدا هاووڵاتیان خاوەنی رۆشنبیری و فەرهەنگێكی دەوڵەمەندی ئابووری و فیكری بن، ئەوەی جێی تێڕوانینە تاكو ئەمڕۆ حكومەتی هەرێم و وەزارەتە پێوەندارەكانی بازرگانی و پیشەسازی و دارایی و پلاندان بودجەیەكی دیاریكراویان نییە بۆ پێشخستن و بەرزكردنەوەی ئاستی رۆشنبیری هاووڵاتیان..ئەركی سەرشانی حكومەتە كار بۆ ئەوە بكەن تاكەكانی ناو كۆمەڵگا لەئاستێكی بەرزی مەعریفەیی و شارەزایی ئابووریدا بێت، تاوەكو گەلێكی هۆشیارو پڕ لە مەعریفەت زامن بێت، كە رۆڵ و كاریگەری لەسەر خێراكردنی هەوڵەكانی حكومەت بۆ پەرەپێدانی ئابووری هەبێت، ئەركی دەوڵەتە پارەو داهات تەرخان بكات بۆ هۆشیاركردنی كۆمەڵگاو لێكۆڵینەوەی زانستی، ئەوەتا وڵاتێكی وەك ژاپۆن لە28%ی داهاتی بەرهەمهێنان بۆ لێكۆڵینەوەی زانستی و پەرەپێدان خەرج دەكات و ئیسرائیلیەكانیش نزیكەی لە 4% لەكاتێكدا وڵاتانی عەرەبی تەنیا لە0.5%ی داهاتی بەرهەمهێنان بۆ ئەم بوارە خەرج دەكەن، لەلایەكی ترەوە رێژەی زاناو تەكنیكارەكان لەناو هەر 1000 كەس دا لەوڵاتانی پیشەسازی 85 زاناو تەكنیكار هەیە، ئەم رێژەیە لە وڵاتێكی وەك یەمەن بۆ 0.2 دادەبەزێت. سەرنەكەوتنی حكومەتی هەرێم لەرۆشنبیركردنی ئابووری بەشێوەیەكی گشتی بووە هۆی سوود وەرنەگرتنی تەواوەتی لەتوانای تاكەكەسی، بگرە لاوازی ئاستی پێگەیاندنی پیشەیی و پێشكەوتنی پەرەپێدانی مرۆیی لێكەوتەوە، پەرەپێدانی مرۆیی كەلەسەر سێ بنەمای سەرەكی دەپێورێت ئەویش: (رێژەی خوێندەوارەكانە لە قۆناغە سەرەتاییەكان تاوەكو دواناوەندی بەرامبەر ژمارەی دانیشتووان - رێژەی داهاتی تاكەكەسی - پێشكەوتنی ئاستی خزمەتگوزارییەكان)، چەند پاڵپشتی و هاوكاری بۆ پەرەپێدانی خوێندن و كەرتی تەندروستی هەبوو ئەوەندە ئومێدەكانی پەرەپێدانی مرۆیی زیاتر دەبێت و ئاستی رۆشنبیری ئابووریش لای زۆرینە بەرز دەبێتەوە. لەوڵاتێكی وەك عێراق كەزیاتر لە 40%ی دانیشتووانەكەی هەژارن مومكین نییە ئاستی رۆشنبیری ئابووری بەرز بكرێتەوە، هەر ئەمەشە وەك میراتییەكی رژێمە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق بۆمانیان بەجێهێشتووەو، زۆر لەپارتە سیاسییەكانی نێوگۆڕەپانی سیاسی بەپارتی فەرمانڕەواو ئۆپۆزسیۆنیشەوە بە هەڵە لەچەمكی رۆشنبیری ئابووری تێگەیشتوون یا بەتەواوەتی ئەم كایەیە فەرامۆش دەكرێت یا بەناوی رۆشنبیری ئابوورییەوە هاووڵاتی لەخشتە دەبرێت و زانیاری هەڵەو بۆچوونی دژ بەحكومەتیان دەدرێتێ، كەلەهەردوو حاڵەتدا چەمكەكە دەكرێتە قوربانی مەرامێكی سیاسیانەی پێشوەختە.
