كوردستان یەكێكە لەو وڵاتانەی لە دەسپێكی پرۆسەی خۆبونیادنانەوەدایە، خەسڵەتی ئەم قۆناخە بەسەر سیستمی ژیان و كاروبارەكانیەوە رەنگی داوەتەوە، پەروەردەو فێركردن دوو دەروازەن گەر كۆمەڵگە بە زانستیانە لێوەیان وەژووربكەوێت ئەوا پێشكەوتن و ئارامی و ئاشتی و سەقامگیری بۆ وەچەكانی نیشتمان بە دیاری دێنێتەوە، بەڵام بواری پەروەردە تا ئەمڕۆش كەموكورتی زۆری هەیە و لە ئاستی پێویستدا نییە، هەر بۆ نموونە لە هەندێ قوتابخانە تائێستاش سێ دەوامی هەیە، یان پۆلی خوێندن هەیە هێندەی دوو پۆلی ستاندەر ژمارەی قوتابیانی تێدایە..تاد، دواتر بەدەزگایی كردنی زانستیانەی سیستمی پەروەردەیی، فكر و سیاسەت وپلان و بودجەی تایبەتی پێویستە، واتە تەنیا بە دروست كردنی كۆمەڵێك دەزگا و ناوەند و قوتابخانەی فێركاری كۆتایی نایەت بەڵكو ئەمانە سەرەتایەكن بۆ كاركردنی زیاتر تا وەچەكانی ناو كۆمەڵگە بكەنە بوونەوەرێكی خۆسازدەر بۆ مامەڵەكردنی دروستانە لەگەڵ ژیان و ئازادییەكان و مافەكان و خستنە گەڕی توانا و ویستی ئازادانەی كەسەكان، لەو بڕوایەداین یەكەمین ئەركی پەروەردە بەدۆستكردنی قەڵەم و كاغەز و كۆمپیوتەرو كتێب و زانست و مەعریفەیە لە لای قوتابی، بە مەرجێك مەعریفەی پەروەردەیی قوتوبەندكراو نەبێت، بە پێچەوانەوە مەعریفەیەكی كراوە بێت بۆ نزیك خستنەوەی قوتابیان لە زمان و زانست و جوگرافیاو مێژوو و كۆمەڵناسی و ئابووری و سیاسەت و ژینگە و چۆنیەتی سوودگەیاندنیان بە مرۆڤایەتی و جیهانی مرۆڤ و لە ئاكامیشدا روونبینی و ژیاندۆستی و بیر فراوانی بە قوتابیان مەشق بكەن تا لە دوارۆژدا ئەوانیش لە هەوڵی گەیاندنی كۆمەڵگەكەیاندا بن بۆ گەیشتنەوە بە رەوڕەوەی شارستانیەتەكانی دنیا، لە كۆمەڵگەی كوردیدا پاش راپەڕینی 1991 بیرۆكەی گۆڕینی سیستمی پەروەردەو فێركردن پرۆژەیەك بوو بۆ كارلەسەركردن چونكە رژێمێكی تۆتالیتاری بەعسیانە باڵی بەسەر سیستمەكەدا كێشابوو، بەهۆی ئابڵووقەی ئابووری و كەمی ئەزموون و باری ئاڵۆزی ناوخۆو دەرەوە نەتوانرا پرۆژەكانی گۆڕینی سیستمەكە پیادە بكرێت، بەڵام لەم چەند ساڵەی دواییدا بە چەند قۆناغێك دەست كرا بە گۆڕینی پرۆگرام و سیستمی فێركردن و پەروەردە لە كوردستاندا، لێرەوە كۆمەڵێك گرفت و ئاریشە هاتۆتە پێش قوتابیان و كەسوكاریان و مامۆستایانیش بۆیە بە پێویستمان زانی بۆ شرۆڤەكردنی ئەم گرفتانە و هەندێ پرس و رای تر لەگەڵ بەڕێز( سەفین دزەیی) وەزیری پەروەردە لە حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەم دیمانەیە سازبدەین.

*ئاستی پەروەردە و فێركردن لە كوردستان چۆن دەبینی، ئایا پەروەردە لە ئاستێكی باشدایە، ئەوگۆڕانكارییانەی بەسەر گۆڕینی پرۆگرام وفێركاری خوێندندا هاتوون، لەسەر چ ستانداردێكن ؟؟
- پەروەردە لە هەموو كۆمەڵگەیەك بوارێكە گرنگی و بایەخی زۆری پێدەدرێت و بەتایبەتی ئێمەی كورد پێویستە پتر بایەخی پێبدەین، چونكە بەڕای من پەروەردەیەكی تەندروست بۆخۆی كۆمەڵگەیەكی تەندروست و پێشكەوتوو وەدی دێنێت، لەبەرئەوە پێویستە هەموو هەوڵ و توانایەك بخرێتەگەڕ بۆ ئەوەی بواری پەروەردە نەك تەنیا لە قۆناغی باخچەی ساوایان تا ئامادەیی بەڵكو تا قۆناغی خوێندنی باڵاش بایەخێكی تەواو و زانستی و هاوچەرخانەی پێبدرێت، لەلایەكی دیكەشەوە دەبێ واقیعی خۆمان باش هەڵسەنگێنین، ئێمە میراتگری ئەو هەموو كارەساتانەین كە یەك لەدوای یەك بەسەر میللەتی كوردستاندا هاتووە، پێشتر سیاسەتێكی وێرانكارانە لە دژی كورد بەكاردەهات و لە ئەنجامدا ئەو هەموو گوندەی كوردستان روخێنراو خاپوور كران و خەڵكەكەشیان بەناچاری لە كۆمەڵگا زۆرەملێیەكان نیشتەجێ دەكردن و هەندێك لەوخەڵكە دەربەدەرو ماڵوێرانكراوە بۆ ئەوەی بژێوی ژیان و گوزەرانیان دابین بكەن بەناچاری منداڵی خۆیان لە خوێندن دەرهێناوە و وایلێهات بوو رێژەی نەخوێندەواری لە بەرزبوونەوەیەكی بەردەوامدا بێت.
