مەرجەعی ئایینی یەزیدیان: بەنەتەوە كوردین.. بە ئایین یەزیدین

بەدرێژایی مێژووی دروستبوونی دەوڵەتی عێراق، كوردانی دانیشتووی رەسەنی موسڵ و دەوروبەری بەشێوازو میكانیزمی هەمەچەشنەوە زوڵم و ستەمیان دەرهەق كراوە ؛ بەشێكی زۆری ئەو كوردانە لە برایانی یەزیدی و شەبەك پێكهاتوون، ئەو ستەمەی لەمێژوودا لە یەزیدیەكان كراوە دووجەمسەرە بووە، واتە هەمیشە وەك ئایین و وەك نەتەوەش دژایەتیان كراوە، بەردەوام لەبەر كەڵبەی ستەمكاران هەڕەشە لە بڕواو فكروئیرادەو بوونی نەتەوەییان دەكرا، سیاسەتی پاكتاوكردنی رەگەزی كە لە سەردەمی رژێمی پێشوو دەرهەق بە نەتەوەی كورد ئەنجام دەدرا، بە شێوازێكی دڕندانە برایانی یەزیدیشی گرتبووەوە، ئەو دەسەڵاتەی ئێستای لە موسڵ حوكمدارە لەبری ئەوەی ئەركی تێكشكانی فكرە دۆگمابووەكانی بەعس لە ئەستۆ بنێت، كەچی گەمە بە خۆڵەمێشەكەی بەعس دەكاتەوە بە ئومێدی ئەوەی ژیلەمۆی لێ هەڵایسێنێتەوەو سوود لە كرۆكی رەگەزپەرستی وەرگرێتەوە و كوردبوونی ئەم ناوچانە بخاتەوە بەر هەڕەشەی شۆفینستانەی بەعسیە بەقەرەبووت بووەكانەوە، دڵنیاین كە یەزیدیەكان نەوەك ئایین و نەوەك نەتەوەو نە وەك گرووپێكی ئاشتیخوازو راستگۆ لەگەڵ خۆیان و دەوروبەریاندا هەرگیز و لە كەس قبووڵ ناكەن سوكایەتی بە نەتەوەیی بوون و یەزیدایەتی بوونیانەوە بكرێت، هەر وەك چۆن قبووڵیشیان نەكردووە، گەر جاران بە زەبری تیغ و سمی بەعسیەكان لە هەوڵی چاوترساندنیاندا بووبن، ئێستا لە دوای رزگاربوونی ناوچەكانیان لە حوكمی سەدام و دارو دەستەكەی؛ یەزیدیەكان بۆ دیتنی راستیەكان و مافەكانیان چاوكراوەتربوون، لە بەسەركردنەوەیەكماندا بۆ لای ئەم برا عەزیزو كوردانەی خۆمان وەك گۆڤاری گوڵان ئەم راپۆرتەمان ئامادەكرد.
بابە شێخ خرتو حاجی ئیسماعیل:
زمان و دوعا و نزاو كولتوور و نەتەوەمان كوردییە و گومانمان لە كوردایەتی خۆمان نییە
لەسەرەتادا بەڕێز بابە شێخ خرتو حاجی ئیسماعیل مەرجەعی ئایینی گشتی یەزیدیان لەبارەی سەرژمێریەكە و ئامۆژگاری بۆ خەڵكەكەی بە شێوەیەكی گشتی وتی: بەمەبەستی بەشداری كردنی خەڵك لە سەرژمێرییەكەدا لە رۆژی 21/9/2010 بەیاننامەیەكمان لەلایەن جەنابی میرو ئەندامانی ئەنجومەنی مەرجەعیەتی روحانی یەزیدیان بڵاوكردەوە و دامان بە راگەیاندنەكانیش و هەروەها لایەنە پێوەنددارەكانیشمان لێ ئاگادار كردۆتەوە، كە ئێمە كوردین و زمانی ئێمە كوردییە و دوعا و نزای ئێمە كوردین و كوردی زمانی رەسەنی ئێمەیە.. هەموو كات دووپاتمان كردۆتەوە كە یەزیدی لە هەر شوێنێك بژیت یەزیدی ئایینەكەیەتی، بەڵام زمان و نەتەوەكەی كوردە، ئێمە هیچ گومانێكمان نییە لەوەی كە كوردین، هەربۆیە لێرەدا داوا لە هەموو یەزیدییەكان دەكەین كە بەشداری لە سەرژمێرییەكەدا بكەن و خۆیان بە كورد بنووسن، ئەوەی خۆی بە كورد نەنووسێت لە یەزیدیاتی بێ بەرییە.
هەروەك هەموولایەك دەزانن كە حكومەتی هەرێمی كوردستان و دەسەڵاتداری سیاسی كوردی هەمیشە بە دەنگ ئێمەوە هاتوون و هاوكاری ئێمەیان كردووە، بەڵام جارێكی دیكەش داوا لە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكەم كە هاوكاری خەڵكی كەمدەرامەت و هەژاری ئەم ناوچەیە بكات و خزمەتگوزاری زیاتریان بۆ دابین بكات.
