نووسه‌ر :عەبدولعەزیز بومەسهوولی

وه‌رگێڕ : : تاریق كارێزی

"پەیڤی ناڕێك باشترین پەیڤن بۆ دیاری كردنی شتێك بە شێوەیەكی رێك و پێك. دەبا پەیڤی نائاسایی بئافرێنین، بە مەرجێ زۆر ئاساییانە بەكاریان بهێنین، هەبوونێكیش بەو قەوارەیە بدەین كە ئەو پەیڤانە ئاماژەی پێ دەكەن، كە بارتەقای هەبوونی ئەو شتە بێت، كە هەر باوە.".... (دۆلۆز)

"بە چ هەقێك نیگەرانی دەبێتە ویژدانێكی تایبەتمەند؟".... (هیدگەر)
"تاجی سەرم، نەگەرانییەك ها لە سەری مندا.".... (ریم)
"(هەبوو) دروست پێچەوانەكەی (نەبوو)ە. من لێرەدا وشەی (نەگەرانی)م داتاشیوە، مەبەستیشم پێچەوانەی (نیگەرانی)یە. ناوەرۆكی ئەم بابەتەش بە دەوری گرێژەنەی زاراوەی (نەگەرانی)دا دەخولێتەوە، بۆیە داتاشینی ئەو زاراوەیە فرە پێویست بوو.".... (وەرگێڕ)

پرسیار لەبارەی نەگەرانییەوە:
(نەگەرانی) پەیوەندیی بە (نیگەرانی)یەوە نییە، بەڵكوو ئەو دژی نیگەرانییە بەوەی بەدی هێنانی ئەگەری هەبوونێكی رەسەنە، واتە ئەو هەندێ دەبێتە بەربەست لە نێوانی مرۆڤ و ئەگەری كەوتنە نێو نیگەرانییەوە، ئیدی نەگەرانی دەبێتە گوزارشتێك لە ناتوانایی هەبوون لە رووی بەدی هاتنی نیگەرانییەوە، بەوەی كە كرانەوەی كەینوونەیە. ئیدی نابێتە ویژدانێكی بەرچاو.
كەواتە ئەو شتەی پێمان گوت (نەگەرانی) چییە؟ ئەدی بۆچی نەگەرانی پەیدۆزمان دەكات، لە نیگەرانیشمان جیا دەكاتەوە، بەوەی كە توانای تایبەتمەندی ئێمە لە كرانەوەی كەینوونەمان بەرەو دنیای بوون، بەرجەستە دەكات؟ واتە لەبەر چی نەگەرانی پەلاماری لانەی نیگەرانی دەدات؟ بەوەی كە ئەو (نەگەرانی) ئەزموونی رەسەنی ئێمەیە، بەوەی كە تەرزێكە بەیەك گەیشتنمان لەگەڵ خودمان ئاشكرا دەكات، ئەویش لە رێی نیگەرانییەوە كە دەبێتە ئەگەرە ئەزموونی ویژدانیی ئێمە. لەبەر ئەوەی نیگەرانی مەرجی ئاشكرا بوونیەتی وەك تەرزە بوونێكی رەسەن، پاشان ئەوەی ناومان نا نەگەرانی، ئەو لە راستیدا تەنیا پەردەیەكە ئێمە لە ئەزموونی ویژدانیانەی خۆمان جیا دەكاتەوە، بەمەش رێ لە بەدی هاتنی خودمان دەگرێت، وەك خودی سەربەخۆ، مادام ئەو ئێمە فڕێ دەداتە نێو جیهانی پووچی و داڕووخان و نەبوونایەتی، وامان لێ دەكات وەك بوونی تایبەتی خۆمان نەژین، بەڵكوو ملكەچی جۆرە ژیانێكی چەواشە ببین، ئیدی دەبینە كلك، واتە هەبوونی ناكەسانە. ئێمە لە جیهانێكدا دەژین لە راستیدا بێزەوەرە، بەوەی دەسەڵات بەرقەرارە، كە نەك هەر خەڵك، پێویستیان بەوەیە كە سۆزی خەمگینانەمان بۆ رەوانە بكەن. خەم و سۆزی خەماوییە كە توانای كرداری ئێمە بەرتەسك دەكاتەوە. دەسەڵاتی بەرقەرار، پێویستی بە خەمی ئێمەیە تا ئێمە بكاتە بەندەی خۆی. دیكتاتۆر و كاهین و رۆحبەران، پێویستیان بەوەیە قەناعەتمان پێ بهێنن كە ژیان قورس و زەحمەتە. دەسەڵات كەمتر پێویستی بەوەیە كە سەركوتمان بكات، هێندەی كە پێویستی بە تۆقاندنمانە، یان وەك (ڤیریلیۆ) دەڵێ: بۆ ساز كردن و رێكخستنی ترسی بچووك و دڵگەرمانەی ئێمە(1).
