پوختەی راپۆرتی لیژنەی دەستپاكیی پەرلەمانی كوردستان

ئامادەكردنی: پەرلەمانتار د.فرسەت سۆفی و پەرلەمانتار گۆران ئازاد

ئەم بابەتە راپۆرتێكە كە هەردوو پەرلەمانتار د.فرسەت سۆفی و گۆران ئازاد لە لیژنەی دەستپاكیی پەرلەمانی كوردستان ئامادەیان كردووە، بەمەبەستی كەمكردنەوەی خەرجییەكان و زیادكردنی سەرچاوەی داهات بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان و پاشان پێشكەشی حكومەتی هەرێمی كوردستان كراوە و لەلایەن سەرۆكی حكومەت و جێگرەكەی و وەزیرەكانەوە بە گەرمی پێشوازی لێكراوە. لەبەر گرنگیی راپۆرتەكە بۆ ئەم قۆناخەی ئێستا كە هەرێمی كوردستان پێیدا تێدەپەڕێت، گوڵان بە پێویستی زانی پوختەی راپۆرتەكە بڵاو بكاتەوە.

نەوت
ئەوەی پەیوەستە بە مەسەلەی پرۆسەی نەوتی هەرێم لە كۆی هەشت خاڵی راپۆرتەكە، پوختەی شەش خاڵ دەخەینەڕوو:
یەكەم: دوای ئەنجامدانی زنجیرەیەك كۆبوونەوەی باڵا، بڕیاری فرۆشتنی نەوتی هەرێم بە سەربەخۆ درا، سەرەتا سەرجەم هێزە سیاسییەكان لەگەڵ بەڕێز سەرۆكی هەرێم لە بەرواری (21/5/2015) كۆبوونەوە، لە ئەنجامدا لە بەرواری (15/6/2015) گرێبەستی فرۆشتنی نەوت لەگەڵ دوو كڕیاری نێودەوڵەتی بە سەربەخۆ واژۆكرا و لە (24/6/2015) دەست بە فرۆشتنی یەكەم كارگۆی نەوتی هەرێمی كوردستان لە رێگای بەندەری جەیهان كرا.
دووەم: بەپێی ئەو گرێبەستەی كراوە، سەرەتا دەبێ هەرێم رۆژانە (525.000) بەرمیل نەوت بفرۆشێت، دواتر ئەو رێژەیە بەرز دەبێتەوە تا مانگی دوازدە بۆ (600.000) رۆژانە، دواتر بەردەوام دەبێ تا حوزەیرانی (2016) بگاتە (750.000) رۆژانە. لەكاتی واژووكردنی گرێبەستەكە نرخی نەوتی برێنت بۆ هەر بەرمیلێك (65) دۆلار بووە.
لە بەرامبەردا كۆمپانیا مانگانە بڕی زیاتر لە (800) ملیۆن دۆلار بۆ هەرێم دابین دەكات، ئەگەر هەرێم بتوانێ رۆژانە (90٪)ی ئەو (525.000)ـەش نەوت بنێرێت، بەڵام ئەگەر نەتوانرا رۆژانە ئەو بڕە بنێردرێت، ئەوا چەند بەرمیل نەوت رۆیشتووە كۆمپانیا ئەوەندە پارە دەدات، بەڵام ئەمە تەنیا بۆ ساڵی 2015 بەم شێوەیە دەبێت، لە سەرەتای ساڵی 2016 هەرێم چەند نەوت رادەستی كۆمپانیا بكات، بە قەد ئەو نەوتە پارە دەدرێتە هەرێم.
سێیەم: ئەوەی لە كاتی ئێستادا ئێمە بە عێراقەوە دەبەستێتەوە، بریتییە لە خەرجییەكانی حاكیمە (النفقات الحاكمە) كە بریتین لە چەند خەرجییەك، لەوانە پارەی دەرمان و پێداویستی پزیشكی و دابینكردنی سووتەمەنی بۆ وێستگەكانی كارەبا و كڕینەوەی وزەی كارەبا و هەڵبژاردن و پارەی گەنمی جووتیاران و بەشە خۆراكی ماڵان، كە ئەمەش ساڵانە یەك ملیار و سەد ملیۆن دۆلار دەكات. هەر لەبەر ئەوەیە هەرێم پابەندە بەوەی رۆژانە (150) هەزار بەرمیل نەوت رادەستی سۆمۆ بكات.