* ژمارەی دانیشتووانی قەزای شێخان و ژمارەی برایانی یەزیدی چەندە و ئەو بەرنامە و پلانەی بۆ سەرژمێری ئامادەكراوە چییە؟
- بەڕێز حەسۆ نەرمۆ قائیمقامی قەزای شێخان لەو بارەوە وتی: بەپێی پەڕاوگەكانی فەرمانگەی بەڵگەنامەی باری كەسیەتی قەزای شێخان ساڵی (2008) ژمارەی دانیشتوانەكەی شێخان بەهەموو سنووری یەكە ئیدارییەكەی پتر لە (172) هەزار كەس بووە، ئەم ژمارەیە عەرەبە هاوردەكانی كە لەگەڵ شاڵاوو پرۆسەی تەعریب هاتبوون تێدایە، بەڵام پاش رزگاربوونی عێراق عەرەبە هاوردەكان لەسنووری ئێمە نەماون، هەرچەندە سەرژمێری تەواو لەبەردەست نییە، بەڵام ئێستا نزیكەی (125) هەزار كەس لە سنووری یەكەی ئیدارەی قەزای شێخان دەژین و لەم ژمارەیەشدا (90) هەزار كوردی موسڵمانن و (26) هەزار كەس كوردی یەزیدین و (4) هەزار كەس برای مەسیحین و (3تا 4) هەزار كەسیش برایانی عەرەبن كە لە كۆنەوە لەو سنوورە دەژین. وەكو ئامادەكاری كە لە عێراقدا بڕیارە لە 24/10/2010 سەرژمێری گشتی ئەنجام بدرێت، یەكەم سەرژمێری گشتی لەعێراق ساڵی 1927 وەكو سیستەم و عورفێك هەر (10) ساڵ جارێك سەرژمێرییەك ئەنجامدراوە و لەساڵی (1997) كراوە، سەرژمێریەكی دیكە لەعێراق كرا، بەڵام هەرسێ پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان (هەولێر و دهۆك و سلێمانی) سەرژمێرییان تێدا ئەنجام نەدرا، ئەوسەرژمێریانەی ئەنجامدراوە لە بارودۆخێكی نائارام و سیاسی بووە كە نەهێڵدراوە پێكهاتەكانی گەلی عێراق بەپێی ژمارە و دانیشتوانی خۆیان دەركەون و هیچ نەتەوەو پێكهاتەیەك قەوارەی دروستی خۆی نەزانیوە، بەڵام ئەم سەرژمێریەی ئەمجارە دەرفەتێكی گرنگ و زۆرباشە بۆ هەموو پێكهاتە و نەتەوەكانی لە عێراقدا هەنە، بەتایبەتی بۆ ئێمەی كورد پێویستە ئامارێكی رێكوپێك ئەنجام بدەین و خەڵكی خۆمان هان بدەین هەست بە بەرپرسیاریەتی خۆی بكات، لەم ئازادی و بارودۆخە ئارام و هێمنەدا هاریكاری فەرمانبەرانی ئامار و تۆماركردن بكەین تا هەر یەكەمان بەراستی و دروستی قەوارەی نەتەوەی خۆی بزانێت و لەلایەنی سیاسی بۆ ئێمە گرنگە وەكو كورد لە عێراقدا، چونكە سەرژمێری گشتی داتایەكی زانستییە كە وەزارەتی پلاندانان لەسەری دەتوانێ بەرێكوپێكی بەرنامەدابڕێژێت و لە هەر وڵاتێك سەرژمێری گشتی نەبێت ئەوە پلان و بەرنامەكانی هەموو لایەنێكی بەباش و رێكوپێكی دانانرێت و لەماوەی رابردوو هەژماردن و ئامارسازی بەشێوەیەكی پراكتیكی و دروست لە سنوورەكەمان ئەنجامدراوە و چەندین كۆڕو سیمینار بۆ خەڵكەكە كراوە كە تێیدا چۆنییەتی سەرژمێری و پڕكردنەوەی فۆرمەكان شیكراوەتەوە و خول بۆ ئەو فەرمانبەر و مامۆستایانە ئەنجامدراوە كە لە سەرژمێرییەكەدا بەشدار دەبن و ئامادەكاری خۆمان وەرگرتووە و لایەنی ئەمنی لەدەڤەرەكە زۆر لەبار, و پارێزراوە.
* لیستی حەدبا لە موسڵ دژایەتی ئەم سەرژمێرییە دەكا و هەوڵدەدات ئەنجام نەدرێت و لە ناوچە دابڕاو , ناكۆكی لەسەرەكان خەریكی پلانی تەزویر و ساختەكاریییە، ئەوپەڕی هەوڵ دەدات لە سەرژمێرییەكەدا ژمارەی كورد لەناوچەكە كەم بكاتەوە، دەكرێ روونكردنەوەی زیاترتان هەبێ؟
- قائیمقامی قەزای شێخان وتی: ئەم ناوچەیە یەكێكە لەو بەشانەی كە ماددەی (140)ی دەستووری بۆ دانراوە و دابڕاوین لە سنووری هەرێمی كوردستانیش و بەپێی ئەو ماددە دەستوورییە نەخشەی رێگەی گونجاوی بۆ دانراوە تا كێشەكانی چارەسەر بكرێت و بەپێی دەستوور بگەڕێتەوە سەر هەرێمی كوردستان، هەر لە شنگارەوە تا دەگاتە شێخان و كەركوك و خانەقین، هەڵوێستی خەڵكی ئەم ناوچانەش روون و ئاشكرایە كە خۆیان بە كورد دەزانن و كوردستانین. لەم نێوەدا هەڵوێستی لیستی حەدبا لە موسڵ و خەڵكانی دیكەش روون و ئاشكرایە كە بە بیروباوەڕێكی شۆڤینیانە كار دەكەن و دەیانەوێت كار لە دژی كوردستانییەتی ئەم ناوچانە بكەن. هەڵوێستی خەڵكی ئەم ناوچانە دیارە كە لە هەڵبژاردن و ریفراندۆم بۆ دەستوور و لە هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق و هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكاندا خەڵكی ئەم ناوچانە (95%) دەنگی خۆیاندا بە لیستی هاوپەیمانی كوردستان و بۆ ئەنجومەنی پارێزگای موسڵ پتر لە (95%) دەنگی خۆیان داوەتە لیستی برایەتی نەینەوا و لە كاتێك كە ریفراندۆم لەسەر دەستوور كرا، یاسایەك دەرچوو كە تێیدا ئاماژە بەوە دەكات ئەگەر لەسێ پارێزگادا دوو لەسەر سێی رێژەكەی رازی نەبوون بەم دەستوورە، ئەوە دەستوورەكە قبووڵ ناكرێت، لەم كاتەشدا پارێزگای (ئەنبار و سەلاحەدین و موسڵ) بۆ دەستوور بە نەخێر وەڵامیان داوە، بەڵام رێژەی ئێمە وەكو ناوچەكانی شنگار و شێخان و مەخموور...