كارەكە پەیوەستە بەوەی كە وامان لێ دەكات نەتوانین بژین، واتە بە كەم كردنەوەی بڕست و توانامان، واتە پەیوەندیی بە كڵۆڵییەكەوە هەیە، كە پەیوەندیمان بە جەستەمانەوە دەكاتە مەحاڵ، ئیدی سووكایەتی و خوێنی ژیان گیانمان دەتەنێتەوە. پاشان ریسوا كردنی ئەو جەستە سەرنج راكێشە "نیچە" كە وەك "سپینۆزا" دەڵێ، هێشتا نازانین ئاخۆ چیی پێ دەكرێت؟ ئەمەش واتای ئەوەیە كە ئێمە ئیدی دەكەوینە بن كاریگەریی دەروونەوە، واتە ئێمە هێشتا بەردەبازی كۆیلایەتیمان تێنەپەڕاندووە.
ئەمەش بە واتای ئەوەی، ئێمە بە تەرزی توانا ناژین، بەڵكوو بە گوێرەی تەرزی ناتوانا، چونكە ئێمە لە كۆتایی شرۆڤەكەدا لە چەند تەرزە ژیانێك بەو لاوە چی دی نین. تێماندا هەیە تێكەڵ بە ویستی توانا دەبێت، تێشماندا هەیە لێی جیا دەبێتەوە و لانەی خۆی لە "سكاڵای درێژ و گەردوون لەبارەی ژیانەوە دەبینێ: كەمیی پێویست بۆ كار، كە ژیان دەیهێنێتە ئاراوە، وێڕای ئەوەی ئێمە دەڵێین "دەبا هەڵپەڕین" لەگەڵ ئەوەشدا ئێمە دڵمان خۆش نییە، وێڕای ئەوەی دەڵێین "چ بەد بەختییەكە مەرگ"، ئەوا پێویستە پەی بە ژیان ببەین، بۆ ئەوەی شتێكمان دەست بكەوێت كە دەكرێ لە دەستی بدەین. ئەوانە بە دەروون و بە جەستە نەخۆشن، واتە خەڵكانی كەتە، وازمان لێ ناهێنن، بەر لەوەی دەرد و بەڵای خۆیان، خەسانی مەعشووقانەیان و رقی خۆیان دژ بە ژیان، بە ئێمە بگەیەنن. واتە پەتای پیس و درم. كارێكی ئاسان نییە مرۆڤ ببێتە كەسێكی ئازاد، بەوەی دەبێ لە دەست تاعوون هەڵ بێیت و دیدار رێك بخەیت، گوڕ و تینی كرداریش بەرز بكەیتەوە، لە ناخیشەوە كەوتیە بن كاریگەریی خۆشییەوە، هەر برەو بەو سۆزە بدەیت كە گوزارشت لە زۆرترین توانای سەلماندن بكەیت یان بیگریتە خۆ"(2).
كەواتە ئێمە هەبوونمان لەبەر ئەوە نییە كە هەین، بەڵكوو هەین چونكە وەك تەرزی كەینوونە گەڵاڵە دەبین، ئیدی كەینوونەمان بە ئەندازەی كە مەشقی ئازادی دەكات و گوڕ و تینی كردار و سەلماندن بەرەو ژوو دەبات، بەدی دێت، واتە بە ئەندازەی كە فێری ژیان دەبێت. هەروەها بە ئەندازەی كە فێری نیگەرانی دەبێت، نەك بەوەی نیگەرانی خەم و كۆڤانە، بەڵكوو بە ئەندازەی كە كرانەوەیەكی تایبەت بە كەینوونەیە بەرەو رووی بووندا، بەوەی كە ویژدانێكی دیارە، واتە بە ئەندازەی كە توانایە بۆ تێپەڕاندنی بێ توناییەك، كە داتەپین و تەرزە ژیانی كڵۆڵانەی بڵاوی دەكاتەوە.