چوارەم: سەبارەت بە نرخی نەوتی فرۆشراوی هەرێمی كوردستان وەك ستانداردێكی كارپێكراو لە بازاڕی فرۆشتنی نەوتی جیهانی هەمیشە نرخی فرۆشتنی بەرمیلێك نەوت چەند داشكاندنێكی بۆ ئەنجام دەدرێت. نزیكەی (10) دۆلار كەمترە لە نرخی بەرمیلێك نەوتی برێنت، هۆكارەكەشی بە وتەی شارەزایان ئەوەیە كە (5) دۆلار بە هۆی كوالیتی نەوتی هەرێم، (3،75) بۆ تێچوونی تەئمین و پێدانی پارەی پێشوەختە لەلایەن كۆمپانیاكانی فرۆشتنی نەوت. هەروەها (1،25) بۆ كرێی بەكارهێنانی بۆڕی گواستنەوەیە بۆ توركیا.
پێنجەم: بە وتەی لایەنە پێوەندیدارەكان، پارەی داهاتی نەوت دێتە سەر حیسابی تایبەتیی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بانكی هالك بانك لە توركیا، ئینجا دێتە بانكی كوردستانی نێودەوڵەتی و پرۆسەی گۆڕینەوەی پارە لە دۆلار بۆ دینار كاتی پێویستە، بۆیە كە كۆمپانیا پارەكە دەدات، چەند رۆژێكی دەوێت تا بتوانرێت دابەش بكرێت.
شەشەم: بانكی كوردستان حسابێكی بە ژمارەی (1702) بۆ پارەی نەوتی بۆڕی كردۆتەوە و بە گوتەی بەرپرسانی بانكەكە، هەموو ئەو پارانەی دێن یەكسەر تەحویلی لقی هەولێری بانكی ناوەندی دەكرێت لە هەرێم بۆ دابەشكردنی مووچە و بە هیچ جۆرێك لە بانك نامێنێتەوە و پارەی پاشەكەوت نییە.
بەنـــــزیـــن
رێژەی پێداویستی بەنزین لە هەرێمی كوردستان بەردەوام لە زیادبووندایە، بۆ نموونە لە ساڵی 2010 پێویستی شاری سلێمانی بۆ بەنزین بریتی بوو لە نیو ملیۆن لیتر لە رۆژێكدا، بەڵام ئێستا رۆژانە دوو ملیۆن و پێنج سەد هەزار لیتر بۆ ئەو شارە پیێویستە. هەربۆیە بە مەبەستی سنووردانان بۆ كێشەی بەنزین پێمان باشە:
1. دانانی گومرگی زیاتر لە سەر ئەو ئۆتۆمۆبێلانەی كە شەش پستۆن بەسەرەوەن، بە شێوەی «تصاعدی»، بۆ ئەوەی خەرجكردنی بەنزین كەمبكەینەوە.
2. دانانی باجی رێگا، هاوشێوەی وڵاتانی دونیا، بۆ چاككردنەوەی رێگاكان و پاراستنی ژینگە مەبلەغێك وەربگیرێت.
3. پەلە بكرێت لە كردنەوەی سێ پاڵاوگەی تازە لە هەولێر و سلێمانی و دهۆك.
رۆیشــتـنـی نـەوت بە تـــانكـــەر
هەموو ئەو تانكەرانەی لە جوڵەدان، بەو مانایە نییە نەوت دەفرۆشن و دەچنە دەرەوە، گرنگترین جوڵەی تانكەرەكان لەم بوارانەی خوارەوەیە:
1. گواستنەوەی رۆژانە (9) نۆ ملیۆن لیتر گازوایل بۆ وێستگەكانی كارەبا.
2. گواستنەوەی گازوایل بۆ موەلیدە ئەهلییەكان.
3. رۆیشتنی نەفتاو نەوتی رەش بۆ دەرەوە و هێنانی بەنزین لە دەرەوە، كە بەشی هەرە زۆری ئاڵوگۆڕە.
4. گواستنەوەی نەوتی سپی ماڵان.
5. نەوتی قورس
6. گازی شل LPG
7. گۆڕینەوەی نەوتی خام.
8. بەنزین و گازوایلی بازرگانی.
پێمان وایە جوڵەی ئەو تانكەرانە بەم رێژە گەورەیە، مەترسییەكی گەورەیە لەسەر ژینگە و رێگەوبان، هەروەها ئەگەر چاودێریی ورد نەكرێت، دەبێتە دەرگایەكی گەورەی گەندەڵی.
بەمەبەستی چارەسەری كێشەكانی نەوت بە تانكەر پێشنیار دەكەین:
1. لە پێناو شەفافیەتی زیاتر لەسەر ئەم بابەتە ئێمە پێشنیار دەكەین وردەكاری تەواو لەم بارەیەوە بڵاو بكرێتەوەو لێژنەیەكیش لە چاودێری دارایی و دەستەی نەزاهە پێكبهێنرێت و پشتڕاستی زانیاری و وردەكارییەكان بكاتەوە.
2. هەروەها گواستنەوەی نەوت لە شیواشۆك بۆ بازیان بكرێتە بۆری، بەستنەوەی بۆڕییەكە لە شیواشۆك بۆ بازیان (60) ملیۆن دۆلاری دەوێت. واتە پارەی (3) سێ ساڵ گواستنەوە دەكاتە پارەی بەستنەوەی بۆڕییەكە.