تاد، وەڵامەكەمان بەبەڵێ بۆ دەستوور بووە، هەربە دەنگی ئێمەش بوو دەنگی پارێزگای ئەنبار و سەڵاحەدین پشتگوێ خراوە دەستوور تێپەڕێندرا و پەسەند كرا. لە ناوچەی ئێمەدا كە زۆربەی دانیشتوانەكانی یەزیدین خۆیان بە كوردی رەسەن دەزانن و دەنگ بۆ كوردبوونی خۆیان دەدەن، هەروەكو پێشووتریش دەنگیان بۆ ئەوە داوە. ئەوان لیستی حەدبا و شۆڤینییە عەرەبەكان بە سێبەری بەعس دەزانن و دەبینین لەم سەرژمێرییەشدا زۆربەی خەڵكی ئەم ناوچانە خۆیان بە كورد دەنووسن، چونكە كوردی زمان و نەتەوەی خۆیانە. راستی مێژوو و جوگرافیاو زمان و كولتوور ئەوە دەسەلمێنێ كە یەزیدی كوردی رەسەنن، دیارە لەلایەكی دیكە كە سیاسەتێكی داڕێژراو هەیە لەلایەن لیستی حەدبا و هەندێ لە ناحەزان كە نیازیانە كارێك بكەن ئەم سەرژمێرییە گشتییە لەناوچەكەماندا ئەنجام نەدرێت یا دوا بخرێت، پاساوی دواخستنەكەشیان بۆ چەندین هۆكاری دوور لە واقیعییەت دێننەوە وەك ناوچەكە لەبارەی ئەمنییەوە لەبار نییە. بەڵام خەڵكی ناوچەكە بەگشتی دەخوازن لەكات و رۆژی دیاریكراودا كە 24/10/2010یە سەرژمێرییەكە بكرێت و هاریكاری و دڵسۆزی دەنوێنین بۆ سەركەوتنی سەرژمێرییەكە، ناحەزان ئێستا پیلانێكی دیكەیان لەبەردەستە كە ئەگەر نەكرا، سەرژمێرییەكەش دوابخەن كارێك بكەن ساختەكاری تێدا ئەنجام بدەن. لەم رۆژانە كۆبوونەوەیەك لە موسڵ بەسەرۆكایەتی ئەسیل نجیفی ئەنجامدرا كە تێیدا بڕیاریان داوە ئەو كارمەندانەی كە لەلای ئێمە بۆ ئەركی ئامار و ژماردنی سەرژمێرییەكە دانراون قبووڵیان نەكەن، بەڵكو لەلایەن خۆیانەوە فەرمانبەری تایبەتی بۆ سەرژمێرییەكە بنێرن، كە ئێمەش دژی ئەم بڕیارەین، چونكە ئەمە هەوڵدانێكە بۆ ساختەكاری لە سەرژمێریدا، بۆیە داواكارین لە خەڵكی خۆمان ئەگەر ئەمەش روویدا واتە فەرمانبەری تایبەتی لە موسڵەوە هاتن بۆ سەرژمێری ئەوە با خوێندەوارانی خێزانەكانیان بە چاوێكی كراوە ئاگایان لە پرۆسەكە بێت، لە پڕكردنەوە و نووسینەوەی فۆرمەكاندا بە وردبینی بڕوانن تا تەزویری تێدا نەكرێت. ئێمە هەموو هەوڵ و تواناكانی خۆمان دەخەینە گەڕ بۆ ئەوەی سەرژمێرییەكە ئەنجام بدرێت، چونكە لە خەڵكی خۆمان دڵنیاین و بۆ رۆژی سەرژمێری ئامادەباشی تەواو كراوە و هەموو پێداویستییەكی تەكنیكی و لۆجستیكی ئامادەكراوە، لە ناوچەكەی ئێمەدا بەهاوكاری پارێزگاری دهۆك لە ساڵی 2003وە تاكو ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان خزمەتگوزارییەكی زۆری بۆ دابین كردووین، بەراددەیەك كە لە 80 ساڵی رابردوودا ئەوەندەنەكراوە، بەڵام هێشتاش دەڤەرەكە پێویستی بە خزمەتگوزاری زیاترە.
لە كۆتاییدا قائیمقامی قەزای شێخان وتی: راستە كەمن كوردم و یەزیدیم، بەڵام لەو ئەركەی پێمسپێردراوە كە قائیمقامیەتی قەزای شێخانە، هەموو خەڵكی ناوچەكە جا سەر بە هەر نەتەوە و ئایینێك بن بەیەك چاو سەیریان دەكەم، هەموویان لەلای من وەك یەكن، زۆربەی خەڵكەكە كوردە و كوردستانییە و بۆیە داواكارم خەڵكی ناوچەكە هەمیشە گیانی برایەتی و لێبوردەیی و هاوكاری زیاتر لەنێو خۆیاندا پەرە پێبدەن، ئەم هاوكاری و تەباییە دەتوانێ ببێتە سەنگەرێك بە دژی دوژمنان و ناحەزانی كوردستان، پێویستە لەم سەرژمێرییەدا بیسەلمێنین كە كوردین و شانازی بە نەتەوەی خۆمانەوە بكەین. چونكە ئەم سەرژمێرییە دەبێتە جێگرەوەی سەرژمێری ساڵی (1957) و ئەمەش داهاتووی كورد و كوردستان لە عێراق گەشتر و رووناكتر دەكات.
