نووسه‌ر :Henri Pene Ruiz

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

(6- دوا بەش)

2-هەندێ نموونە
أ-روانگەی تاكانە: تەنیا بایەخ بە یەك رواڵەت و یەك لایەنی شتان دەدات، بە دەسپێك لەوەوە بەراوردێك دیاری دەكات، كە قابیلی گفتوگۆیە (دژ: روانگەی دیالیكتیكی).
ب-روانگەی نادیرۆكی: ئەو لە گرفتەكان دەڕوانێت، بە بێ ئەوەی هەڵوەستە لە ئاست زەمان و مێژوویاندا بكات، سەبارەت بە پێناسەی تایبەتی خۆی.
ج-روانگەی چڕانە: بارگە و بواری پیادە و نیشانە (دەلالە)ی راستەقینەی دیاردە یان گرفتێك دەست نیشان دەكات. چڕكاریش دوو جۆرە:
-چڕكارییەك كە بریتییە لە لادانی سادە (روانگەیەكە تەنیا هەندێ رواڵەتی گرفتەكە چارەسەر دەكات و رواڵەتەكانی دی فەرامۆش دەكات. هەڵبژاردنی هەندێ لایەنی بیر كردنەوە، لە كاتێكدا بواری دیكەش لە ئارادایە).
-چڕكارییەكی بە مەبەست، جا كارەكە چ پەیوەست بوو بە بوارێكەوە یان بە جۆرێك لە شرۆڤەوە (ئێمە منەی ئەوەی دەكەین، كە هەموو رواڵەتەكانی گرفتەكە رەچاو بكەین، بە دەسپێك لە روانگەیەكی تاكانەوە، كە قابیلی ئاوێتە كردنە، ئەمەش وا دەكات گرفتێك مەرجەكانی گشتاندن یان گۆڕین لە بوارێكەوە بۆ بوارێكی دی، بخاتە روو).
د-روانگەی روتەڵ: ئاماژە دەكەین كە چەمكی روتەڵ هاودژە، ئەو بە ناچاری لەگەڵ شتی بەرهەستی بەرچاودا ناتەبا نییە: بە گوتەی باشلار (روتەڵی باش و روتەڵی خراپیش هەیە).
روتەڵ بە واتای بە هەستی زانستیانەی ئاماژە بەو میتۆدكارییە دەكات، كە لە رێی ئەوەوە لە شتی بەرچاو دوور دەكەوینەوە، بۆ تێگەیشتن لە پێكهاتەگەلی ناوخۆ، بە بێ ئەوەی بكەوینە بن باری كاریگەریی وەهمیانە، كە رواڵەتی سەلمێندراو بە سادەیی روو لە بەدی هێنانیان دەكات. ئێمە زۆر كارایانە خۆمان لە شتی بەرچاوی هەست پێ كراو دادەماڵین، لە پێناو ئەوەی زۆرترین توخمی لێ هەڵبهێنجین. روتەڵایەتی بەو واتایە دێت، بۆ پەی بردن بە زانینی راستەقینانەی شتی بەرچاوی بەرهەست، وەك هیگل و ماركس دەڵێن: بەرچاو بەدی نایەت، تەنیا بەوەی بە چەند شتێكی دیاری كراو پێك هاتووە، كە هزر تێدەكۆشێت پەی پێ ببات و گەڵاڵەی بكات.
ئێمە كاتێك لە بارەی روانگەیەكەوە دەڵێین، كە روتەڵە، ئەوە واتای ئەوە نییە كە بەهاكەی لێ دادەماڵین، ئەمە ناكرێ روو بدات، تەنیا ئەو كاتە نەبێت كە ئێمە مەبەستمان لە روتەڵ ئەوە بێت، كە پێشنیار كراوە یان لە رێی هزرەوە دووپات كراوەتەوە و چەسپاوە، بە شێوەیەكی گەلێ گشتی و كەمتر روون، لە هەلومەرجی وەگەڕ كەوتن و پیادە بوونی، بەوەی وا دێتە پێش چاو، كە لە هەموو گرفتێكی بەرچاو دابڕاوە، سەرەنجام بێ سوودە.