3. كۆی داهاتی بەدەست هاتوو لە رێگای تەنكەر لەگەڵ كۆی خەرجییەكان مانگانە لە شێوەی راپۆرتێك بڵاوبكرێتەوە.
4. هەروەها بوونی (فلۆمیتەر) لەسەر بەرهەمەكانی دوای ئینتاجی نەوت پێویستە بوونی هەبێت كە كاری چاودێری بڕی بەرهەمهێنانی نەوت ئاسان دەكات.
كێشەی كارەبا و پێشنیازەكانی چارەسەر
بەپێی لێدوانی بەرپرسانی كارەبا خەرجی كارەبا ساڵانە سێ ملیارو چوارسەد ملیۆن دۆلارە، بەڵام داهاتی كۆكراوەی ساڵانەی كارەبا لە باشترین حاڵەت دەگاتە (300) ملیۆن دۆلار. ئەمە لە كاتێكدا خەرجی كارگێڕی وەزارەتی كارەبا بە مووچەكانیانەوە بریتیە لە (200) ملیۆن دۆلار .
بەشی گەورەی خەرجی كارەبا بریتییە لە كڕینی گازوایل (دیزل) بۆ وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا لەلایەن كەرتی تایبەت كە ساڵانە دەكاتە دوو ملیار دۆلار.
تا ئێستا نزیكەی (61) ملیۆن دۆلار كرێی كارەبای توركیا قەرزارین. ئەمە جگە لە هەندێ قەرزی ناوچەی پێنجوێن كە هی وڵاتی ئێرانە.
نرخی فرۆشتنەوەی كارەبا لە هەرێم بۆ بەشداربووانی تۆڕی خزمەتگوزاری كارەبای نیشتمانی یەك كیلۆ وات بە (1) سەنت دەدرێتە هاووڵاتی، ئەمە لەكاتێكدایە نرخی یەك كیلۆ وات لەسەر حكومەت بە (200) دینار دەوەستێت.
ئێمە پێمانوایە گرانكردنی نرخی كارەبا لەم دۆخە لە سەر خەڵكی لە جێگای خۆیدا نییە، بەڵام پێدانی كارەبا بۆ كۆمپانیاكان و شوێنە پیشەسازییەكان و پرۆژەكانی مۆڵەت پێدراو لەلایەن دەستەی وەبەرهێنان پێویستی بە پێداچوونەوە هەیە، هەروەها نرخی كارەبا بۆ ئەوانەی رێژەیەكی زۆر بەكاردەهێنن زیاتر بێت لەوەی كە ئێستا هەیە.
لە لایەكی دی بە كارهێنانی كارەبا زیادی كردوە، بەهۆی كەمپی ئاوارەكان كە نزیكەی (1.600.000) – (1.800.000) ئاوارە لە هەرێمن كە دەكاتە (30٪) لە رێژەی دانیشتووانی هەرێم زیادی كردووە. هەرێم (45٪)ی كۆی ئاوارەكانی عێراقی تێدایە و بەناوچە كوردستانییەكان دەگاتە (60٪) لە كاتێكدا هەموو بەغدا (20٪)ی ئاوارەی عێراقی لەخۆ گرتووە.ئەمەش وایكردووە كۆی خەرجیی كارەبای كوردستان ساڵانە لەسەرووی (3) ملیار دۆلار بێت، بەڵام داهاتەكەی تەنیا (300) ملیۆن دۆلارە، ئەمەش تەنیا بەشی تێچووی بەكاربردنی وەزارەتی كارەبا دەكات.
لەم ڕووەوە ئەم پێشنیازانە دەخەینەڕوو:
1. لە هەمووی گرنگتر ئەوەیە كە لە ئایندەدا بەرهەمهێنان و دابەشكردن و فرۆشتنی كارەبا بدرێتە كەرتی تایبەت، تەنیا گواستنەوەی كارەبا لە لایەن حكومەت بمێنێتەوە.
2. ئەو گرێبەستەی كە لەگەڵ كۆمپانیای (ماس) كراوە و هەروەها سەرجەم ئەو گرێبەستانەی تریش كە بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا لەلایەن كەرتی تایبەتەوە لە هەرێم دوای گرێبەستی (ماس گلۆباڵ) ئیمزا كراون، پێداچوونەوەی پێدا بكرێت.
3. هیچ چاودێرییەكی وەزارەتی كارەبا نییە لەسەر «صیانە»كردنەوەی وێستگەكانی كارەبا، كە بەهیچ شێوەیەك «صیانە» ناكرێنەوە.