* رێژەی یەزیدی لە سنووری قەزای تلكێف چەندە، ئایا بەرنامە و پلان و ئامادەكاری كراوە بۆ ئەوەی ئەم ناوچەیە ناوی خۆیان بە كورد تۆمار بكەن و هەروەها ساختەكاری لەسەر ژمێرییەكەدا نەكرێت؟
- شێخ حەسەن شێخ عەلۆ، بەرپرسی ناوچەی تلكێف لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا وتی: ئێمە لە رێگەی كۆبوونەوە و سیمینارەوە چەندین رێنمایی پێویستمان بە خەڵكانی دەڤەرەكە راگەیاندووە بەتایبەت لەسەرشێوەی پڕكردنەوەی فۆرمی سەرژمێری تاوەكو تووشی هەڵە نەبن و كەسیش نەتوانێ رێگەی خـــــراپ و نادروستیان پیشان بــــدات، چــــونكە لای هەمووان ئاشكرایە كە دوژمـنان بەتایبەتی عەرەبە شۆڤیـــنــییـەكــان و پاشماوەی بەعـــس و لیستی حەدبا لە هەوڵی ئەوەدان كــــە تەزویر وساختەكاری لـــــەنــــــاوچە دابڕاوەكان ئەنجام بدەن، بەتایبەتی دەرهەق بە ئێمەی كوردی رەسەن (یەزیدییەكان) و لە رێگەی ئەوكارو سیمینار و پلانانەی دامانڕشتووە گەیشتووینەتە ئەو باوەڕەی كە كەس ناتوانێ مۆركی نەتەوایەتیمان كە كوردییە لێ بسڕێتەوە، مێژوو شایەتی حاڵمانە كە لە دێرزەمانەوە بەتایبەتی لەلایەن رژێمە یەك لەدوای یەكەكانی عێراقەوە چ ستەمێكیان لە ئێمە كردووە، ئینجا نەیانتوانیوە كولتوور و زمان و نەتەوایەتی كوردمان تۆزقاڵێك لەق بكەن، هەرچەندە بۆی هەیە چەند كەسانێك هەبن كاریگەریان لەسەركرابێت، ئەمەش لە هەموو كۆمەڵگەو نەتەوەیەك هەر دەبێ، بەڵام بەگشتی نەك تەنیا لەدەڤەر و سنووری قەزای تلكێف، بەڵكو هەموو یەزیدییەكان خۆیان بە كوردی رەسەن دەزانن و لەم سەرژمێرییەش هەروا خۆمان ئامادە كردووە و یەزیدیایەتی دینمانە، بەڵام زمان و گفتوگۆی نەتەوەییمان كوردییە، لەولایەنەوە وەك یەزیدییەكان پرسیار و گفتوگۆ و كێشەمان لەسەر كوردایەتی خۆمان نییە، ئێمە كوردین و خۆشمان هەر بەكورد داناوە و ژمارە و رێژەی یەزدییەكان لە سنووری قەزای تلكێف بە هەردوو ناحیەی ئەلقۆش و وانكی و گوندەكانی لە نێوان (50% بۆ 60%)ی دانیشتووانەكەیەتی، هاوكات كارمان بۆ ئەوە كردووە كە برایانی شەبەك، ئەوانیش كوردن هەر لەم سەرژمێرییەشدا خۆیان بە كورد بنووسن، چونكە سەیری عەشیرەتەكانی شەبەك بكەین زۆربەیان لە عەشیرەتی (رۆژبەیانی و زراری و گۆران و داودین) ئەم عەشیرەتانەش كوردن، دەڤەری ئێمە و ناوچە دابڕاوەكان لەموسڵ بەگشتی قبووڵیان نییە بەهیچ جۆرێك ئیدارەی حەدبا خۆی لە كارەكانی ئێمە بدات تا راددەیەكی وا قبووڵیان نییە بەرپرسانی پارێزگای موسڵ (حەدبا) سەردانی دەڤەرەكەش بكات، چونكە ئەمانە بە درێژایی مێژوو تەنیا زوڵمیان لە ئێمە كردووە.
عامر كاكەیی بەرپرسی لیژنەی ناوچەی باشیك وتی: لەلایەن پارێزگای موسڵەوە چەندین گرفت و كێشەمان بۆ دروست كراوە تا وەك سەرژمێری ساڵی 1977 هەندێك لە نیازە خراپەكانیان بێننە دی، ئەو كات بە تەزویر دوور لە خواستی خەڵكەكە (95%) ی دانیشتوانی دەڤەری (باشیك)یان بە عەرەب نووسبوو كە لەراستیدا (95%) یان كوردن، لەم سەرژمێرییە دەبێ خەڵك بە ئازادی و بە ویستی خۆی بەشدار بێت و پێكهاتەی نەتەوەی خۆی دیاری بكات، بەڵام بەداخەوە هەندێك لە گوندەكانی وەك (مغار و گودات و مێرگی) كەسەر بە ناحیەی باشیكن و زیاتر لە (584) خێزانن، گوندەكانیان چۆڵ كردووە، هۆكارەكەشی بۆ نەبوونی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەكانی ژیان وەك ئاو و كارەبا دەگەڕێتەوە. ئەو خێزانانە ئێستا لە كەلەك و كەلەكچی و بەردەڕەش نیشتەجێ بوونە، بۆ ئەوانیش چادرمان ئامادەكردووە كە رۆژی سەرژمێرییەكە بگەڕێنەوە گوندەكانی خۆیان، بەڵام پارێزگاری موسڵ (لیستی حەدبا) ئەمە قبووڵ ناكەن، لەلایەكی دیكە بۆ سەرژمێری كۆسپ و تەگەرەیان بۆ ئەو فەرمانبەرانەی بەكاری سەرژمێری هەڵدەستن دروست كردووە، هەرچەندە ئەوان خولیان دیتووە، لە موسڵەوە بڕیاردراوە ئەمانە نابێ لەو سەرژمێرییەدا بەشداربن، چونكە سەر بە حكومەتی هەرێمی كوردستانن، نیازیان هەیە خەڵكی خۆیان بۆ ئەم سەرژمێرییە بنێرن، ئەویش تەنیا بە مەبەستی ساختەكاری كردن، هەربۆیە داواكارین لە حكومەتی هەرێم و حكومەتی عێراق، ئیزن نەدەن پارێزگاری موسڵ ئەم سەرپێچیانە بكات، لەلایەكی دیكەوە ئێمە و ئیدارەی ناوچەكە پێشنیارمان كردووە با لەگەڵ ئەو كارمەندانەی لە موسڵەوە دێن، فەرمانبەری سەرژمێری خۆمانیشیان لەگەڵ بێت، جا نازانم ئەو داوایەی ئێمە پشتگوێ دەخرێت یان نا. هەرچەندە دڵنیام خەڵكی ناوچەكە بەئەركی نەتەوەیی و نیشتمانی خۆیان هەڵدەستن ..