تاچەند حكومەت كاری بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی رۆشنبیری ئابووری لەلای هاووڵاتیان كردووە؟ راستە رۆڵ و كاریگەری رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی و راگەیاندنەكانمان لەبەرزكردنەوەی ئاستی رۆشنبیری و پەرەپێدانی مەعریفەیدا سست و لاوازن؟چی بكرێت بۆ ئەوەی هەنگاوە سەرەتاییەكانی رۆشنبیری ئابووری لای هاووڵاتیان بەگشتی دەست پێ بكەین؟ ئایا بەراستی لەكۆمەڵگای عێراقی و كوردستانیدا ئومێدی بەرزكردنەوەی ئاستی رۆشنبیری ئابووری كزو لاوازە؟ دكتۆر هیلال ئیدریس مەجید شارەزا لەبواری ئابووری لەزانكۆی موسڵ پێی وایە: هەڵەیەكی گەورەیە گەر پێمان وابێت ئاستی رۆشنبیری ئابووری نییە لەلای هاووڵاتی عێراقی یا لەلای بیزنسكارو توێژە پێوەندارەكانی ئابووری وەكو بەڵێندەرو بازرگان و پیشەسازیكاران، رەنگە بەپێی پێویست و لەگەڵ بارودۆخە نوێیەكەی عێراقدا كەمێك نەگونجێت و نزم بێت بەڵام ژێرخانی بەهێزكردنی ئاستی رۆشنبیری ئابووری لای زۆرینەی هاووڵاتیان بەتەواوەتی نەهاتۆتە خوارەوە، عێراقییەكان بەگشتی و لەناویانیشدا گەلی كوردستان بەپێی ئەو قۆناغ و بارودۆخە سەختانەی پێیدا تێپەڕبوون تارادەیەك تووشی لاوازی و گەڕانەوەی ئاستی رۆشنبیری بوون بەڵام هەرگیز نەگەیشتۆتە ئاستێك كە بێ ئومێدمان بكات، ئالێرەدا ئەركی حكومەتی هەرێمی كوردستانە بەهاوكاری رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی و شارەزایانی بیانی بەرنامەو كارو هەنگاو بەرەو پەرەپێدانی سەرمایەی مەعریفی و بەرزكردنەوەی ئاستی رۆشنبیری ئابووری لەلای هاووڵاتیانی عێراق بنێت، پێشتر نیزامی سەدام حوسێن ڕێگای بە بڵاوكردنەوەی رۆشنبیری ئابووری نەدەدا، تەنانەت جەنگە خوێناوییە یەك لەدوای یەكەكان بەجەنگی نێوخۆشەوە دژ بە كورد هەمووی شوێنەواری خراپی بۆسەر بواری ئابووری و كۆمەڵایەتی لەناویشیدا ئاستی رۆشنبیری بەگشتی و ئابووری بەتایبەتی لێكەوتەوە. خولەكانی مەشق و راهێنان و پێشخستنی راگەیاندنی ئابووری هەمووی كۆمەڵە بنەماو هۆكارێكە بۆ دووبارە بەهێزكردنەوەی ئەو ژێرخانە مەعریفییەی كە لەشەست و حەفتاكانی سەدەی رابردوو لە ریزبەندی پێشەوەی وڵاتانی ناوچەكەو بگرە جیهان بوو، ئێستاكە پێویستە ئەم پرۆسەیەی بەمەعریفەكردنی ئابووری و رۆشنبیری ئابووری لەپێناو دەوڵەمەندكردنی فەرهەنگی ئابووری دەست پێ بكات..
پرۆفیسۆر دكتۆر جەمال رەسول راوێژكاری پێشكەوتوو لەوەزارەتی پلاندانانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەمبارەیەوە وتی: پرۆسەی رۆشنبیری ئابووری بۆ هەر كۆمەڵگایەك گرنگی تایبەتی خۆی هەیەو، دەستپێكردنی هەیە بەڵام تەواوبوونی نییە، چونكە پرۆسەیەكی گشتی و سەرتاسەرییەو كاریگەری راستەوخۆی لەسەر سەرجەم پرۆسە ئابوورییەكەی هەرێم هەیە، ئەمڕۆ لەهەرێمی كوردستان بناغەیەك لەبواری زانیاری و مەعریفەی ئابووریدا هەیە بەڵام زانیاری و زانستێكی ئابوورییانەی روو كەشییە، واتە هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان خاوەنی رۆشنبیری ئابوورین، بەڵام ئەم رۆشنبیرییە رەنگی نەداوەتەوە لەسەر گۆڕینی ژیانی ئابوورییانەی هاووڵاتیان، ئالێرەدا رۆڵی حكومەت دێت كە پێویستە لەچەندین بواردا كار بۆ دەوڵەمەندكردنی ئاستی رۆشنبیری و فراوانكردنی ئەم رۆشنبیرییە بكات، تارادەیەكیش لەسنوورێكدا كار بۆ ئەمبوارە كراوە بۆنموونە خولەكانی مەشق و راهێنان لەنێوخۆی وڵات و دەرەوە كە بۆ فەرمانبەرانی حكومەت رێك دەخرێت كاریگەری لەسەر رۆشنبیری فەرمانبەران و بەرزكردنەوەی ئاستی زانستی و توانایی كارمەندانی هەیە لەنێویانیشدا بەرزكردنەوەی رۆشنبیری ئابووری، بەتایبەت لەكاتی سەفەركردنیان بۆ دەرەوەی وڵات و تێكەڵبوونیان لەناو بواری كەلتووری و رۆشنبیری گەلانی پێشكەوتوو، كە ئەوان خاوەنی فەرهەنگێكی ئابووری دەوڵەمەندن و لەناو ژیان و ئابووری وڵاتەكەیاندا ئەم فەرهەنگە ئابوورییە رەنگی.