4. «تەمویل»كردنی وێستگەكانی كارەبا بە گازوایل بارقورسییەكی ئێجگار زۆری لە سەر میزانییە دروست كردووە، بەپێی زانیاری ئێمە تا ئێستا نزیكەی (12) ملیار دۆلار بۆ كڕینی گازوایل بۆ كارەبا خەرج كراوە. سەرەڕای ئەوەی كە كڕینەوەی ئەم گازە بەپێی رێنمایی گرێبەستی حكوومی ئەنجام نادرێت و هیچ بنەمایەكی كێبڕكێ و تەندەركردن و رەخساندنی بواری یەكسان بۆ هەمووان دابین ناكرێت، لە كاتێكدا دەتوانرێت لە رێگای گازی سروشتی بە مەبلەغێكی كەم كارەبای پێویست دابین بكرێت. بۆیە پێمانوایە دەبێ ئەم بابەتە لە ئەولەوییەتی كاری حكومەتدا بێت و حكومەت روونكردنەوەی پێویست بدات لەسەر هۆكاری دواكەوتنی دابینكردنی گازی سرووشتی لەلایەن كۆمپانیای (داناغاز)ـەوە.
5. زۆر گرنگە وەزارەتی كارەبا كاربكات بۆ كەمكردنەوەی كارەبای بزر بوو (Lose) و نەهێشتنی زیادەڕۆیی (تجاوز)ی كارەبا.
تـەوەری شەشەم
قــەرز و داهــــات و مـــووچە و باج و رسومات
یەكەم: قەرزەكان
لە ساڵی 2013 داهاتی هەرێم بریتی بوو لە 20 ترلیۆن دینار، بەڵام لە ساڵی 2014 كۆی داهاتی هەرێم بریتی بوو لە 9 ترلیۆن دینار.
لە ساڵی 2013 رێژەی كورتهێنانی بودجەی هەرێم بریتی بوو لە یەك ترلیۆن وحەوت سەدو شەش ملیار، بەڵام كورتهێنان لە ساڵی 2014 بریتی بوو لە حەفت ترلیۆن و حەفت سەد ملیار.
تا ئێستا حكومەتی هەرێم:
1. سێ مووچەی فەرمانبەران قەرزارە كە دەكاتە دوو ملیار و چوار سەد ملیۆن دۆلار.
2. زیاتر لە سێ ملیار دۆلاری كۆمپانیاكانی نەوت قەرزارە.
3. نزیكەی شەش سەد ملیۆن دۆلاری بەڵێندەر و كۆمپانیاكانی ناوخۆش قەرزارە.
4. لە بانكی بازرگانی بڕی دوو ترلیۆن و یازدە ملیاری خەڵك دانرابوو، بەڵام ئەو پارەیە خەرج كراوە.
5. پارەی یەك ساڵی پاڵاوگەكانی بازیان و كەورگۆسك قەرزارە كە بڕەكەی (1) ملیار دۆلارە.
6. (1) یەك ملیار دۆلاری وڵاتی توركیا.
قەرزی حكومەت لای خــەڵك
بەپێی مەزەندەی ئێمە نزیكەی (6) ملیار دۆلاری حكومەت لای خەڵكە لە چوارچێوەی قەرزی خانووبەرە و كشتوكاڵی و پیشەسازی و هاوسەرگیری و قەرزی بچووكی لاوان و قەرزی نیشتەجێبوون و گەشتوگوزار، و قەرز بۆ بازرگان و كۆمپانیاكان.
سەبارەت بە قەرزی بازرگان و كۆمپانیاكان كە بڕەكەی 721 ملیار دینارە، زۆر گرنگە ئەوانەی ماوەی قەرزەكانیان تەواو بووە، لێیان وەربگیرێتەوە. بەپێی بەدواداچوونی ئێمە لە كۆی هەموو ئەو قەرزانەی كە حكومەت لای خەڵك هەیەتی مانگانە كەمتر لە (30) ملیار دینار دەگەڕێتەوە.