حەسۆ نەرمۆ:
لەو سەرژمێریانەی لە ساڵانی 1927 تا 1997 كراوە نەهێڵدراوە پێكهاتە و قەوارەی دروستی گەلی عێراق دەربكەوێت
شێخ حەسەن شێخ عەلۆ:
كەس ناتوانێت مۆركی
نەتەوایەتیمان كە كوردییە
لێ بسڕێتەوە
لەسەرەتادا بەڕێز بابە شێخ خرتو حاجی ئیسماعیل مەرجەعی ئایینی گشتی یەزیدیان لەبارەی سەرژمێریەكە و ئامۆژگاری بۆ خەڵكەكەی بە شێوەیەكی گشتی وتی: بەمەبەستی بەشداری كردنی خەڵك لە سەرژمێرییەكەدا لە رۆژی 21/9/2010 بەیاننامەیەكمان لەلایەن جەنابی میرو ئەندامانی ئەنجومەنی مەرجەعیەتی روحانی یەزیدیان بڵاوكردەوە و دامان بە راگەیاندنەكانیش و هەروەها لایەنە پێوەنددارەكانیشمان لێ ئاگادار كردۆتەوە، كە ئێمە كوردین و زمانی ئێمە كوردییە و دوعا و نزای ئێمە كوردین و كوردی زمانی رەسەنی ئێمەیە.. هەموو كات دووپاتمان كردۆتەوە كە یەزیدی لە هەر شوێنێك بژیت یەزیدی ئایینەكەیەتی، بەڵام زمان و نەتەوەكەی كوردە، ئێمە هیچ گومانێكمان نییە لەوەی كە كوردین، هەربۆیە لێرەدا داوا لە هەموو یەزیدییەكان دەكەین كە بەشداری لە سەرژمێرییەكەدا بكەن و خۆیان بە كورد بنووسن، ئەوەی خۆی بە كورد نەنووسێت لە یەزیدیاتی بێ بەرییە.
هەروەك هەموولایەك دەزانن كە حكومەتی هەرێمی كوردستان و دەسەڵاتداری سیاسی كوردی هەمیشە بە دەنگ ئێمەوە هاتوون و هاوكاری ئێمەیان كردووە، بەڵام جارێكی دیكەش داوا لە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكەم كە هاوكاری خەڵكی كەمدەرامەت و هەژاری ئەم ناوچەیە بكات و خزمەتگوزاری زیاتریان بۆ دابین بكات.
* ژمارەی دانیشتووانی قەزای شێخان و ژمارەی برایانی یەزیدی چەندە و ئەو بەرنامە و پلانەی بۆ سەرژمێری ئامادەكراوە چییە؟
- بەڕێز حەسۆ نەرمۆ قائیمقامی قەزای شێخان لەو بارەوە وتی: بەپێی پەڕاوگەكانی فەرمانگەی بەڵگەنامەی باری كەسیەتی قەزای شێخان ساڵی (2008) ژمارەی دانیشتوانەكەی شێخان بەهەموو سنووری یەكە ئیدارییەكەی پتر لە (172) هەزار كەس بووە، ئەم ژمارەیە عەرەبە هاوردەكانی كە لەگەڵ شاڵاوو پرۆسەی تەعریب هاتبوون تێدایە، بەڵام پاش رزگاربوونی عێراق عەرەبە هاوردەكان لەسنووری ئێمە نەماون، هەرچەندە سەرژمێری تەواو لەبەردەست نییە، بەڵام ئێستا نزیكەی (125) هەزار كەس لە سنووری یەكەی ئیدارەی قەزای شێخان دەژین و لەم ژمارەیەشدا (90) هەزار كوردی موسڵمانن و (26) هەزار كەس كوردی یەزیدین و (4) هەزار كەس برای مەسیحین و (3تا 4) هەزار كەسیش برایانی عەرەبن كە لە كۆنەوە لەو سنوورە دەژین. وەكو ئامادەكاری كە لە عێراقدا بڕیارە لە 24/10/2010 سەرژمێری گشتی ئەنجام بدرێت، یەكەم سەرژمێری گشتی لەعێراق ساڵی 1927 وەكو سیستەم و عورفێك هەر (10) ساڵ جارێك سەرژمێرییەك ئەنجامدراوە و لەساڵی (1997) كراوە، سەرژمێریەكی دیكە لەعێراق كرا، بەڵام هەرسێ پارێزگاكەی هەرێمی كوردستان (هەولێر و دهۆك و سلێمانی) سەرژمێرییان تێدا ئەنجام نەدرا، ئەوسەرژمێریانەی ئەنجامدراوە لە بارودۆخێكی نائارام و سیاسی بووە كە نەهێڵدراوە پێكهاتەكانی گەلی عێراق بەپێی ژمارە و دانیشتوانی خۆیان دەركەون و هیچ نەتەوەو پێكهاتەیەك قەوارەی دروستی خۆی نەزانیوە، بەڵام ئەم سەرژمێریەی ئەمجارە دەرفەتێكی گرنگ و زۆرباشە بۆ هەموو پێكهاتە و نەتەوەكانی لە عێراقدا هەنە، بەتایبەتی بۆ ئێمەی كورد پێویستە ئامارێكی رێكوپێك ئەنجام بدەین و خەڵكی خۆمان هان بدەین هەست بە بەرپرسیاریەتی خۆی بكات، لەم ئازادی و بارودۆخە ئارام و هێمنەدا هاریكاری فەرمانبەرانی ئامار و تۆماركردن بكەین تا هەر یەكەمان بەراستی و دروستی قەوارەی نەتەوەی خۆی بزانێت و لەلایەنی سیاسی بۆ ئێمە گرنگە وەكو كورد لە عێراقدا، چونكە سەرژمێری گشتی داتایەكی زانستییە كە وەزارەتی پلاندانان لەسەری دەتوانێ بەرێكوپێكی بەرنامەدابڕێژێت و لە هەر وڵاتێك سەرژمێری گشتی نەبێت ئەوە پلان و بەرنامەكانی هەموو لایەنێكی بەباش و رێكوپێكی دانانرێت و لەماوەی رابردوو هەژماردن و ئامارسازی بەشێوەیەكی پراكتیكی و دروست لە سنوورەكەمان ئەنجامدراوە و چەندین كۆڕو سیمینار بۆ خەڵكەكە كراوە كە تێیدا چۆنییەتی سەرژمێری و پڕكردنەوەی فۆرمەكان شیكراوەتەوە و خول بۆ ئەو فەرمانبەر و مامۆستایانە ئەنجامدراوە كە لە سەرژمێرییەكەدا بەشدار دەبن و ئامادەكاری خۆمان وەرگرتووە و لایەنی ئەمنی لەدەڤەرەكە زۆر لەبار, و پارێزراوە.
* لیستی حەدبا لە موسڵ دژایەتی ئەم سەرژمێرییە دەكا و هەوڵدەدات ئەنجام نەدرێت و لە ناوچە دابڕاو , ناكۆكی لەسەرەكان خەریكی پلانی تەزویر و ساختەكاریییە، ئەوپەڕی هەوڵ دەدات لە سەرژمێرییەكەدا ژمارەی كورد لەناوچەكە كەم بكاتەوە، دەكرێ روونكردنەوەی زیاترتان هەبێ؟
- قائیمقامی قەزای شێخان وتی: ئەم ناوچەیە یەكێكە لەو بەشانەی كە ماددەی (140)ی دەستووری بۆ دانراوە و دابڕاوین لە سنووری هەرێمی كوردستانیش و بەپێی ئەو ماددە دەستوورییە نەخشەی رێگەی گونجاوی بۆ دانراوە تا كێشەكانی چارەسەر بكرێت و بەپێی دەستوور بگەڕێتەوە سەر هەرێمی كوردستان، هەر لە شنگارەوە تا دەگاتە شێخان و كەركوك و خانەقین، هەڵوێستی خەڵكی ئەم ناوچانەش روون و ئاشكرایە كە خۆیان بە كورد دەزانن و كوردستانین. لەم نێوەدا هەڵوێستی لیستی حەدبا لە موسڵ و خەڵكانی دیكەش روون و ئاشكرایە كە بە بیروباوەڕێكی شۆڤینیانە كار دەكەن و دەیانەوێت كار لە دژی كوردستانییەتی ئەم ناوچانە بكەن. هەڵوێستی خەڵكی ئەم ناوچانە دیارە كە لە هەڵبژاردن و ریفراندۆم بۆ دەستوور و لە هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق و هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكاندا خەڵكی ئەم ناوچانە (95%) دەنگی خۆیاندا بە لیستی هاوپەیمانی كوردستان و بۆ ئەنجومەنی پارێزگای موسڵ پتر لە (95%) دەنگی خۆیان داوەتە لیستی برایەتی نەینەوا و لە كاتێك كە ریفراندۆم لەسەر دەستوور كرا، یاسایەك دەرچوو كە تێیدا ئاماژە بەوە دەكات ئەگەر لەسێ پارێزگادا دوو لەسەر سێی رێژەكەی رازی نەبوون بەم دەستوورە، ئەوە دەستوورەكە قبووڵ ناكرێت، لەم كاتەشدا پارێزگای (ئەنبار و سەلاحەدین و موسڵ) بۆ دەستوور بە نەخێر وەڵامیان داوە، بەڵام رێژەی ئێمە وەكو ناوچەكانی شنگار و شێخان و مەخموور...