پاش ساڵی 1991 بارودۆخێكی تازە بەسەر كوردستاندا هات و بوو بە وەرچەرخانێك بۆ دیرۆكی تازەی كوردی، ئەوكات لەسەرتاسەری كوردستان تەنیا(1320) قوتابخانە هەبوون، ئەگەر بەراوردی بكەی لەگەڵ ژمارەی قوتابخانەكانی ئەمڕۆ زیاتر لە (5540) قوتابخانە هەن لە كوردستان و ژمارەی قوتابیان لە ساڵی 1991 نزیكەی نیو ملیۆن دەبوون، بەڵام ئێستا لە ساڵی نوێی كردنەوەی قوتابخانەكان كە دەست بە خوێندن دەكەین یەك ملیۆن و نیو قوتابی هەن، واتە خەڵكانێكی زۆر هەن حەز بە خوێندن دەكەن، مادام ئەم حەز و خواستە هەیە و لەكاتی خۆی دەرفەتیان نەبووە یان بۆیان نەگونجاوە بخوێنین، بۆیە پێویستە وەزارەتی پەروەردە و حكومەتی هەرێمی كوردستان هەوڵی جدی خۆی بدات بۆ ئەوەی هەموو دەرفەتێكی خوێندن فەراهەم بكات چ لە بواری نەهێشتنی نەخوێندەواری یان لە بواری خوێندنی ئێواران و خوێندنی خێرا، لە هەموو بوارەكانی دیكەش دەتوانین بڵێین ئاستی خوێندن و پەروەردە و فێركردن ئێستا بەگشتی و بەبەراورد لەگەڵ ساڵانی پێش 1991 باشترە و بەرەو پێشەوە چووە.
* باس لەوە دەكرێت ئەو سیستەمی پرۆگرامی خوێندنەی كە ماوەی سێ ساڵە لە كوردستان پەیڕەو دەكرێت لە وڵاتانی ئەوروپا و دەوروبەر وەرگیراون، لەمبارەشەوە مامۆستایان و قوتابیان گلەیی و گازاندە لەوە دەكەن ئەو سیستەمە تووشی هەندێ گرفتی كردوون، جەنابتان لێكدانەوەتان بۆ ئەمە چییە؟
- سیستەمی خوێندن لەسەرتاسەری عێراق لە كاتی دروستبوونی دەوڵەتی عێراق لە كاتی خۆیدا سیستەمێكی باش بووە هەر هەموومان و ئەو مامۆستا بەڕێزانەی هەنەو ئەو نەوانەی كە لە عێراق و لە كوردستان هەنە پەروەردەی دەستی ئەو سیستەمە بوون، بەڵام گۆڕانكاری بەسەر دنیادا هاتووە و سەردەمی تەكنەلۆژیایە و ئەو سیستەمەی خوێندنی عێراق گۆڕانكاری بەسەر نەهاتبوو، بە پێچەوانەوە لە ساڵی 1968 كە رژێمی بەعس هاتە سەر حوكم زۆر بەڕاشكاوانە توانی ئەو سیستەمەی پەروەردەییەی كە زۆر هەستیارە بیكاتە ئامڕازێكی دەستی خۆی بۆ خۆسەپاندن و چەسپاندنی ئایدۆلۆژیای بەبەعس كردن واتە بە سیاسەتكردنی سیستەمەكە پیادەكرا، بەمەش خەڵكانێكی زۆر لە ساڵانی 1968 تا 2003 پەروەردەی دەستی ئەم سیستەمە بوون، بۆیە هەر لە ساڵی 1991 بە پێویست زانراوە كە سیستەمی پەروەردە و فێركردن لە كوردستان گۆڕانكاری بەسەر دابێت، بەڵام لەو كاتەدا ئیمكانیاتەكان كەم بوون و ئابڵوقەی نێودەوڵەتی لەسەر عێراق و كوردستان هەبوو و پرۆسەی پەروەردە و فێركردن رانەگیرا، مامۆستا بەڕێزەكان بەبێ مووچە و بەبێ ئیمكانیات دەوامیان دەكرد و پرۆسەی خوێندن و پەروەردە بەردەوامبوو و سەركەوتووانە و پرۆسەكە بەڕێوەچوو لێرەدا ئەو هەڵوێستە بەرزە شایانی سوپاس و دەستخۆشییە لەسەرجەم مامۆستا بەڕێزەكانی كوردستان، بەڵام سیستەمەكە گۆڕانكارییەكی ئەوتۆی بەسەر نەهات و لە پاش ساڵی 2003 كە ڕەوشەكە گۆڕا و ئیمكانیاتی باشتر پەیدابوو، هەوڵی گۆڕانی پرۆگرام و خوێندن و سیستەمی پەروەردە پتر هاتنە پێش و لەكۆنفرانسەكان ئەو هەوڵە باشتر و زیاتر كەوتە گەڕ بۆ گۆڕینی پرۆگرامی خوێندن و سیستەمی پەروەردە بە نموونە لە كۆنفرانسی 2007 كە كۆنفرانسێكی پەروەردەیی بوو بە بەشداری پسپۆڕانی خۆمان و پسپۆڕانی كورد ئەوانەی كە لە دەرەوەی وڵات دەژین و بگرە پسپۆڕانی بیانیش، باسی ئەوە دەكرێت كە سیستەمی سویدی لە كوردستان جێبەجێ دەكرێت، نەخێر سیستەمی سویدی نییە، بەڵكو تێهەڵكێشی كۆمەڵێك بیرۆكەیە لە وڵاتانی پێشكەوتوو كە ئاستی زانستیانەیان بەرزە و دەمێكە بەو پرۆسەیەدا تێپەڕیون و سەركەوتنیان بەدەستهێناوە و لە هەمان كات نابێ بە دەربین لە دەورووبەری خۆمان و پێویستە كولتور و نەریتی خۆمان بپارێزین و نابێ سیستەمی وڵاتانی ئەوروپا لە 100% فۆتۆكۆپی بكەین و لە كوردستان جێبەجێی بكەین، بەڵام سوود لە سیستەمی وڵاتانی دیكە وەرگیراوە و بگرە لە وڵاتانی دەوروبەریش وەكو توركیا و لوبنان و ئوردن .