دووەم: چاكسازی لە بواری مووچە و دەرماڵەكان:
بەپێی ئەو پڕۆژەیەی كە حكومەت كاری لەسەر دەكات، دەكرێت چاكسازییەكی باش لە بواری مووچە و دەرماڵەكان بكرێت، ئەمەش بە بنەما وەرگرتنی ئەو پرۆژەیە كە سەرۆك وەزیرانی فیدڕاڵ (حیدر العبادی) لە بەغدا لە بواری مووچە كردی، بەڵام بە هەمواركردنی ئەوتۆ كە لە گەڵ هەرێمی كوردستان بگونجێت، هەروەها تا ئێستا نازانرێت چەند خەڵك لە كەرتی تایبەت كاردەكەن، سەرەڕای دەرچوونی چەند یاسایەك بۆ هەمواركردنی یاسای كار و بیمەی كۆمەڵایەتی لەلایەن پەرلەمانی كوردستان بە ئاراستەی هاندانی خەڵك بۆ كاركردن لە كەرتی تایبەت، بەڵام بەداخەوە تائێستا جێبەجێ نەكراون، چونكە بۆ ئەوەی كەسێك بیەوێت خۆی تۆمار بكات لە كەرتی تایبەت، پێویستە رەزامەندی (106) ئیمزا وەربگرێت. سەرەڕای نەبوونی هاوسەنگی لە نێوان ئیمتیازاتی وەزیفەی گشتی و كاركردن لە كەرتی تایبەت، لەم تەوەرە ئەم پێشنیازانەی خوارەوە دەخەینەڕوو:
1. تەرشیقی هەیكەلیەتی حكوومی لە رێگای كەمكردنەوەو دەمجكردنی فەرمانگە و بەڕێوەبەرایەتییەكان، خانەنشینكردنی ئەو راوێژكار و پلە تایبەتیانەی بڕوانامەیان نییە و پێویست نین، چارەسەری كێشەی ئەوانەی پێیان دەگوترێت «موعەوەم»، چارەسەری كێشەی ئەو كەسانەی ئەندامی شارەوانییەكانن و مووچە وەردەگرن. كەمكردنەوەی ژمارەی وەزارەتەكان و...تاد.
2. بەپێی بە دواداچوونی ئێمە لەو بڕە پارەیەی بۆ مووچە تەرخان دەكرێت بڕی (45٪) مووچەی بنەڕەتییەكە دەكاتە 387 ملیار دینار، كەچی (55٪) دەرماڵەیە و دەكاتە 473 ملیار دینار. بە باشی دەزانین لە چوارچێوەی پرۆسەیەكی دادپەروەرانە دەرماڵەكان رێكبخرێنەوەو ئەوەی شایستەی نییە ببڕدرێت.
3. ئەوەی پەیوەستە بە دوومووچەیی و ئەو مووچەخۆرانەی كە دەوام ناكەن، یان لە دەرەوەی وڵاتن، دیسان بە شێوەیەكی دادپەروەرانە ئەم بابەتە كۆتایی پێبهێندرێت، بەمەش پارەیەكی زۆر بۆ بودجەی گشتی دەگەڕێتەوە.
4. پشتگیری تەواوی ئەو چواردە پێشنیارە دەكەین كە وەزارەتی دارایی بۆ كەمكردنەوەی خەرجییەكان و چاكسازی لە بواری مووچە پێشكەشی ئەنجومەنی وەزیرانی كردبوو.
سێیەم: باج و رسومات:
لە هەرێمی كوردستان (23958) كۆمپانیا لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی تۆماركردنی كۆمپانیاكان لە وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی تۆمار كراون. لەم ژمارەیە (20809) كۆمپانیای خۆماڵین، لەو رێژەیە (10000) كۆمپانیا سڕ بوون و هیچ جموجۆڵێكی بازرگانییان نییە، (2000) كۆمپانیایان زۆر چالاك و پڕجووڵەن لە رووی ئابووری. لەو ژمارەیە (1384) كۆمپانیا توركین كە دەكاتە رێژەی (44.4٪) و (349) كۆمپانیا ئێرانین، كە دەكاتە رێژەی (11٪) و (178) كۆمپانیا لوبنانین كە دەكاتە رێژەی (5٪) و (173) كۆمپانیای ئیماراتین بە رێژەی (5.55٪) و (135) بەریتانین بە رێژەی (4.33٪) و (127) كۆمپانیای ئەمریكین بە رێژەی (4.7٪) و كۆمپانیای ئوردونی (103) كۆمپانیای رووسی (10) و فەرەنسی (9) و سینی (19). واتا بە گشتی (84) وڵات كۆمپانیایان لە هەرێم هەیە. شایانی باسە لە عێراق (815) كۆمپانیای بیانی هەیە، لەكاتێكدا وەك باسمان كرد (3.149) كۆمپانیا هەیە.
لەو (23958) كۆمپانیایە تەنیا (14) هەزاریان لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی باجەكان و خانووبەرەی میری تۆماركراون، بەم پێیەش (8) هەشت هەزار كۆمپانیا لە باجی خانووبەرە تۆمار نەكراون، ئەو كۆمپانیایانەی كە تۆمار نەكراون و لە كاتێك كاری ئەهلی دەكەن دەتوانن باج نەدەن. هەروەها سەپاندنی باج لە هەرێمی كوردستان بە بەراورد لەگەڵ عێراق زۆر كەمترە، بۆ نموونە باجی دابینكردن (تجهیز) لە بەغدا بریتییە لە (20٪) بەڵام لە هەرێم بریتیە لە (9٪). بەپێی ماددەی پێنجەم لە یاسای وەبەرهێنان ژمارە (4) ی ساڵی (2006) سەرجەم پرۆژەكانی وەبەرهێنان تا (10) ساڵ لە باج دەبەخشرێن، ئەم ماددەیەش پێویستی بە پێداچوونەوە هەیە.
