نووسه‌ر :عومەر كوش

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

(كتێبی: ناسیف نەسسار، (سەربەخۆناسیی فەلسەفە)، كتێبێكە لە دانانی كۆمەڵێك نووسەر، زانكۆی (ئەنتوانیە) لە بەیرووت ساڵی 2008 چاپی كردووە. لێرەدا عومەر كوش خوێندنەوەیەكی بۆ ئەو كتێبە كردووە، لە ماڵپەڕی (ئەلبەیان)یش بڵاو بووەتەوە. ئەمەی دادێ دەقی خوێندنەوەكەیە بە كوردی- وەرگێڕ).

لە دانانی ئەم كتێبەدا هەر یەك لە (محەمەد مسباحی، جۆرج قەرەم، ئەحمەد بەرقاوی، فارس ساسین و باسكال لەححوود) بەشدار بوون. ئەوە كتێبێكی رێز لێنانە لە بیرمەند و فەیلەسووفی لوبنانی ناسیف نەسسار، بەوەی كە ئەو بەیداخێكە و داكۆكیی لە عەقڵ و ئازادی كرد، لە ژیانی كولتوورییانەی عەرەبیشدا هزرێكی فەلسەفیانەی دامەزرێنەری پێشكەش كرد. ئەو، فەلسەفەی لە هەمەجۆر لایەنگیری و هەستەوەری دوور خستەوە، ئامانجی ئەوە نەبوو لە نێو یەك گۆشەی فەلسەفەدا خۆی بشارێتەوە، بەڵكوو ئامانجی ئەوە بوو فەلسەفە سەربەخۆ و دوور بێت لە ئایدیۆلۆژیا و سیاسەت و ئایینەوە، هەروەها توانیی گوتاری فەلسەفیانەی عەرەب لە هەمەجۆر پاشكۆیی لایەنگرایەتی و سەروەسیەتی، هەروەها نوێخوازی و كەلەپوور و ئایین و سیاسەت رزگار بكات، بە ئامانجی دەرچوون لەو تەڵەزگە درێژخایەنەی عەرەب تێی كەوتوون، تەڵەزگەی تێپەڕ بوون و بزری. دانەرانی كتێبەكەشلە سەر ئەوەكۆكن، كە ناسیف نەسساز لە رێی نووسین و توێژینەوەكانییەوە، لە پێناو دەستەبەر كردنی توخمەكانی زانینی بابەتیانەی گرێدراو بە واقیعەوەكاری كرد، كە بوار بە عەرەب دەدات لە پەراوێزكەوتەیی خۆیانەوە لە نێو مێژووی مرۆڤایەتیدا، هەستنەوە سەر پێ، هەروەها هەبوونی كارایانەی خۆیان لە نێو سیستەمی نێودەوڵەتی دووپات بكەنەوە، شان بە شانی گشت نەتەوەكانیش، بگەڕێندرێنەوە نێو جیهانی داهێنان و بەرهەم.
نەسسار بە شانازییەوە ددان بەوەدا دەنێت، كە (ئیبن خەلدوون) كاریگەریی هەبووە بە سەر رێڕەوی ژیانی هزریانەی ئەوەوە، هەروەها بە سەر شێواز و دیدی ئەوەوە، لە رووی باس كردنی واقیعیانەی دیالیكتیانەی كۆمەڵایەتیانەی پرسەكانی هەبوونی ئاوەدانی، هەروەها لە پەی بردن بە خودی عەرەب. كەچی محەمەد مسباحی پێی وایە قەدەر بەوەندە بەسی لێ نەكرد، كە نەسسار بەرەو (ئیبن خەلدوون) بیرمەندی شكست و هەرەس، بە توندی پاڵ پێ بدات، بەڵكوو سوور بوو كە وای لێ بكات شكستێكی دیكە ببینێ و تێیدا بژیت، شكستی رێنیسانس و شۆڕشی عەرەب لە زەمانی ئەودا.
محەمەد مسباحی وای دادەنێت، كە هەبوونی مێژووییانەی نەسسار گرێدراوی كردارێكی مێژووییانەی لە ریشەدا جیاوازە، لە چاو ئەو كردارە مێژووییەی كە لەبەر چاوی (ئیبن خەلدوون) بوو. نەسسار زۆر بە گوڕ و تینەوە ریزی عەقڵی هەڵبژارد، كە لە رێی ئازادییەوە لێی دەڕواندرێ. ئەو لە عەقڵێكی راڕای نێوانی ئازادی و قازانج، نێوانی زەروورەت و دەبێ و نابێ، نێوانی تەئویلی سەلماندن و تەئویلی عیرفانیدا، نەیڕوانیوەتە هەبوونی مێژووییانە، بەڵكوو ویستی بە عەقڵێكی رۆشن و چەسپاوەوە بیبینێ.