هیچ پرۆژەیەك بێ كەموكوڕی نابێت بەتایبەتی لە بواری جێبەجێكردن و ئەوانەی پرۆسەكە جێبەجێ دەكەن كە مامۆستایە، مامۆستایانی ئێمەش لەگەڵ رێزم بۆیان پەروەردەی دەستی سیستەمی كلاسیكین و سروشتی مرۆڤیش وایە بەتایبەتی لە كۆمەڵگایەكی موحافیزكاری وەكو ئێمەدا بە ئاسانی ناتوانرێت گۆڕانكاری تەقەبول بكرێت، لەبەر ئەوە ئێمە هەستمان كرد كە ماوەی سێ ساڵە سیستەمەكە جێبەجێ دەكرێت پێویستە پێداچوونەوەیەك بكرێت و هەوڵبدرێت بزانرێت كەموكوڕیەكان لە كوێندەر هەن تا دەست نیشان بكرێن و هەموار بكرێن و لە هاوینی رابردوودا لە جیاتی ئەوەی كۆنفرانسێك ببەستین و كۆمەڵێك پێشنیار لەسەرەوە بۆ خوارەوە بێتن بڕیارماندا كە لەخوارەوە دەست پێ بكەین لە قەزاو ناحییەكان و سەرپەرشتیاران و شارەزایان و بەڕێوەبەرەكان و مامۆستایان و دایك و باوكان كۆبوونەوەی خۆیان لە بارەی كەموكوڕییەكانی سیستەمەكە كرد و راپۆرتی خۆیان بەرز كردەوە بۆ بەڕێوەبەری گشتی پەروەردەی پارێزگاكان و دواتر لە كۆبوونەوەی ئەنجوومەنی وەزارەتی پەروەردە گفتوگۆی تێرو تەسەلی لەسەركرا و بەراوێژكردن لەگەڵ لیژنەی پەروەردەی پەرلەمان و وەزارەتی خوێندنی باڵا و فیدراسیۆنی قوتابیان و خوێندكاران و یەكێتی مامۆستایان توانیمان گەڵاڵەی ئەم بیرۆكە و رەخنانەی كە بەرزكراونەتەوە بۆ هەمواركردنی هەندێ بوار لە سیستەمی تازە ئێستا كراوەتە پرۆژەیەك پێشكەش بە ئەنجوومەنی وەزیران دەكرێت بۆ ئەوەی پەسەند بكرێت.
* چی بكرێت بۆ ئەوەی ئەو سیستەمە تازەیە سەركەوتن بەدەست بێنێت و سەركەوتنی سیستەمەكە پتر لە ئەستۆی كێدایە؟
- تەنیا گۆڕینی سیستەم بەس نییە لە پەروەردە، بەڵكو دەبێ ئالیەتی جێبەجێكردنیشی بۆ فەراهەم بكەیت، یەك لەمانەش ژێرخانە، ژێرخانیش زۆر بە ئاسانی و بە تەمەنی كابینەیەك و دوو كابینە ناكرێت ئاماژەم بەوە كرد كە(1320) قوتابخانە هەبوو ئێستا (5540) قوتابخانەمان هەیە، بەڵام ژمارەیەكی زۆر لەم قوتابخانانە لە گوندەكانە كە تەنیا ژوورێكە لە رێگای خێرخوازان و (NGO) و رێكخراوەكان و خودی حكومەت لە دوای ساڵی(1991) دروستكراون ئەم قوتابخانانە بۆ ئەوكاتی بۆی هەیە باشبووبێتن كە هەولێك بوو بۆ ئاوەدانكردنەوەی گوندەكان و بێبەش نەبوونی نەوەكانمان لە پرۆسەی پەروەردە و خوێندن، بەڵام بۆ ئەمڕۆ گونجاو شایستە نیین، لەو پرۆژانەی لەبەردەستمانە ساڵانە چەندین قوتابخانە دروست دەكەین و ئێستا كە(464) پرۆژە لەبەر دەستەكە هەندێكیان لە ژێر ئەنجامداندان و هەندێكیان لە بواری تەندەرپێداندان بە بڕی نزیكەی (497) ملیار دینار و ساڵانە بەردەوام دەبین لە دروستكردنی بینایەی تازەش، هەر ئەمساڵ(140) بینای تازە هەر لە باخچەی ساوایان تا ئامادەیی تەواوكراون و گەیشتوونەتە بواری خزمەت بۆ ساڵی خوێندنی(2010-2011)، بینایەش بە تەنیا بەس نییە، لێرە ئێمە پڕۆگرامان گۆڕیوە پڕۆگرامیش خەڵكانێك جێبەجی دەكەن، ئەوانیش مامۆستایانن كە پێویستیان بە خولی راهێنان هەیە، هاوینان خولی راهێنان هەیە، هەر چەندە ماوەكەی كەمە، بەڵام نامانەوێت دابڕان بێتە پێش لە پرۆسەی خوێندن و هەوڵدەدەین خولەكان پتر و چڕتر بێت، پڕۆگرامی تازەی خوێندن بەڕای من پرۆگرامێكی زۆر سەردەمیانەیە بەتایبەتی لە بوارەكانی زانستی كە لە دەرەوە وەرگیراون و پەرتووكەكان لە ڕووی هونەرییەوە زۆر رێكوپێكن و بۆیان هەیە پتر هاندەر بن لە ڕووی سایكۆلۆژییەوە قوتابی بۆلای خۆیان رابكێشن و پتر ئارەزوویان بچێتە سەر خوێندن، لەلایەكی ترەوە پێداویستییە سەرەكییەكانی وەكو تاقیگا و هوڵی ئەزموونەكان و ... تاد