چوارەم: داهات و خەرجیی ناوخـــــۆ:
یەكەم: داهاتی ناوخۆ لە سەرتاسەری هەرێم مانگانە نزیكەی لە سنووری (140) ملیار دینارە كە پێكدێت لە (گومرگ، باج، پارەی كارەبا و ئاو، سەرپێچی هاتوچۆ، رسوماتی دیكەی جۆراوجۆر)، كە بەشێكی بە نەقدی دێت و بەشەكەی دیكەی بەشێوەی چەك و قەرزە.
بە پێی وتەی وەزیری دارایی داهاتی ناوخۆ ناچێتە سەر مووچە و بۆ بواری بەكاربردن بەكاردێت، وەك: نەسریەی گشتی فەرمانگەكان، كرێی خانوو و بەشەناوخۆییەكان و سەیارە، ئێشكگری، كرێی وانەوتنەوە، پاككردنەوەی شارەكان، چاپی كتێب، كاری زیادە، كرێی تاقیكردنەوە، كڕینی دەرمان، هێڵی ئینتەرنێت، خواردنی نەخۆشخانە و گرتووخانەكان، كلۆری ئاو و...هتد.
پێشنیاز و راسپاردەی گشتی
1. بە دامەزراوەیی كردنی زیاتری سامانە سرووشتییەكان و پەرلەمان و حكومەت هەوڵبدەن هەموو كۆمپانیاكانی دیكەی تایبەت بە نەوت كە لە یاسای ژمارە 22ی ساڵی 2007ی نەوت و گاز هاتوون، دروست بكەن. هەروەها پەلە بكرێت لە دامەزراندنی سندوقی داهاتەكانی نەوت و گاز و دەرچوونی پەیڕەوی ناوخۆی ئەنجومەنی هەرێمی نەوت و گاز.
2. حكومەت بە دروستی رێژەی قەرزەكانی خۆی دیاری بكات واتە دەستنیشانی بكات كە چەندی لای خەڵكە و چەندیش قەرزارە.
3. كێشەی هەرە سەرەكی ئەوەیە كە ئەو ژمارانەی لە لایەن وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان لە فرۆشتنی نەوت بڵاودەكرێنەوە، تا ئێستا لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی وردبینییان بۆ نەكراوە، بۆیە زۆر پێویستە دیوانی چاودێری دارایی دەستی كراوە بێت و تەواوی داتا و ژمارەكان بخرێتە بەردەستیان بۆ وردبینی.
4. چارەسەركردنی یەكجاری كێشەی پاڵاوگە نایاساییەكان و بوونی شەفافییەتی تەواو لە پاڵاوگەكان و رەخساندنی دەرفەتی تەواو بۆ هەموو كەسێك كە بیەوێت لەم بوارانە كاربكات.
5. گۆڕینەوەی پارە لە دۆلار بۆ دینار كە بانكی كوردستان پێی هەڵدەستێت بە پێویستی دەزانین لە لایەن دیوانی چاودێری دارایی وردبینی بۆ بكرێتەوە .
6. پێدانی پاڵپشتی سووتەمەنی بە هۆتێلەكان و پرۆژە پیشەسازییەكان وكۆمپانیاكان رێكبخرێتەوە و پێداچوونەوەی پێدا بكرێت.
7. ئاسانكاری پێویست بكرێت بۆ ئەوەی دەست بكرێت بە دامەزراندنی ئەو سێ پاڵاوگە گەورەیەی كە بڕیار بوو دروست بكرێن.
8. پێكهێنانی لیژنەیەكی لێكۆڵینەوە بۆ بەدواداچوونی هەموو ئەو گەندەڵییانەی لە سەر بەهەدەردانی نەوت و پاشكۆكانی باسیان لێوە دەكرێت.
9. حكومەت كۆبوونەوە و كۆنفرانسی تایبەت ئەنجام بدات بۆ چاكسازی ئابووری و هەوڵبدات ستراتیژێكی نیشتمانی بۆ چاكسازی و رووبەڕوو بوونەوەی گەندەڵی دابڕێژێت.
ئەو بڕیارانەی كە پەیوەستن بە دەستەبەركردنی داهات بۆ مووچە:
1. ماوەی یەك مانگ بدرێتە هەموو ئەوانەی پێشینەكانی هاوسەرگیری، نیشتەجێبوون، خانووبەرە، قەرزی بچووكیان راكێشاوە، هەر كەسێك لەماوەی ئەو مانگە هەر مەبلەغێكی ئەو پێشینەیە بگەڕێنێتەوە، لە بەرامبەردا بەقەد ئەو مەبلەغەی كە دەیگەڕێنێتەوە، لێی خۆش ببن. بە مەرجێك پارەكە بە نەقدی بگەڕێنێتەوە. ئەو كەسانەش كە فەرمانبەرن دەكرێت بڕیارەكە بەم شێوەیە سیاغە بكرێت: هەر كەسێك لە فەرمانبەرانی هەرێم دەكرێت لە جیاتی مووچە لە بەرامبەر ئەو سلفانەی رایانكێشاوە، ئاڵوگۆڕی پێ بكرێت. بەم شێوەیە: ئەگەر كەسێك مووچەی سێ مانگی بریتی بێت لە سێ ملیۆن دینار، ئەوا لە بری ئەوەی فەرمانبەرەكە لە مووچەكەی خۆی خۆش دەبێت كە لەلای حكومەتە، حكومەتیش لە (6) شەش ملیۆن دینار خۆش دەبێت لەو سلفەیەی رایكێشاوە.