بە كورتی، روانگە لە حاڵەتی نمایش كردنی بیرۆكە و سنووربەندیی هزردا، روتەڵ دەبێت، بە بێ خۆ سەرقاڵ كردن بە ئەرك و پەیوەندیی دینامیكیانەی لە چێوەی پرۆسەی بیركردنەوەدا. ئێمە بیرۆكە لە رێڕەوی بیركردنەوەی كە دەی هێنێتە بەرهەم، جیا دەكەینەوە، پاشان لە پاساو هێنانەوە بە بەهانەی (سكولایی)دا دەگەڕێینەوە سەری. لە چێوەی ئەو دید و روانگەیەوە، وەدەر خستنی زانینی پەسندیش، وابەستە بە روتەڵ بە واتا خراپەكەی دەبێت.
3-ئاستەكانی شیاویی روانگە و مەرجەكانی
بوارێك بۆ بیركردنەوە هەیە، سەبارەت بە گواستنەوەی میتۆد و راڤەی نموونەیی لە بوارێكەوە بۆ بوارێكی دی، ئەوە ئەپستمۆلۆژیای هاوچەرخە. ئەم ئەپستمۆلۆژیایە بە دوای یەكدا هاتنی دیرۆكی زانستەكانی دیاری كرد، بۆ گواستنەوەی میتۆدێكی راڤەكارانە، كە لە بوارێكی دیاری كراوی هزرەوە بگوازرێتەوە بۆ بوارێكی دی، سەركەوتنی خۆی سەلماند.
پرۆسەی گشتاندنی راڤە، بەشدار دەبێت لە بەدی هاتنی نموونەیەك، بە واتای بنیاتێكی فرەیی راڤەكارانە، بەوەی ئاستی گشتاندن رێ دەدات بە كارایی كار لە بوارێكی تایبەتدا بكرێت.
ئێستا ئەو گواستنەوە (رادەست كردن) و گشتاندنەی نموونەیەكی شرۆڤە، روون دەكەینەوە، بە پیشان دانی چۆنیەتی گواستنەوەی بنیاتێكی راڤەكار، كە لە بنچینەدا لە بوارێكی رەسەن گەڵاڵە بووە، بۆ بوارێكی دی بگوازرێتەوە.
أ-بە زۆری دەخوازین، بۆ نموونە پەیدا بوونی نموونەی میكانیكی لە ئامێزی فیزیای گالیلی و میكانیكی نیووتن، بە دەسپێك لەو نموونەیە، (دیكارت) هەوڵی دا (راڤەی میكانیكی) بگوازێتەوە بۆ بوارێكی دی، ئەویش لە كتێبەكەیدا (توێژینەوە لە مرۆڤ)، بەوەی هەوڵی دا راڤەیەكی میكانیكی بۆ فیزیۆلۆجیای مرۆڤ (مرۆڤ میكانیكی) بێنێتە بەرهەم، هەروەها لەو كتێبەی لە بارەی (ورووژانی دەروون)، كە تێیدا شرۆڤەی میكانیكی بە سەر شرۆڤەی سایكۆفیزیۆلۆژیدا زاڵە.
دەكرێ نموونەی تێر و پڕ بخەینە روو، كە بەندە بە بەراوردەوە، نموونەی ئۆرگانیانەی كۆمەڵ، كە لەگەڵ جەستەدا بەراوردی دەكەین.