تاد، وەڵامەكەمان بەبەڵێ بۆ دەستوور بووە، هەربە دەنگی ئێمەش بوو دەنگی پارێزگای ئەنبار و سەڵاحەدین پشتگوێ خراوە دەستوور تێپەڕێندرا و پەسەند كرا. لە ناوچەی ئێمەدا كە زۆربەی دانیشتوانەكانی یەزیدین خۆیان بە كوردی رەسەن دەزانن و دەنگ بۆ كوردبوونی خۆیان دەدەن، هەروەكو پێشووتریش دەنگیان بۆ ئەوە داوە. ئەوان لیستی حەدبا و شۆڤینییە عەرەبەكان بە سێبەری بەعس دەزانن و دەبینین لەم سەرژمێرییەشدا زۆربەی خەڵكی ئەم ناوچانە خۆیان بە كورد دەنووسن، چونكە كوردی زمان و نەتەوەی خۆیانە. راستی مێژوو و جوگرافیاو زمان و كولتوور ئەوە دەسەلمێنێ كە یەزیدی كوردی رەسەنن، دیارە لەلایەكی دیكە كە سیاسەتێكی داڕێژراو هەیە لەلایەن لیستی حەدبا و هەندێ لە ناحەزان كە نیازیانە كارێك بكەن ئەم سەرژمێرییە گشتییە لەناوچەكەماندا ئەنجام نەدرێت یا دوا بخرێت، پاساوی دواخستنەكەشیان بۆ چەندین هۆكاری دوور لە واقیعییەت دێننەوە وەك ناوچەكە لەبارەی ئەمنییەوە لەبار نییە. بەڵام خەڵكی ناوچەكە بەگشتی دەخوازن لەكات و رۆژی دیاریكراودا كە 24/10/2010یە سەرژمێرییەكە بكرێت و هاریكاری و دڵسۆزی دەنوێنین بۆ سەركەوتنی سەرژمێرییەكە، ناحەزان ئێستا پیلانێكی دیكەیان لەبەردەستە كە ئەگەر نەكرا، سەرژمێرییەكەش دوابخەن كارێك بكەن ساختەكاری تێدا ئەنجام بدەن. لەم رۆژانە كۆبوونەوەیەك لە موسڵ بەسەرۆكایەتی ئەسیل نجیفی ئەنجامدرا كە تێیدا بڕیاریان داوە ئەو كارمەندانەی كە لەلای ئێمە بۆ ئەركی ئامار و ژماردنی سەرژمێرییەكە دانراون قبووڵیان نەكەن، بەڵكو لەلایەن خۆیانەوە فەرمانبەری تایبەتی بۆ سەرژمێرییەكە بنێرن، كە ئێمەش دژی ئەم بڕیارەین، چونكە ئەمە هەوڵدانێكە بۆ ساختەكاری لە سەرژمێریدا، بۆیە داواكارین لە خەڵكی خۆمان ئەگەر ئەمەش روویدا واتە فەرمانبەری تایبەتی لە موسڵەوە هاتن بۆ سەرژمێری ئەوە با خوێندەوارانی خێزانەكانیان بە چاوێكی كراوە ئاگایان لە پرۆسەكە بێت، لە پڕكردنەوە و نووسینەوەی فۆرمەكاندا بە وردبینی بڕوانن تا تەزویری تێدا نەكرێت. ئێمە هەموو هەوڵ و تواناكانی خۆمان دەخەینە گەڕ بۆ ئەوەی سەرژمێرییەكە ئەنجام بدرێت، چونكە لە خەڵكی خۆمان دڵنیاین و بۆ رۆژی سەرژمێری ئامادەباشی تەواو كراوە و هەموو پێداویستییەكی تەكنیكی و لۆجستیكی ئامادەكراوە، لە ناوچەكەی ئێمەدا بەهاوكاری پارێزگاری دهۆك لە ساڵی 2003وە تاكو ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان خزمەتگوزارییەكی زۆری بۆ دابین كردووین، بەراددەیەك كە لە 80 ساڵی رابردوودا ئەوەندەنەكراوە، بەڵام هێشتاش دەڤەرەكە پێویستی بە خزمەتگوزاری زیاترە.
لە كۆتاییدا قائیمقامی قەزای شێخان وتی: راستە كەمن كوردم و یەزیدیم، بەڵام لەو ئەركەی پێمسپێردراوە كە قائیمقامیەتی قەزای شێخانە، هەموو خەڵكی ناوچەكە جا سەر بە هەر نەتەوە و ئایینێك بن بەیەك چاو سەیریان دەكەم، هەموویان لەلای من وەك یەكن، زۆربەی خەڵكەكە كوردە و كوردستانییە و بۆیە داواكارم خەڵكی ناوچەكە هەمیشە گیانی برایەتی و لێبوردەیی و هاوكاری زیاتر لەنێو خۆیاندا پەرە پێبدەن، ئەم هاوكاری و تەباییە دەتوانێ ببێتە سەنگەرێك بە دژی دوژمنان و ناحەزانی كوردستان، پێویستە لەم سەرژمێرییەدا بیسەلمێنین كە كوردین و شانازی بە نەتەوەی خۆمانەوە بكەین. چونكە ئەم سەرژمێرییە دەبێتە جێگرەوەی سەرژمێری ساڵی (1957) و ئەمەش داهاتووی كورد و كوردستان لە عێراق گەشتر و رووناكتر دەكات.