كە قوتابخانەكان پێویستیانە دابین بكرێت و دیزاینی تازەی هاوچەرخمان بۆ قوتابخانەكان هەیە وەكو هەنگاوی یەكەم(105) قوتابخانە لەخۆی دەگرێت لە هەرسێ پارێزگا و دووان لە كەركووك و یەك لە مەخمور و یەك لە شنگاڵ و یەكێكیش لە شاری خانەقین كە تەندەریان بۆ كراوە و ئێستا كە دەكەوێتە بواری جێبەجێكردن و ئومێد دەخوازین لەداهاتووداهەموو قوتابخانەكانمان لەسەر ئەم دیزاینە تازەیە هاوچەرخ بن كە پۆلەكانیان(18 و 27) پۆلین پتر لە ناوەندی شارە گەورەكان و قەزاكانن لەمەش زیاتر بۆ سەركەوتنی پڕۆگرام و سیستەمەكە زیادكردنی ماوەی دەوامكردنە، چونكە ئێستا كە ماوەكە (4) كاتژمێر مامۆستا ناتوانێ بەم ماوەیەی دانراوە بە تەواوی قوتابیەكان فێربكات، بەڵام سیستەمی تازە وادەكات كە قوتابیان بەشێوەی گرووپ بخوێنن و ئیش بكات چونكە لەم سیستەمە تازیەدا پێویست ناكات قوتابی وانەكە لەبەر بكات و كۆتایی پێبێت، نەخێر دەبێ قوتابی رۆژانە لەگەڵ مامۆستا بەشداری پێبكرێت، بەشێكی نمرەكانی قوتابی لەسەر هەستان و بەشدار بوونی قوتابییەكەیە كەرۆژانە لەگەڵ مامۆستا پیادەی دەكات، هەموو ئەمانە لە ژینگەیەكی گونجاوتر دەكرێت و دەستمان پێكردووە و ئیرادەی سیاسی و بڕیاری سیاسی هەیە كە بەم شێوازە بڕۆین، بەڵام زیادكردنی كاتی دەوام زۆر پێویستە كە لە (4) كاتژمێر بكرێتە(6 تا 6.30 ) كاتژمێر رۆژانە قوتابی دەوام بكات كە بەمەش پتر دەتوانی پڕۆگرام و سیستەمە تازە وەربگرێت و هەموو وانەیەك ماوە و هەقی خۆی بە تەواوەتی پێدەدرێت و قوتابیش باشتر و جوانتر فێر دەبێت، لەم كاتەدا كە قوتابی زیاتر لە دەوام بمێنێت ئەوە پێویستی بە كافتریا دەبن بە دیزاین تازە و رەچاوی ئەمەش كراوە و لە كابینەی چوار و پێنج و ئێستاش حكومەت هەوڵی جددی داوە و بەردەوامیش دەبین لەم هەوڵە.
* ئەو كاروپلان و پرۆژانەی جەنابتان ئاماژەتان پێدا زۆرەو و بودجەی زۆری دەوێت ئایا ئەو بودجەیەی كە بۆ وەزارەتی پەروەردە دانراوە بەپێی پێویستە و ئەگەر كەمترە چیتان كردووە بۆ ئەوەی بودجەكەتان زیاتر بێت؟
- بێگومان هەموو وەزیرێك كە بەرپرس بێت لە وەزارەتەكەی خۆی حەزدەكات باشترین بودجەی پێ ببەخشرێت، وەزارەتی پەروەردە یەكێكە لەو وەزارەتانەی كە بە مامۆستا و كارمەند و قوتابییانەوە یەك لەسەر سێی دانیشتووان راستەوخۆ پێوەندییان پێوە هەیە و ئەو سێ ملیۆنەی دەمێنێتەوەش كەسوكاری ملیۆن و نیوەكەی ترن، بۆی هەیە وەزارەتی پەروەردە لەسەرووی هەموو وەزارەتەكانی دیكەوە بێت لە پێدانی بودجەی پێویست، بەڵام ئیمكانیاتی حكومەتیش سنووردارە كە(68%) بودجەی ئەمساڵ بۆ بواری كارپێكردنە (تەشغیلی) بەتایبەتی بەهۆی ئەم هەموو پلە دامەزراندنانە ئەوەی كە لە بواری بەرهەمهێنان و پرۆژەكان كاری پێدەكرێت تەنیا(32%)ی بودجەكەیە ئومێدەوارین ئەم رێژانە لە ساڵانی داهاتوو پێچەوانە بێتەوە و ئەوكات بودجەی دیاریكراو بۆ وەزارەتەكان زیاتر دەبێت و ئێستا كە هەر وەزارەتێك لەخۆ ئامادەكردن و داڕشتنی بودجە دایە و لە پاشان پێشكەشی ئەنجوومەنی وەزیرانی بكات بۆ بودجەی(2010- 2011)، ئێمە بە هیوای ئەوەین كە بودجەی وەزارەتەكەمان زیاتر بێت و دەبێ ئەوەش بزانین بودجەی حكومەتی كوردستان لە (17%) ی بودجەی عێراقە و لە بەغدا دەستنیشان دەكرێت ئەمەش بەپێی ئەوەیە كە بودجەی بەغدا تا چ ئاستێك رێژەكەی زیاد دەكاتە و رێژەی داهاتی عێراق چەندە و رێژەی فرۆشتنی نەوت چەندە و بازاڕی نەوت چۆنە هەموو ئەم فاكتەرانە دەرەكین بەڵام كاریگەری لەسەر رێژەی بودجەی كوردستان هەیە.