ب-بەكار هێنانی تیۆریانەی نموونەیەك، كە گرفتی گرنگ دەخاتە روو، ئەو گرفتانەش پەیوەندییان بە شرۆڤەی تەواو بوو، هەروەها هی گشتێندراوەوە هەیە. یەكێ لەو ئەگەرە پاساوانەی گواستنەوەی شرۆڤەیەك لە بوارێكەوە بۆ بوارێكی، ئەو وێكچوونەیە كە لە نێوان بوارەكاندا هەیە، كە دەكرێ بە تەواوی وێكچوونێكی دەرەكی بێت (وێكچوونی وەسفی)، نموونەكەش بەهایەكی نییە تەنیا لە ئاستی وەسفدا نەبێت. ئاژەڵ بە ئامێر و كۆمەڵ بە جەستە دەچوێنین.
بە پێچەوانەوە، وێكچوون لە ئاستی بنیات و پرۆسەی بەرنامەڕێژانەدا دیاری كراوە. لە هەموو بوارێكدا (وێكچوون لە شێوە)دایە. ئیدی لەم حاڵەتەدا دەكرێ شرۆڤەیەك تاقی بكەینەوە، كە لە چێوەی بواری رەسەنی خۆیدا ددان بە شیاو بوونیدا دەندرێ، بۆ ئەوەی بۆ بوارێكی هاوچون بیگوازینەوە.
بە كورتی، ئەگەر وێكچوون پەیوەندیی بە لە یەك نزیك كردنەوەی دوو بوارەوە هەبێت، ئەویش بە پێی چەند پێوەرێك، كە بە لای پاساودانەوە و راستاندنی ئەو لێك نزیك بوونەوەدا دەشكێتەوە، ئەویش بە بەرجەستە كردنی بوارێك لە رێی بوارێكی دیكەوە، چ لە سەر ئاستی وەسفی یان ئاستی راڤەكاری.
دەكرێ ئەم پەیوەندییەی نێوان چونیەكایەتی و نموونە بەم جۆرە روون بكەینەوە، كە بگەڕێینەوە سەر دەقە بە ناوبانگەكەی (كانت)، كە لە كتێبی (رەخنە لە بەهرەی دەسەڵات) وەرگیراوە، كە سەرنج و تێبینیی گرنگی تێدا دەبینین، لە بارەی سنووری راڤەی میكانیكیانەی جووت لەگەڵ بواری ژیاندا.
لەبەر ئەوەی چونیەكایەتی لە نێوان ئامێر و گیانداری زیندوودا ناكرێ، ئیدی دیاردەی شین بوون، بە گوێرەی (كانت) هەمبەر بە هەموو هەوڵێك بۆ راڤەی میكانیكی، خۆی رادەگرێت. یەكەم: دار بە پێی یاسایەكی ناسراوی سروشت دارێكی دی دێنێتە بەرهەم (...). دووەم: دار بەوەی گیاندارێكی زیندووە، خۆی دێنێتەوە بەرهەم.
ئێمە تەنیا ئەم دەركەوتەمان ناو ناوە (گەشە). گەشەش بە تەواوی لە زیاد بوون بە گوێرەی یاسای میكانیكی جودایە. دەكرێ ناوێكی دیكەی هاوشانی لێ بنێین (شین بوون).
بەم جۆرە حاڵی دەبین، كە نموونەی میكانیكی سنووری خۆی لە بواری خۆیدا دەبینێتەوە، بەوەی لە هەردوو بواری سروشت و میكانیكیدا، چونیەكی بە تەواوی مومكین نییە، بە هۆی ئەو دیاردانەی تایبەت بە خۆیان.
دوا جار، نموونایەتی یان ئایدیالیی روانگە و بۆچوونێك، دەبێ هەمیشە لێی ورد ببینەوە و دیاریی بكەین، بە گوێرەی پەیوەندیی ئەو بە بوارە رەسەنەكە لە لایەكەوە، هەروەها بە گوێرەی لایەن و چۆنیەتی گشتاندن و گواستنەوە لە لایەكی دیكەوە. هەموو وێكچوونێك دەبێ بە شێوازی رەخنەیی پیادە بكرێت، واتە لە رێی گرفتاندنی وێكچوونی چەواشە و دیاردەی تەواوی سادەوە.