* رێژەی یەزیدی لە سنووری قەزای تلكێف چەندە، ئایا بەرنامە و پلان و ئامادەكاری كراوە بۆ ئەوەی ئەم ناوچەیە ناوی خۆیان بە كورد تۆمار بكەن و هەروەها ساختەكاری لەسەر ژمێرییەكەدا نەكرێت؟
- شێخ حەسەن شێخ عەلۆ، بەرپرسی ناوچەی تلكێف لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا وتی: ئێمە لە رێگەی كۆبوونەوە و سیمینارەوە چەندین رێنمایی پێویستمان بە خەڵكانی دەڤەرەكە راگەیاندووە بەتایبەت لەسەرشێوەی پڕكردنەوەی فۆرمی سەرژمێری تاوەكو تووشی هەڵە نەبن و كەسیش نەتوانێ رێگەی خـــــراپ و نادروستیان پیشان بــــدات، چــــونكە لای هەمووان ئاشكرایە كە دوژمـنان بەتایبەتی عەرەبە شۆڤیـــنــییـەكــان و پاشماوەی بەعـــس و لیستی حەدبا لە هەوڵی ئەوەدان كــــە تەزویر وساختەكاری لـــــەنــــــاوچە دابڕاوەكان ئەنجام بدەن، بەتایبەتی دەرهەق بە ئێمەی كوردی رەسەن (یەزیدییەكان) و لە رێگەی ئەوكارو سیمینار و پلانانەی دامانڕشتووە گەیشتووینەتە ئەو باوەڕەی كە كەس ناتوانێ مۆركی نەتەوایەتیمان كە كوردییە لێ بسڕێتەوە، مێژوو شایەتی حاڵمانە كە لە دێرزەمانەوە بەتایبەتی لەلایەن رژێمە یەك لەدوای یەكەكانی عێراقەوە چ ستەمێكیان لە ئێمە كردووە، ئینجا نەیانتوانیوە كولتوور و زمان و نەتەوایەتی كوردمان تۆزقاڵێك لەق بكەن، هەرچەندە بۆی هەیە چەند كەسانێك هەبن كاریگەریان لەسەركرابێت، ئەمەش لە هەموو كۆمەڵگەو نەتەوەیەك هەر دەبێ، بەڵام بەگشتی نەك تەنیا لەدەڤەر و سنووری قەزای تلكێف، بەڵكو هەموو یەزیدییەكان خۆیان بە كوردی رەسەن دەزانن و لەم سەرژمێرییەش هەروا خۆمان ئامادە كردووە و یەزیدیایەتی دینمانە، بەڵام زمان و گفتوگۆی نەتەوەییمان كوردییە، لەولایەنەوە وەك یەزیدییەكان پرسیار و گفتوگۆ و كێشەمان لەسەر كوردایەتی خۆمان نییە، ئێمە كوردین و خۆشمان هەر بەكورد داناوە و ژمارە و رێژەی یەزدییەكان لە سنووری قەزای تلكێف بە هەردوو ناحیەی ئەلقۆش و وانكی و گوندەكانی لە نێوان (50% بۆ 60%)ی دانیشتووانەكەیەتی، هاوكات كارمان بۆ ئەوە كردووە كە برایانی شەبەك، ئەوانیش كوردن هەر لەم سەرژمێرییەشدا خۆیان بە كورد بنووسن، چونكە سەیری عەشیرەتەكانی شەبەك بكەین زۆربەیان لە عەشیرەتی (رۆژبەیانی و زراری و گۆران و داودین) ئەم عەشیرەتانەش كوردن، دەڤەری ئێمە و ناوچە دابڕاوەكان لەموسڵ بەگشتی قبووڵیان نییە بەهیچ جۆرێك ئیدارەی حەدبا خۆی لە كارەكانی ئێمە بدات تا راددەیەكی وا قبووڵیان نییە بەرپرسانی پارێزگای موسڵ (حەدبا) سەردانی دەڤەرەكەش بكات، چونكە ئەمانە بە درێژایی مێژوو تەنیا زوڵمیان لە ئێمە كردووە.
عامر كاكەیی بەرپرسی لیژنەی ناوچەی باشیك وتی: لەلایەن پارێزگای موسڵەوە چەندین گرفت و كێشەمان بۆ دروست كراوە تا وەك سەرژمێری ساڵی 1977 هەندێك لە نیازە خراپەكانیان بێننە دی، ئەو كات بە تەزویر دوور لە خواستی خەڵكەكە (95%) ی دانیشتوانی دەڤەری (باشیك)یان بە عەرەب نووسبوو كە لەراستیدا (95%) یان كوردن، لەم سەرژمێرییە دەبێ خەڵك بە ئازادی و بە ویستی خۆی بەشدار بێت و پێكهاتەی نەتەوەی خۆی دیاری بكات، بەڵام بەداخەوە هەندێك لە گوندەكانی وەك (مغار و گودات و مێرگی) كەسەر بە ناحیەی باشیكن و زیاتر لە (584) خێزانن، گوندەكانیان چۆڵ كردووە، هۆكارەكەشی بۆ نەبوونی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەكانی ژیان وەك ئاو و كارەبا دەگەڕێتەوە. ئەو خێزانانە ئێستا لە كەلەك و كەلەكچی و بەردەڕەش نیشتەجێ بوونە، بۆ ئەوانیش چادرمان ئامادەكردووە كە رۆژی سەرژمێرییەكە بگەڕێنەوە گوندەكانی خۆیان، بەڵام پارێزگاری موسڵ (لیستی حەدبا) ئەمە قبووڵ ناكەن، لەلایەكی دیكە بۆ سەرژمێری كۆسپ و تەگەرەیان بۆ ئەو فەرمانبەرانەی بەكاری سەرژمێری هەڵدەستن دروست كردووە، هەرچەندە ئەوان خولیان دیتووە، لە موسڵەوە بڕیاردراوە ئەمانە نابێ لەو سەرژمێرییەدا بەشداربن، چونكە سەر بە حكومەتی هەرێمی كوردستانن، نیازیان هەیە خەڵكی خۆیان بۆ ئەم سەرژمێرییە بنێرن، ئەویش تەنیا بە مەبەستی ساختەكاری كردن، هەربۆیە داواكارین لە حكومەتی هەرێم و حكومەتی عێراق، ئیزن نەدەن پارێزگاری موسڵ ئەم سەرپێچیانە بكات، لەلایەكی دیكەوە ئێمە و ئیدارەی ناوچەكە پێشنیارمان كردووە با لەگەڵ ئەو كارمەندانەی لە موسڵەوە دێن، فەرمانبەری سەرژمێری خۆمانیشیان لەگەڵ بێت، جا نازانم ئەو داوایەی ئێمە پشتگوێ دەخرێت یان نا. هەرچەندە دڵنیام خەڵكی ناوچەكە بەئەركی نەتەوەیی و نیشتمانی خۆیان هەڵدەستن ..
عامر كاكەیی:
لیستی حەدبا و شۆڤینییەكان لە هەوڵی ئەوەدان سەرژمێرییەكە بەرەو ساختەكاری و تەزویر ببەن