* سیستەمێك هەیە پێی دەڵێن پەڕینەوە(عبور) بۆ قوتابیانی قوتابی(1 و 2 و 3) و (9)ی بنەڕەتین، ئەمەش كاریگەری راستەوخۆی هەیە لەسەر كەمتەرخەمی و چالاك نەبوونی قوتابیان ئایا ئەمە هەروەكو خۆی دەمێنێت و راوبۆچوونی بەڕێزتان لەسەری چییە؟
- بەپێی ئەو دراساتانەی لەبەردەستدایە و ئەو بڕیارانەی كە دراوە، سیستەم پێشتر(6) ساڵی سەرەتایی بوو و سێ ساڵ ناوەندی و سێ ساڵ ئامادەیی، كە سیستەم گۆڕا بووە( 1 تا 9) بنەڕەتی و خوێندن لە كوردستان ئیلزامیە و دەبێ قوتابی لە (1 تا 9) ی بنەرەتی بخوێنێ بەمەش تاوەكو نەخوێندەواری لە ناو كۆمەڵگاكەمان نەمێنێت لە ساڵی(2000) رێژەی نەخوێندەواری لە كوردستان بەپێی ئامارەكانی یونیسیف(37%) بوو، بەڵام ئێستا رێژەكە بۆ(16% و 17%) دابەزیوە بە هیوای ئەوەین تا ساڵی (2015) رێژەكە بێتە خوارەوە هەوڵی جیاجیا لە كوردستاندا هەیە و ئێمە بۆ پرۆسەی نەهێشتنی نەخوێندەواری هەوڵمانداوە جێگیربێت و بەرەو پێشەوە بچێت و لەبارەی ئەم عبورەش ئەگەر بێت و سەیر بكەین منداڵێك لە تەمەنی(6) ساڵان لە كەشوهەوایەكی بەنازو جیا كە لە ماڵەوە دێتە قوتابخانە دنیا و ژینگەیەكی تازەیە بە گوێرەی ئەم منداڵە كە قوتابخانەكە چەند سەد قوتابی لێیە پۆلەكەی(20تا 30) قوتابیی تێدایە لەلای ئەم منداڵە زۆر غەریبە هەندێ منداڵی وا هەیە و تا ماوەیەك دایك و باوكی لەگەڵی دێنە قوتابخانەكە و بۆی هەیە لەگەڵیشی بمێننەوە تا ماوەیەك كە لێی ڕادێت .
لە كۆتایی ساڵ پرۆسەیەك هەیە بەناوی تاقیكردنەوە لە كۆی(30) قوتابی،(2 تا 3) قوتابی دەرناچن كە پێی دەڵێن(ساقیت یاخود فاشیل) ئەمەش دیوارێكی زۆر گەورە و ناخۆشە ڕوو بەڕووی ئەو منداڵە دەبێتەوە لەم تەمەنە بچوك و تازەیەدا لە ئەنجامدا تووشی بارودۆخێكی دەروونی ناخۆش دەبێتەوە و زۆر جارو روویداوە منداڵێك لە یەكەمی بنەڕەتی ڕقی لە خوێندن دەبێتەوە و دادەبڕێت لە پرۆسەكە، بۆیە بیرۆكەكە ئەوەیە كە پۆلی یەكەم و دووەم و سێیەمی بنەڕەتی قۆناغێكی هەستیارە بۆ دروستكردنی قوتابی و تاكی كۆمەڵگا و كەسیەتی منداڵەكە و لە پاش ئەم تەمەنە منداڵەكە هۆش و هزری پتر بەرەو پێشەوە چووە و كەسایەتی بەهێزترە لە قۆناغی چوارەم و بنەڕەتی دەكەوێتە سەر سكە و تێپەر دەبێـت، لێرەشدا دیسان ژێرخانەكە گرنگە ئەگەر(20) قوتابی لە ژوورێك دابن مامۆستا پتر دەتوانێ خۆی پێوەیان خەریك بكات و پتر زاڵ دەبێ بەسەر پۆلەكەدا و مامۆستای هاوكاریش كە لە هەندێ قوتابخانە هەمانە دوو مامۆستا لە پۆلێكە ئەوە دەتوانێ خۆی خەریكی ئەم(دوو- سێ) قوتابییە بكات كە ئاستی فێربوونیان نزمترە.
دواتر لە درێژەی دیمانەكەدا بەڕێز سەفین دزەیی لەوەڵامی ئەوەی ئایا رێژەیەكی نمرەكانی پۆلی(10 و 11) بۆ قۆناغی (12) حیسابە وتی: وەكو باسمان كرد قوتابی تا پۆلی 9 بە فلتەرێكی ئاوا تێناپەڕێت و لە لە (21) كاتژمێر تاقی دەكرێتەوە كە دوا رۆژی ئەو كەسە بەندە بەم چەند كاتژمێرە ئایا نمرە دەهێنێت و دەچێتە زانكۆ یان ناچێت و دەچێتە كۆلیژی پزیشكی یا ئەندازیاری كەواتە نمرەكەیە كە دوارۆژەكەی دیاری دەكات و بارە قورسەكە دەچێتە قۆناغی (12)بەم شێوەیە ئاستی زانستیش دادەبەزێت، بیرۆكەكە لێرەدا بوو، بۆ ئەوەی ئاستی زانست دانەبەزێت و ئەم قوتابییە قۆناخ بە قۆناخ هاوكاری بكرێت تا بچێتە قۆناغی (12) بۆ ئەمەش لەو بیرۆكەیەوە هاتەپێش كە رێژەیەكی نمرەی قۆناخەكانی(10 و 11) ش بۆ(12) حیساب بكرێت لە رووی مەبدەئیەوە كارێكی زۆر باشە، بەڵام لە رووی جێبەجێكردن و ئالییەتی جێبەجێكردنی لاوازی پێوە دەبینرا، چونكە لە هەندێ قوتابخانە مامۆستا ئامادە نییە هاوكاری قوتابی بكات ئەگەر بە هەقی خۆی نمرە وەرنەگرێت وپێویستە توندبین لە نمرە پێدان و هەق و رەق بین وەدەبێ هەرواش بین، بەڵام لە قوتابخانەیەكی تر كەمێك مامۆستاكان لە نمرەپێدان دەستكراوەبن لە ئەنجامدا نادادپەروەری دروست دەبێ، لەبەر ئەوەی قوتابیەكی زیرەك لە قوتابخانەیەك بە هەقی خۆی نمرە وەردەگرێت لە قوتابخانەیەكی دیكە قوتابیەك لە ئاستی ئەو نزمترە، بەڵام مامۆستا نمرەی باشتری پێداوە لێرەدا ناهەقی و نادادپەروەری دروست دەبێت، بۆیە ئێمە بەشێوەیەكی كاتی ئەو بیرۆكەیەمان راگرت و پێداچوونەوەمان بۆی كرد و كراوەتە پرۆژە و پێشكەش بە ئەنجوومەنی وەزیران دەكرێت بۆ هەمواركردن و هەر بڕیاڕێكیش بدرێت لەبەرژەوەندی پرۆسەی خوێندن و قوتابی دەبێت و هیوادارین ئەم پرۆژەیە بە زووترین كات پەسەند بكرێت و بكەوێتە واری جێبەجێكردن .
* دیارە ساڵ لە دواێ ساڵ ژمارەی قوتابخانەكان و قوتابییان لە زیادبووندایە كە بەمەش كێشەی میلاكات واتە كەمی مامۆستا دێتە پێش ئێوە، پلانتان چییە بۆ دامەزراندنی مامۆستا و بۆچی ئەو مامۆستایانەی دەچنە شوێنە دوورەكان گلەیی و گازاندە دەكەن لەوەی كە ماوەی دیاریكراویان سێ ساڵە و تەواوی دەكەن و ناگوازرێنەوە بۆ دەوروبەر و ناو شار ئایا نابێت لەسەرەتای دامەزراندنیان پێیان رابگەیەنرێت كە لە ماوەی دیاریكرا و پتر دەمێنێتەوە یا پاش چوونی (بەدیل) ئینجا ئەوان دەگوازرێنەوە؟
- حكومەتی كوردستان لە راستیدا ناتوانێت هەموو دەرچووانی زانكۆ و پەیمانگاكان دابمەزرێنێت، وەزارەتی پەروەردە مولزەمە بە پلەی یەكەم بەدامەزراندنی ئەوانەی كە لە بنەڕەتدا پەروەردە و ئامادەكراون تا بكرێنە مامۆستا وەكو دەرچووانی كۆلیژی بونیاد و پەروەردەر و زمان و تاد. ئەمساڵ. (3200) پلەی دامەزراندن بە وەزارەتی پەروەردە دراوە ئێمە ئەولەویەتمان بە سێ بوار داوە دەرچووانی پەروەردە و بوونیاد و پەیمانگای مامۆستایان، پەیمانگای مامۆستایان ئێستا كە داخراوە و(2500) دەرچوومان هەیە كەلە (2006) ەوە، تا ئەمڕۆكە دانەمەزراون و پێویستە ئەمانە دابمەزرێن، چونكە ئەوانە بۆ مامۆستایەتی پەروەردە كراون، كارێكی دیكە نازانین، توانیمان ئەمساڵ(50%) دابمەزرێنین بەو هیوایەن لە وەجبەكانی دیكە(50%)ی دیكەش دابمەزرێنین و لە هەوڵی ئەوەدا دەبین لەگەڵ خوێندنی باڵا وا بكەین كە قوتابیان بچنە ئەو كۆلیژ و بەشانە كە كەموكوڕیمان لێیان هەیە و دامەزراندنی دەرچووانی ئەو بەشانە مسۆگەرە، ئێمە كەموكوڕیمان لە بەشی زانستی هەیە، بەشی هەرە زۆری دەرچووانی ئێمە بەشی ئەدەبین و زۆرجار قوتابی بە حەز و ئارەزووی خۆی دەچێتە كۆلێژێك یاخود كۆنمرەكانی كۆلیژەكەی دیاری دەكات لە ڕاستیدا ئێمە وەكو وەزارەتی پەروەردە مامۆستای بەشی زانستەكانمان پێویستە و لە دەرچووانی ئەم رێژەیە كەمە و هەر مامۆستایەك لەسەرەتادا كە دامەزرێت بەپێی رێنماییەكان دەبێ سێ ساڵ لە دەرەوەی شارو لە گوند و ناوچە دوورەكان دابمەزرێت و پاش تەواوكردنی سێ ساڵ دەگوازرێنەوە، بەڵام هەندێكیان لەبەر نەبوونی بەش و پسپۆڕیەكە یا نەبوونی پتر دەمێنێتەوە، چونكە لەو كاتەدا بیگوازینەوە و بەدیلیش نەبێت، قوتابخانەكە گرفتی بۆ دروست دەبێت. ئەو گرفتە هەیە و هەر دەمێنێش، چونكە ژمارەی قوتابخانەكان و قوتابیان لە زیاد بووندایە تەنیا ئەمساڵ نزیكەی(150) هەزار قوتابی لە یەكەمی بنەڕەتی دەستیان بە خوێندن كردووە و پێداویستییەكان لە زیاد بووندایە و لە هەوڵی بەردەوام بووداین لە ساڵانی داهاتوو رێژەی دامەزراندن زیاتر بكرێت.