بۆ ئەوانەش كە پێشینەكانی پیشەسازی، گەشتوگوزار و كشتوكاڵیان راكێشاوە، بە رێژەی (30%) لێیان خۆش ببن.
2. بەپێی رەشنووسێكی وەزارەتی بازرگانی كە وەزارەتی داراییش لە سەری رەزامەندە، رسومات و كرێی تۆماركردنی كۆمپانیاكان زیادكراوەو داهاتێكی باش بۆ حكومەت دەستەبەر دەكات.
3. دەركردنی بڕیارێك بە وەرگرتنی پارەی رێگا بۆ ئۆتۆمبێلی ئێرانی و توركی كە لە دەرەوە دێن.
4. دەركردنی بڕیارێك بۆ وەرگرتنەوەی (721) ملیار دینار قەرز كە لای بازرگان و كۆمپانیاكان، بەپێی یاسای (تحصیل الدیون الحكومیة).
5. هەموو خانووەكانی سندوقی نیشتەجێكردن دەیانگرێتەوە كە زیاتر لە (100) هەزار یەكەی نیشتەجێكردنن تاپۆ بكرێن و حجز بخرێتە سەریان تا پارەی حكومەت تەواو دەبێت. بەمەش هەم رسوماتی تاپۆی خانووەكان وەردەگرن، هەم باجی بەكرێدانیش وەردەگیرێت.
6. پێداچوونەوە بەو گرێبەستانەی لەگەڵ كۆمپانیاكانی تەلەفۆن و ئینتەرنێت لەگەڵ گواستنەوەو گەیاندن كردوویانە.
7. پابەندكردنی نووسینگەكانی خانووبەرە كە لەكاتی ئەنجامدانی گرێبەستی بە كرێدان وێنەیەك بنێرن بۆ بەڕێوەبەرایەتییەكانی باج بەپێچەوانەوە سزا دەدرێن.
8. بڕیار بدرێت كە داهاتی بەڕێوەبەرایەتی گشتی سووتەمەنییەكان كە حیسابێكی تایبەتیان هەیە لە بانكی كوردستان، تەنیا بۆ مووچە خەرج بكرێت، چونكە لە بنەڕەتدا بڕیاری زیادكردنی نرخی بەنزین بۆ ئەم مەبەستە بوو.
ئەو بڕیارانەی وەك ئیجرائات پێویستە بدرێن:
1. دەستپێكردنی هەڵمەتی بڕینی كارەبای تجاوز بە چاودێری سەرۆكایەتی حكومەت، سەرەتا ماوەی (15) رۆژ بدرێتە خەڵك بۆ بڕینی سەرپێچییەكان، هەر كەسێك لە دوای ئەم ماوەیە سەرپێچییەكە لانەبات، ئەوا غەرامە بكرێت و ئەگەر لە ماوەی (10) دە رۆژ غەرامەكەی نەدا، ئەوا كارەبای نیشتمانی لەسەر ببڕدرێت. ئەم هەڵمەتەش هەموو كەسێك بگرێتەوە.
2. ماوەی تەنیا یەك مانگ بدرێتە ئەوانەی دوو مووچە وەردەگرن، كە لەو ماوەیە بە ئارەزوومەندانە بۆخۆیان مووچەیەك هەڵبژێرن، ئەگەر لەو ماوەیە ئەمەیان نەكرد، ئەوا لێخۆشبوون لە سزا بیانگرێتەوە.
3. هەڵمەتێكی گەورە دەستپێبكرێت بۆ هەموو ئەوانەی فەرمانی دەستگیركردنیان هەیە و نەگیراون.
4. هەڵمەتێكی گەورە بە سەرپەرشتی سەرۆكایەتی حكومەت دەست پێبكات بۆ رێگەگرتن لە زێدەڕۆیی و دەستگیركردنی ئەوانەی پابەند نابن.
بڕیارەكان بۆ تەرشیقی حكومەت:
1. خانەنشینی بەپێی یاسا كاری پێ بكرێت و هەموو ئەوانەی گەیشتوونەتە تەمەنی خانەنشینی مامەڵەی خانەنشینییان بۆ بكرێت.