دكتۆر جۆرج قەرەم، لای وایە، كە بەرهەمی هزریی دكتۆر ناسیف نەسسار درێژەپێدەر و تەواوكەری هزری یەكەمین نەوەی رێنیسانسی عەرەبە، كە بە گەشتەكەی "رەفاعە تەهتاوی" بۆ فەرەنسا لە سەرەتای سەدەی نۆزدەم دەست پێ دەكات، لە پاش دووەمین جیهانە جەنگیش بە هۆی چەندین فاكتەرەوە، كە فاكتەر هەیە ناوخۆیی و هەشە دەرەكی، شكستی خوارد، ئەو فاكتەرانەش بوونە چاوگی پەیوەندییەكی تێك هەڵكێشی ئاڵۆز لە نێوانی ناوخۆ و دەرەوەدا.
ئەوەی لە هزری (ناسیف نەسسار)دا مایەی سەرنجە، بە پێچەوانەی نەوەی نوێی بیرمەندانی عەرەب ئەوەیە، كە درێژەی بە میتۆدی یەكەمین رێنیسانسی عەرەب دا، كە وابەستە بە كارلێكی كولتووری و هزرییە لە نێوان كەلەپووری عەرەب لە لایەك و نوێخوازیی ئەوروپا و رۆژاوا لە لایەكی دی.
ناسیف نەسسار لە دوایین نووسینەكانیدا داوا دەكات دووەمین رێنیسانسی عەرەب دەست پێ بكرێت، سەرباری ئەوەی بانگەشە كردنی بۆ پەیڕەو كردنی عەقڵ و رۆشنگەری تەنیا دروشمێكی ئایدیۆلۆژی نەبوو، كە بە ئامانجی جۆش دانی خەڵك و بەرز كردنەوەی ورەیان، رای گەیاند بێت، بەڵكوو لە رێڕەوی ئاسۆیەكی سەراپاگیرانەی شارستانییەوە سەرچاوەی گرتووە، كە خۆی ناوی نا دووەمین رێنیسانسی عەرەب. دەشیەوێ رێنیسانسێك بێت كە توانای مسۆگەر كردنی ناسنامە و پێشكەوتنی مێژوویی و خۆ داهێنانی هەبێت، بەو پێیەی مرۆڤ ئەو گیاندارەیە كە دەتوانێ خۆی چارەنووسی خۆی گەڵاڵە و رەنگڕێژ بكات.
بە بڕوای ئەو، یەكەمین رێنسانسی عەرەب لە چەسپاندنی بەهاكانی ئازادی، نە لە نێو دەزگاكان و نە لە نێو عەقڵیەتدا، سەركەوتوو نەبوو، ئەو رێنیسانسە چ لە باری سیاسیانەی، واتە لیبرالیزم، یان لە باری فەلسەفیانەی، واتە ئازادی و سەربەخۆیی، هەر وەك دیاردەیەكی لابەلا مایەوە. ئەمەش رێی بۆ لایەنگرانی شۆڕش و كودەتا خۆش كرد كە پەلاماری بدەن، لە رێی بەكار هێنانی چەمكی وا كە لەكاتی خۆیدا وا دەهاتنە پێش چاو، كە لە رووی ئایدیۆلۆژییەوە لە پاساوەكانی ئازادی بەهێزترن، وەك پاساوی یەكێتی و یەكبوون و ئاسایش و سیستەم و بەرەنگار بوونەوەی دوژمن و پیلان.
ئامانجیش لە دووەمین رێنیسانسی عەرەب، بەوە گوزارشتی لێ دەكرێت، كە جیهانی عەرەب بە كردەنی بچێتە نێو قۆناغێكی نوێوە، كە بە شێوەیەكی ریشەیی لە شارستانیەتی عەرەبی ئیسلامی جیاواز بێت. ئەمەش واتای ئەوەیە كە درێژەدان نییە بە رابردوو، یان ژیانەوەی شارستانیەتی عەرەبی ئیسلامی بێت، یان دەنگدانەوەی ئەو شارستانییە بێت، بەڵكوو ئەو شتێكە نزیك بەوەی (ئیبن خەلدوون) پێی گوت، لە نوێ سەرهەڵدانەوەی مێژووییانەی عەرەب.
جۆرج قەرەم ئەوە دەسەلمێنێ، كە بایەخ دانی ناسیف نەسسار بە هزری (ئیبن خەلدوون) و كاریگەر بوونی بەو هزرە، بە راستی ئەو دەكاتە فەیلەسووفی سەرەكیی نوێخوازی لە جیهانی عەرەبدا. بە شێوەیەكی تەریب لەگەڵ هزری قوستەنتین زریق، ئامانجی ناسیف نەسسار لە هەموو نووسینەكانیدا ئەوەیە، یارمەتیی كۆمەڵی عەرەب بدات كە لەگەڵ نوێخوازیدا بگونجێت، پاش ئەوەی ماوەیەكە نوێخوازیی جێ هێشتووە، وەك ئەوەی بەرهەمەكانی ئیبن خەلدوون چەشنی ئاماژەیەكی زوو بن بۆ عەرەب، بەوەی كە بەو رێیەدا دەڕۆن كە لە نوێخوازی، واتە لە مێژوویان دەردەكات.