* ماوەی دوو ساڵە لە هەولێر و شارەكانی دیكەی كوردستان ژمارەیەكی زۆر باخچەی ساوایانی و قوتابخانەی بنەڕەتی ئەهلی دەكرێتەوە ئێوە چ ڕێنماییەكتان بۆ ئەمانە هەیە و چۆن ئاستی پەروەردە و خوێندنیان دەبینن؟
- حكومەتی كوردستان لەسەرەتاوە لە كابینەی چوارەم و پێنجەم و ئێستاش پشتگیری لە كەرتی تایبەت لە هەموو بوارەكان دەكات و سەرمایەگوزاری بیانی و ناوخۆ لە وڵات زۆر گرنگە چ لە بواری ژێرخانی ئابووری چ لە بواری پەروەردە و ئەو چەند باخچەی ساوایانەی لەسەرەتادا دامەزراون پێویستیەكی ناوخۆیی بوون، بەڵام ئێستا ژمارەیان لە زیادبوندایە ڕێنمایی و مەرجی تایبەت بۆ دامەزراندنیان دەرچوون و ئەوانەی ئەو مەرجانە نەیانگرێتەوە مۆڵەتیان پێنادرێـت و لە كاتی دامەزراندنیش لیژنەكان و سەرپەرشتیاران سەردان و بەدواداچوونی تیروتەسەل لە هەموو بارێكەوە بۆ باخچەی ساوایان و قوتابخانە بنەڕەتیە ئەهلییەكان ئەنجام دەدەن و ئەگەر مەرجەكانی بۆیان دانراوە جێبەجێ نەكەن ئەوە مۆلەتەكانیان بۆ تازە ناكەنەوە، بە تەئكید ئەو قوتابخانەی دامەزراون و بەو مەرجە بووە لە داهاتوودا خاوەنی كۆمەڵگا و بینایەی شیاوو هاوچەرخی خۆیان بن، هەندێكیان بینایەی خۆیان كردووە و پابەندبوون بە بڕیارەكە و بەپێی ئەو گرێبەستەی لەگەڵیان كراوە ئەوەی پابەند نەبێ لە ماوەی دیاریكراو مۆڵەتەكەیان رادەگیرێت.
* ئەو قوتابیانەی لە قۆناغی(12) دەردەچن و دەیانەوێت درێژە بە خوێندن بدەن لە زانكۆكان، گەرچی هەموو دەرچووەكانی قوناخی(12) وەرناگیرێن ئایا ئێوە لەم بارەیەوە هەماهەنگیتان لەگەڵ خوێندنی باڵا هەیە؟
- هەماهەنگیەكی باشمان هەیە و چەندین دانیشتنمان ئەنجامداوە و پێش هەفتەیەك دانیشتنێكمان لەسەر ئەم گرفتە كرد و ئەمساڵ لە هاوینەكەدا(76) هەزار قوتابی قۆناغی(12) بەشداربوون لە ئەزموونەكان و بە هەردوو خول(44) هەزار قوتابی دەرچوونە و پیشەیەكانیش لەگەڵی و بەپێی ئەو زانیاریانەی لە خوێندنی باڵا دەستمان كەوتووە ئەمساڵ(24 تا 25) هەزار قوتابی لە زانكۆكانی كوردستان وەردەگیرێن و ئەمەش گرفتێكی گەورەیە كە دەبێ چارەسەر بكرێت لەبەوەرگیرانیان لە زانۆكانی ئەهلی یان بەشەكانی دیكەی عێراق، ئێستا بۆ چارەسەركردنی گرفتی وەرنەگیرانی قوتابیان لە زانكۆكان گفتوگۆ لە نێوان وەزارەتی خوێندنی باڵای حكومەتی كوردستان و عێراقی فیدراڵ هەیە بۆ ئەوەی رێژەیەك لەو قوتابیانەی كوردستان لە زانكۆكانی عێراق وەربگیرێن.
* ئەو پەرتووكانە لەسەر بودجەی وەزارەتی پەروەردە چاپكراون لە شێوەی چاپ و كاغەز و جوانی رەنگەكانی شایانی پێزانین و دەستخۆشییە، بەڵام ئامادەكردن و وەرگێڕانەكان لە بواری رێزمان و دەستەواژەكاندا زەحمەتی تێدایە جار هەیە لە هەندێ شوێن گەورەش باش تێناگات. ئایا بۆ ئەمانە پێداچوونەوە دەكرێت؟
- بەبەردەوامی و ساڵانە پێداچوونەوە بە پەرتووكەكان پیادە دەكرێت زۆر جار تێبینی لە شوێنێك دێت دەست بەجێ كاری لەسەر دەكرێت و لەم ساڵانەی كە پەرتووك چاپكراون هەندێ گۆڕانكاری بە شێوە زار و دەستەواژە داهاتووە، بۆ نموونە كە پەرتووكێكی زانستی پێداچوونەوەی بۆ دەكرێن لەلایەن بەڕێزێك لە سلێمانی ئەوە هەندێ شێوەزار لەوێ بەكار دێت لە شوێنی دیكە بەكارنایەت بەڕاستی ئەوە گرفتێكە نەك تەنیا وەزارەتی پەروەردە بەڵكو هەموو كورد لەم لایەنەوە گرفتی هەیە و هەندێ دەستەواژەی زانستی هەیە ستاندارتە ناتوانین دەستكاری بكەین كە دواجار لە كۆبوونەوەیەكی وەزارەت بڕیارماندا هەندێ كەسی زمان هەنە و پسپۆڕ و خۆبەخشن و هاتوونەتە پێش ئامادەن كە پێویست بكات پێداچوونەوە لە پەرتووكەكان بكەن لە یەكەمی بنەڕەتی تا قۆناغی(12) بۆ ئەوەی زارە و دەستەواژەكان ستاندارت بكەن و بەمەش لە هەموو قۆناخەكان وەك یەك تەماشا بكەن و فێربین و دەبێ ئەوە بزانین زمانی كوردی زمانێكی فراوانە و یەكخستنی زمان یا زاراوەكان نەبووە ناڵێم ئەمەكاری وەزارەتی پەروەردە نییە، بەڵام ئەمە كارێكی ئەكادیمیەوە لە كوردستان شێوزاری جیاجیا هەیە و ئەمەش كارێكی زۆر و باش و درێژخایەنی پێویستە.
* بۆ ناوچە دابڕاوەكان چیتان كردووە؟
- ناوچە دابڕاوەكان جگە لەوەی بەشێكیان لەسەر عێراقی فیداڵن وبەشێكیان لەسەر خوێندنی كورد نییە، پێداویستییەكانی كە بۆیان بكرێت تا لە بواری بینایەی تازەی خوێندن و پەرتووك دامەزراندنی مامۆستا و لە بواری ئەزموونەكانیش كارو پرۆژە كراوە و پێویستە پتریش كاریان بۆ بكەین و بێگومان وەكو بەشێك لە كوردستان تەماشا دەكرێن.