بە ئەندازەی كە توانای خۆم لە نیگەرانیدا دەدۆزمەوە، بە هەمان ئەندازە رێی بەرەو كەینوونەم بۆ ئاشكرا دەبێت. ئەوەی لە توانای جەستەمدایە، هەروەها بە ئەندازەی كە هێڵی هەڵاتنم بەرەو سەرەتایی و داتەپین ئاشكرا دەبێت، دیسان بە ئەندازەی كە لەو پەڕی ئامادەییدام، كە جۆری هەبوونەكەم بمدۆزێتەوە، ئیدی لەگەڵ كەینوونەی تایبەتی خۆمدا بە یەك دەگەین، لەبەر ئەوەی دیداری كەینوونەی تایبەت لە تەرزی سەلماندنە، نەك لە پۆلێن كردنی خۆگیر كردنە. من وەك ئەو كیانەی كە هەم، پەیوەندیی نێوان جوولە و وەستان، دروستم دەكات، ئەو جوولە و وەستانەی لە نێوانی بەشەكاندا دروست دەبێت "دۆلۆز". من بوونێك نیم بەڵكوو چۆنیەتی بوونێكم، ئەوەی لە بەردەوامیی خۆمدا دەبمێ، بریتییە لە تەرزی كەینوونەی تایبەتم، واتە ئەو تەرزەی كە هێز تێیدا فراوان دەبێت، بەوەی كە ویستی كەینوونەیە بەوەی كە توانای ژیان كردنە. هەرچی كە من تێیدام، لەوە زیاتر نییە كە دەرهاویشتەی بوونكردەییە، واتە دەرهاویشتەی كە تێیدا هەین لە نێو تەرزێكی پۆلێنكاریدا. لە رێڕەوی پۆڵینكاریدا دەبینە تەرزە جێگیرایەتییەك بۆ ژیان، تەرزێك كە تێیدا هێز تا ئەو پەڕەكەی دادەبەزێت، هەروەها ویستی تواناش تێیدا ون دەبێت.
بەڵام چ شتێكە وا دەكات، هێز و گوڕ و تینمان كەم بێتەوە؟ واتە چ شتێكە كە ویستی توانامان تێدا دەپووكێنێتەوە و دەمانكاتە تەرزێك لە ئیفلیجی؟ بە ئەندازەی كە رێی بەرەو نیگەرانیمان لێ تێك دەچێت، بەوەی كە دیدارێكە لەگەڵ خۆمان، بێ تواناییمان ئاشكرا دەبێت. كەواتە شتێك هەیە كە ئێمە و توانمان لە تایبەتمەندایەتی لە یەكدی دادەبڕێت، ئەمەش چ شتێك نییە بێ لەوەی ناومان ناوە "نەگەرانی".
ئەوەی لە كرۆكی ژیانی رۆژانەمان وەك بەرهەمێكی خەم و كۆڤان هەڵدەقوڵێت، پێی دەڵێین "نەگەرانی"، واتە ئەو چاوگی ژیانی ناهەموارە كە پڕە لە خەم. نەگەرانی دژی نیگەرانی نییە، بەڵكوو ئەو جۆرێكە لە جۆرەكانی پەرت كردنی نیگەرانی بەوەی ویژدانێكی رەسەن و تایبەتە. بە زمانێكی دی، ئەو نەگەراندنە، یان تەرزێكە بۆ ناڕەحەت كردنی نیگەرانی لە نێو ویژدانی خۆمان. جا ئەگەر لە رێی نیگەرانییەوە پەی بە رێی بەرەو هزری كەینوونەمان دەبەین، ئیدی نیگەرانی دەبێتە دژێكی هەستیار بۆ ناتوانایی، كە توانای بیركردنەوەمان ئیفلیج دەكات، ئیدی لە رێی نەگەرانییەوە ناتوانین نیگەران بین، دواجار ناتوانا دەبین لەوەی كە جەستە و هزرمان دەیتوانێ، واتە بە تەواوی بێ تواناین، كە ئەو ژیانە بژین كە ژیانی تایبەتی خۆمانە. كڵۆڵاندن لەوەوە سەرچاوە دەگرێت كە پێی دەڵێین نەگەرانی. لێتانی ناشارمەوە من بە رێكەوت ئەو ناوەم دیتەوە، بەوەی بەیانییەك قسەم لەگەڵ (ریم)ی كچمدا دەكرد، هەر كە ئەو هەستی كرد كە كارێكی بە سەردا بسەپێنم و لەگەڵ ئەوەدا ناگونجێت كە ئەو بڕیاری داوە بیكات، ئیدی هاواری بە سەرمدا كرد و گوتی: "بە راستی نەگەرانیت خستە نێو سەرمەوە".
(لێرەدا عەرەبییەكە "اقلوق"ـە، كە بۆ كوردی "نەگەرانی"م داناوە- وەرگێڕ).
من هەرگیز گوێم لەو پەیڤە نەبووە، بەڵام پاڵی پێوە نام كە بە درێژی هەڵوەستەی لە ئاستدا بكەم، لە شێوازی ئەو "نیشانەیە: دالە" رامام كە بۆ یەكەمین جار بوو بەر گوێم دەكەوت.