2. ئەو پارەیەی لە شوقەكانی ناز ستی بۆ بەرپرسانی حكومەت دەدرێت، لاببرێت. كە مانگانە زیاتر لە (150) ملیۆن دینار دەبێت.
3. معومەكان لە بەڕێوەبەری گشتی و قائیمقام و بەڕێوەبەری ناحیە دوو بژاردەیان بدرێتە دەست، یان لە دائیرەیەك وەك فەرمانبەر دەوام بكەن، یان خانەنشین بكرێن.
4. دەست بكرێت بە دیراسەیەكی ورد بۆ دەمجكردنی فەرمانگەكانی حكومەت و كەمكردنەوەی ئەو باڵەخانانەی كە بەكرێ گیراون.
5. شاند و سەفەر بۆ كاری زۆر زۆر پێویست نەبێت، نەمێنێت.
6. لە سەرجەم دام و دەزگاكانی حكومەت میلاكی زیادە دەستنیشان بكرێت و بانكێكی زانیاری تایبەت بە میلاكی زیادە بكرێتەوە و لەكاتی پێویست، یان لەكاتی كردنەوەی دامەزراوەیەكی نوێ سوود لەو میلاكە زیادانە وەربگرن و گواستنەوەیان بۆ بكرێت.
7. هەموو بەڕێوەبەرایەتییە گشتییەكانی پارێزگای هەولێر لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتییە گشتییەكان بخرێنە ناو یەك بینایە.
پێكهێنانی لیژنەی پسپۆڕ:
1. پێمانوایە لەم قۆناغەدا زۆر گرنگە لیژنەیەكی پسپۆڕ بۆ دیراسەتكردنی مووچە و دەرماڵە پێكبهێندرێت، ئەم لیژنەیەش لەماوەی یەك مانگدا پێشنیاری خۆی پێشكەش بكات بۆ رێكخستنەوەی دەرماڵە نایاساییەكان. گرنگە ئەم هەنگاوە دوای چەند بڕیارێك بێت، بۆ ئەوەی باشتر زەمینەی بۆ خۆش بكرێ و دادپەروەرانەتریش دەتوانرێت بڕیار بدرێـت. هەروەها بەپێی ئەو ئەنجامەی كە نووسینگەی تایبەتی بەڕێز جێگری سەرۆكی حكومەت پێی گەیشتوون لە ئەنجامی كەمكردنەوەی دەرماڵەكان بڕی (64) ملیار دینار لە خەرجیی حكومەت كەمدەبێتەوە.
2. پێكهێنانی لیژنەیەكی پسپۆڕ بۆ پێداچوونەوە بە رسوماتەكان و چارەسەركردنی هەموو ئەو نابەرامبەرییانەی لە سەپاندنی رسوماتەكاندا هەیە.
3. پێكهێنانی لیژنەیەكی پسپۆڕ بۆ دیراسەتكردنی پاككردنەوە، كە وەزارەتی شارەوانی (42.000) مووچەخۆری هەیە و بەشێكی زۆریان فەرمانبەری خەدەماتن، كەچی مانگانە زیاتر لە (2) دوو ملیار دەدرێـتە كەرتی تایبەت بۆ پاككردنەوە.
4. لیژنەیەكی پسپۆڕی كشتوكاڵی بۆ دیراسەتكردنی چۆنیەتی پارێزگاریكردن لە جووتیار و بەروبوومی خۆماڵی پێكبهێندرێت.
5. پێكهێنانی لیژنەیەكی تایبەتمەند بۆ دیراسەتكردنی كێشەی باج و ئامادەكردنی پرۆژەیاسای هەمواركردن بۆ ئەو یاسایانەی «اعفائات»ی باجی زۆریان داوە.
6. لیژنەیەكی پسپۆڕ بۆ دیراسەتكردنی چارەنووسی ئەو زەوییە كشتوكاڵییانە پێكبهێندرێت كە دەستیان بەسەردا گیراوە و كراونەتە مەزرەعە و خانوو.
تایبەت بە وەزارەتی شارەوانی:
1. كۆكردنەوەی داهاتی ئاو و ئاوەڕۆ و رەزامەندیدان لەسەر كاركردن بە پێوەرەكانی ئاو.
2. زیادكردنی نرخی زەوی تەرخانكراو بۆ پرۆژەكانی گەشەپێدانی پیشەسازی.
3. زیادكردنی نرخی زەوی تەرخانكراو بۆ پرۆژەكانی وەبەرهێنان.
4. زیادكردنی رێژەی غەرامەی سەرپێچی لەسەر تۆڕەكانی ئاو و ئاوەڕۆ.
5. زیادكردنی رەسمی تابلۆكانی رێكلام.
6. زیادكردنی رسوماتی هۆتێل و مۆتێل و چێشتخانە و هەموو شوێنە بازرگانی و گشتییەكان.