* لەگەڵ وەزارەتی تەندروستی و كاروباری كۆمەڵایەتی هەماهەنگیتان چۆنە، چونكە قوتابی هەیە تێگەیشتنی كەمە یاخود لە پێداویستیە تایبەتییەكانە و پێویستی بە چارەسەری تەندروستییە یا رووبەرووی هەندێ گرفت دەبنەوە كە پێوەندی بە كاروباری كۆمەڵایەتیەوەیە؟
- وەزارەتی پەروەردە پابەندە بە خوێندن لە قۆناغی باخچەی ساوایانەوە و ئێمە بەشی پێداویستی تایبەتمان هەیە كە پرۆگرامێكە كەلە ساڵی 1994 بەپێی پەیماننامەیەك لە ئیسپانیا مۆركرایە و سیستەمێكی جیهانی تازە هەیە قوتابی كەم ئەندام لە رووی جەستە یاخود مێشك نابێ لە پرۆسەی خوێندن دابڕێت و دەبێ لە پرۆسە گشتییەكەدا بێ، وەزارەتی پەروەردەش بەو ئەركە هەستایە و لە كوردستان زیاتر لە (360) قوتابخانە پەیڕەوی ئەو سیستەمە دەكەن و بەشێكمان لە وەزارەت هەیە كە پێی دەڵێن بەشی پێداویستی تایبەت و مامۆستای راهێنەرمان هەیە خولیان دیتوە و سوودمان لە پڕۆگرامی دەرەوەش وەرگرتووە، كارەكە ئاسان نییە، بەڵام دەست پێشخەری باش هەیە و ئەو قوتابییانەی تایبەتن بەمە هاوكاری دەكرێن و هەوڵدەدرێت و ژمارەی ئەو جۆرە قوتابخانانە زیاد بكرێت.
* بۆچی پەرتووكەكان لە كوردستان و لە چاپخانەی پەروەردە چاپ نەكراون.
- وەزیری پەروەردە: قۆناخەكانی (1 و 2 و 3) بنەڕەتی لە (100%) پەرتووكەكانیان بۆ چاپ دەكرێتەوە و پەرتووكی تازەیان پێدەدەین، چونكە منداڵێكی تەمەن شەش ساڵان ناتوانێ پەرتووكەكە بپارێزێ و لە رووی تەندروستیش پەرتووكی كۆن نابێت بدرێت بەم تەمەنانە بۆیە 100% پەرتووكەكان چاپ دەكەینەوە و قۆناخەكانی دیكەش 75% و 50% لە پاشان(100%) چاپ دەكرێنەوە، ئەوانەی كە بابەتی زانستییەكانن كە گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە و پرۆگرامێكە لە كۆمپانیایەكی ئەمەریكی وەرگیراوە و چڕو پوخت كراوەتەوە تاوەكو لەگەڵ بارودۆخی كوردستان و كاتی دەوامی خۆمان بگونجێت و كۆمپانیایەكی لوبنانی كە هاوبەشە لەگەڵ كۆمپانیا ئەمەریكیەكە گرێبەستی لە ساڵی (2007) لەگەڵ كراوە ئەو مافی لە چاپدانی هەیە و گرێبەستەكە تا كۆتایی قۆناخەكە لە ساڵی داهاتوو تەواو دەبێت، كە گرێبەستەكە تەواو بوو پێداچوونەوە دەكەین ئەو كاتەدا یا مافی لە چاپدانەكە لەوان دەكڕینەوە یا هەر ئەوان بەردەوام دەبن و پرۆگرامی ئینگلیزی كە لە ساڵی 2004 گۆڕانكاری بەسەر داهات لە ڕێگای كۆمپانیایەكی بەریتانییەوە، ئەمەش بە هەمان شێوەی پەرتوكەكانی دیكەیە كە كۆمپانیای ئەمەریكی كردویەتی و بەشێكی ئەو پەرتوكانەی دیكە كە لە كوردستان بە تێندەر دەدرێت و چاپ دەكرێن، چاپخانەی پەروەردە راستە زۆر گەورەیە، بەڵام كۆنە و لە ساڵی (1970) دامەزراوە لە ڕووی ئامێر و تەكنیك و هونەرییەوە لەو ئاستەدا نییە كە بتوانێ بەم شێوە و دیزاینە تازانە كتێبەكان چاب بكات ئەگەر كەرتی تایبەتی خۆمان دەیانەوێت بێن بۆ فراوانكردن و پێشخستنی چاپخانەی وەزارەت ئێمە هاوكاری و پاڵپشتییان دەكەین.
* لێرە و لەوێ دیاردەی توندوتیژی دەبینرێت كە قوتابی هەڕەشە لە مامۆستا دەكات یاخود دەستدرێژی دەكاتە سەری لەمبارەوە ئیجرائاتان چییە.؟
- دەبێ ئەوە بزانین ژیانی ئەمڕۆ گۆڕان و كرانەوەیەكی زۆر بەسەر هاتووە و منداڵەكانی ئێمەش بە هەمان شێوە لە سایەی تەكنەلۆژیاو پێشكەوتنەوە پەیوەندی بە هەموو دنیاوە دەكەن، و پێمان باشە و كە نەوەكانمان كراوەبن و خاوەن راوبۆچوونی خۆشیان بن، بەڵام ئێمە دژی هەموو توندوتیژین لە قوتابخانە چ لەبەرامبە مامۆستا چ بەرامبەر قوتابی و جێگای نیگەرانیمانە خوانە خواستە ئەگەر قوتابی توندوتیژی بنوێنێ بەرامبەر مامۆستا و ئیدانەی ئەم كارە دەكەین و لیژنەش لەمبارەوە پێكدێت و لێپێچینەوەش دەكرێت بەرامبەر هەر رووداوێك كە روویدا بێت، دەبێ رێزی مامۆستا بەرز راگیرێت بۆیە دەڵێم توێژەری كۆمەڵایەتی زۆر پێویستە بۆ قوتابخانەكان.