پێداچوونەوەی ورد بە نەگەرانییەك، هەرگیز واتای ئەوە نییە كە ئەو نیگەرانییەیە كە دەخرێتە بەردەمی هەبوونێكەوە، لە چركەساتی بەیەك گەیشتنی لەگەڵ خودی خۆیدا. واتە ئەو نیگەرانییە بوونایەتییە نییە، كە ئێمە بەرەو لێپرسینەوە لە خودمان و لە چارەنووسی كەینوونەمان ببات. بەڵكوو ئەوەیە كە لە هێزەیلی دەرەكییەوە پرتەو دەدات، رێ لە توانای خۆمان دەگرێت لەوەی رامێنێ یان كردارێك بنوێنێ. نەگەرانی جۆرێك لە ملكەچیی دژ بە ویستی خۆمان بە سەردا دەسەپێنێ، لە پێناو رازی كردنی ئەوی دی. هەر كە بێ بەرگری بەدەم خواستی ئەوی دیكەوە دەچین و ملكەچی ورووژانەكانی دەبین، ئیدی لە پڕ دەكەوینە نێو ئەزموونێكی ژیانەوە، كە لێرەدا ناومان لێ ناوە "ئەزموونی نەگەرانی"، كە تووڕمان هەڵدەداتە نێو ئامێزی خەمەوە، ئەمیش بڕستمان لێ دەبڕێت كە بتوانین ژیانێكی چوست و چالاكانە بژین، پڕ بێت لە شادی، تەژی بێت لە توانای تایبەت. لە ئەزموونی "نەگەرانی"دا ئێمە نین، كە تەرزە ژیانی خۆمان هەڵدەبژێرین، بەڵكوو كەسێك هەیە بە گوێرەی ورووژانی خۆی ئەوەمان بۆ هەڵدەبژێرێت، كە بۆ ویستی ئەو گونجاوە. جا بە گوێرەی ریتمی پۆلێنكاری دەژین. پۆلێنكاریش هەمیشە وڵامێكە لە لایەن "نەگەرانی"یەوە.
نەگەرانی ناهێڵێ لە لای ویژدانی خۆمان ئۆقرە بگرین، تەنانەت ناهێڵێ بە خۆشمان ئاشنا بین یان لەو جیهانە حاڵی بین كە ژیانی تێدا بەسەر دەبەین. ئەمەش دیارترین شێوازی ژیان كردنە بە گوێرەی خەم، بە ناڕەحەتی و لە نێو ناڕەحەتیدا. ناڕەحەتی هەمبەر بە نیگەرانی بەوەی كە نیگەرانییە، هەبوویەك كە وەك هەبوونێك لە خۆی رادەمێنێ، ئاراستە ناكاتە ئەوەی لە چارەنووس یان لە پێناوی كرداردا رابمێنێ، بەڵكوو ئاراستە بەوە دەكات كە (هیدگەر) پێی دەڵێ "بوونی چەواشە"، واتە ئەو بوونەی لایەنانی راستەقینەی كەسایەتی شوێن بزر دەكات، هاوگونجاوی بە سەر خەڵكدا دەسەپێنێت، بە چەشنێك هەر جۆرە جیاوازییەك یان هەر شتێك كە جیاوازی لە چاو پۆلێنكاریی باو، بەدی بێنێت، ون دەبێت. هەبوو بەوەی بەوانی دیكەوە (لەگەڵ ئەواندا) كەینوونەیە، "ئەو دەكەوێتە بن دەسەڵاتی ئەوانی دیكەوە، ئەو هەمان ئەو خودە نییە كە هەیە، ئەوانی دی كەینوونەیان لێ داماڵی. ویستی ئەوانی دی هەڵسوكەوت بە ئەگەری كەینوونەی رۆژانەی دیزاین دەكات"(3). بە پێی "هیدگەر"یش، واتای ئەمە ئەوەیە، ئەم كەینوونەیە (پێكەوە، تەنیا) هاوڕێ لەگەڵ ئەوی دی، دیزاینی تایبەت لە ناخی هەمەكدا دەتوێنێتەوە، لە ناخی تەرزە كەینوونەی ئەوانی دی، بە چەشنێك ئەوانی دی پتر و پتر رەشڕا دەبن، لە رووی توانای ئەوان، لە رووی جیاوازی و تەرزی گوزارشت كردنەوە. لێرەدا هیچ شتێك سەرنج راكێش نییە و هیچ شتێكیش نایسەلمێنێ، كە دیكتاتۆریەتی راستەقینەی خۆی بۆ ئەوان دەخاتە گەڕ(4).