ئەوەی ناسیف نەسسار بخوێنێتەوە، لە رووی خۆ رزگار كردن لە تەنكە شەڕی هزری، دەكەوێتە بن مەشقێكی فرە بەرز و باڵاوە،بۆ ئەوەی بچێتە نێو جیهانی ساغە هزری قوولەوە، كە بۆ مسۆگەر كردنی گەشەی كۆمەڵ، بە بێ ئەوەی بكەوێتە داوی ئاشووب و پەشێوی و نائارامییەوە، ئەو هزرە پێویستە. پرسی سەرەكی، وەك ئەوەی قوستەنتین زریق لە هەمەجۆر نووسینەكانیدا راڤەی كردووە، خۆش ویستن یان رق بوونەوە لە نوێخوازی نییە، بە چاو پۆشین لەوەی كە سەركردایەتیی بزاڤی نوێخوازی دەیكات.
واتە گواستنەوە لە قۆناغێكی زەمەنی و مێژووییەوە بەرەو قۆناغی دی، بەڵكوو گرنگ ئەوەیە سەركەوتووانە خۆ لەگەڵ نوێخوازیدا بگونجێنن، واتە لەگەڵ ئەو گۆڕانكارییەی لە جیهاندا بەدی هاتووە، هەروەها لە نێو ئەو كۆمەڵانەش كە لە پەراوێزی نوێخوازیی هاوچەرخدا ماونەتەوە، خۆ لە ئاشووب و پەشێوی بپارێزین. بلیمەتیی ناسیف نەسسار لەوەدایە، كە توانیویەتی بگەڕێتەوە سەر چاوگێكی ساغ عەرەبی و ئیسلامی، واتە ئیبن خەلدوون، بۆ ئەوەی روونی بكاتەوە، كە لە چاو هزری ئیبن خەلدوون، كە بۆ سەدەی چواردەم دەگەڕێتەوە و هێشتا نوێخوازیی ئەوروپاش سیما سەرەكییەكانی خۆی گەڵاڵە نەكرد بوو، ئێمە لە رووی كولتووری یان شارستانییەوە چەند لە تێگەیشتنی نوێخوازی وەپاش كەوتووین.
باسكال لەححوود، پێی وایە ناسیف نەسسار لە چركەساتێكدا رووبەڕووی فەلسەفە بووەوە، كە ساتەوەختێكی شلەتێنی شارستانی بوو، مژدەی گۆڕانی ریشەیی دەدا، وای لێ كرد پێشبینیی شۆڕشێكی جڤاكی بكات، كە فەلسەفە تێیدا رۆڵێكی فرە گرنگی هەیە لە رێك و پێك كردنی ئەو شۆڕشەدا، كە بەرەو كۆمەڵێكی نوێ، عەلمانی و زانستیمان دەبات. بەڵكوو وای دانا، كە "هەڵە نییە بڵێیت شۆڕش (ئەو شۆڕشە) بە كردەنی دەستی پێ كرد".
پێشی وا بوو كە تایەفەگەری سەبارەت بە مێژووی ئێستا و رابردووشمان، دیاردەیەكی هێندە قوول و سەراپاگیرە، دەكرێ و دروستە لەوێوە بچینە نێو لێكۆڵینەوە لەو قۆناغە مێژووییەی، كە چاوەڕوانە فەلسەفەیەكی رەسەنی مێژووییانەی بۆ بهێندرێتە بەرهەم. هەڵبەت ئەو فەلسەفەیە دەبێ جودا بێت لەو سیستەمە هزری ئایدیۆلۆژیانەی، كە ئاسۆی تیۆریی عەرەبیان داگیر كرد بوو، جا لە رەوتی جیهانیانەی ماركسیزمەوە سەرچاوەیان گرت بێت، یان لەو تیۆرییە جۆراوجۆرانەی نەتەوەیی، كە لە سەدەی نۆزدەمەوە لە ناوچەی عەرەبدا پەیدا بوون.
بەكار هێنانی عەقڵ
رووبەڕوو بوونەوەی پاشكەوتن و دەماگیری، كە تەگەرەن لە بەردەم رێنیسانس و بەرەو روو بوونەوەی ئەو ئایدیۆلۆژیانەی لێیان دەڕوانن، بە بێ پشتیوانێكی فەلسەفی بەدی نایەت، كە هاوتای عەقڵ پێك دەهێنێت، ئەركی سەرەكیشی گەڕاندنەوەی مرۆڤە بۆ بن دەسەڵاتی عەقڵ، عەقڵیش بۆ چاكەی مرۆڤ بەكار بهێندرێت. ناسیف نەسسار بە پێویستی دەزانێت، كە فەلسەفەناسانی ئەمڕۆی عەرەب خۆیان بۆ پسپۆرایەتی لە فەلسەفەی كردار تەرخان بكەن، نەمازە لە كرداری ئاكار و سیاسی، كە هەموو خەمێكی نوێ و هاوچەرخی ئێمە لەوەوە سەرچاوە دەگرێت.