نووسه‌ر :عەبدولسەلام بنعەبدعالی

ئاڵتۆسێری فەیلەسوفی فەرەنساوی لە چوارچێوەی پرۆژەی سەرلەنوێ خوێندنەوەی (ماركس)دا خۆی بینییەوە، كە بە هۆیەوە ناچار بوو جارێكی تر چاوێك بخشێنێتەوە بە هەمان چەمكی خوێندنەوەدا، ئەمەش گەیاندبوویە ئەو بڕوایەی دوو جۆر لە خوێندنەوە هەبن، پێویستە لە یەكترییان جودا بكاتەوە:
یەكەمیان ــ بە خوێندنەوەی بەركر یان كارتێكراو و
دووەمیان ـ بە خوێندنەوەی كر یان كارتێكەر ناوی دەهێنان...
یەكەمینیان چەشنێكە لە چەشنەكانی خوێندنەوە كە لە بەرانبەر وەرگردا بە نەرێیی واتە بە نێگەتیڤانە دەشكێتەوەو دەبێتە ئەو ڕەفتارە ئەفسوونگەرە سادەیەی سەرلەبەری بابەتە نووسراوەكەی تێكست ڕەت دەكاتەوە لە پێناوی ئەوەی باڵ بكێشێت بەسەر ڕۆحی ناوەوەی تێكستداو ڕۆبچێتە ناو بنج و بنەوانییەوەو گوێبیستی دەنگەكەی بێت و ماناكەی وێنا بكاتەوە.
دەقاودەق ئەمەبوو باری سەرنجی ئەو خوێندنەوەیەی كە ئاڵتۆسێر پەلی بۆدەهاویشت وتێكستەكانی گەنجانی ماركسی پێ هەڵدەسەنگاندن، لەو جۆرەی یەكەمی خوێندنەوەدا لە بوونی عەینی ڕوون و شەفافدا ماهیەتێكی پەتی ئامادەی پێ دەخوێندنەوە، لەم خوێندنەوە ڕووكەش و ڕاستەوخۆیەدا ماهییەت بۆ وجود، یان جاری وایە مۆدێلێكی ئایینیانە بۆ ئەپستیمی ڕەهای هیگڵییەت لێوەی دەخەمڵێت، ئەمەش ڕێك ئەوەیە كە مێژوو ئامانج و مەبەستێتی..
ئەم خوێندنەوەیە لە بەراییدا پابەندە بە ئەبیستمۆلۆژیای ڕاستەوخۆو میتافیزیكی ئامادەگییەوە، لە كۆتاییدا دەبێتە شیتەڵكاری و تانووت لێدانی تێكستەكە، بەو ئیعتوبارەی كە ئامانجەكەی بریتییە لە گەیشتن بەوەی گوتراوە یان درككردن بەوەی پێشتر چەسپێنراوە، تا پەنجەنومای بۆ ڕابكێشرێت، كەواتە ئەمە خوێندنەوەیەكی داهێنەرانە نییە بەڵكو تەنیا شرۆڤەكارانەیەو لە هەوڵدایە بەرەو قووڵایی تێكستەكە شۆڕبێتەوەو ڕایەڵەكانی بدۆزێتەوە تا درك بەو حەقیقەتانەی بكات كە لێوەی پشكوتوون، یان درك بەو ئایدیایانە بكات كە نووسەری تێكست بە دەقەكەی سپاردوون، بێگومان لە پاش ئەوەی بە مێشكیدا هاتوون و بیری لێ كردونەتەوە.
لە بەرانبەر ئەم خوێندنەوە شرۆڤەكارییەدا، خوێندنەوەكەی دووەمینیان كە كارتێكەرەو ئەكتیڤەو بۆ خۆی بەرهەمهێنەرو وەرچەرخێنەرەو تێكستێكی نەنووسراو دەخوڵقێنێت كە لە ئاماژەپێدانێك زیاتر، بواری لەسەرنووسینی دیارو زانراوی تری لە دووتوێدا نییە، واتا هەوڵی دووبارە پێكهێنانەوەی هێماو مانا نیشانەیەكە لە نیشانەكانی، ئەمەش ئەو خوێندنەوەیەیە كە نیچەی فەیلەسوف ناوی لێ ناوە (دیارخەری نیشانەكان) چونكە تێكست دەپشكنێت و،لەسەر نیشانەكانی هەڵوەستە دەكات، بۆ ئەوەی گرێگوێرەی نەدۆزراوەكانی ئەو تێكستەی خوێندنەوەی بۆ دەكات بیانكاتەوەو دواتریش بیانگەڕێنێتەوە بۆ تێكستێكی دیكە؛ كە لە غیابی زەڕوڕەتی تێكستی یەكەمدا ئامادەیی هەبووە، ئەمە ئەو خوێندنەوە دژلێكەیە كە ئاڵتۆسێر پێی وایە لە تێكستە پێگەیشتووەكانی ماركسدا دەیبینێتەوە، تێكستێكە واقیع بەو چەشنە ناخوێنێتەوە وەك ئەوەی كتێبێك بێت و لاپەڕەكانی كرابێتنەوە و بە دەستوبردانەوە ماناكانی خۆی بە خوێنەر بەخشی بێت، بەڵكو وەك واقیعێكی لە گرێژنە دەرچوو یان وەك كەمهێنانێكی میتۆدیی دەیخوێنێتەوە، مرۆڤ بە پێی دەربڕینخوازەیی خودی ماركس لە هەوڵێكدا نییە بۆ دركاندنی یان وتنەوەی هەرزەگۆیانەی هیرۆگلۆفیی، یان بۆ بەسەردازاڵبوونی ئەو ڕەفتارە كۆمەڵایەتیانەی كە تێیدا بەشدارو هاوبەشە، تەنیا لە قۆناغبەندێتی زەمانییدا ڕەنگە ئەمە بكات.
كەواتە ئەم دووەمین جۆری خوێندنەوەیە كە وەك لە سەرەتاوە وتمان كرە یان كارتێكەرە، خوێندنەوەیەكی گومانكارەو ڕاستەوخۆ ئاخاوتن تۆمەتبار دەكات و بەدیهیات ڕەت دەكاتەوە، خوێندنەوەیەكە لە هەوڵدایە لە سپییایەتی دەستنووسی تێكستێكدا ڕەشایەتییەك بدۆزێتەوە، كە شاردراوەو سەرنگونی پشت پەردەیە، بەو شێوەیە لە هەوڵدایە پرۆسەی كردارەكی نووسین بەرهەم بهێنێتەوە، ئەو پرۆسەیەش بریتی نییە لە پرۆسەی دەرخستن و ئەنگوتن و بە موڵكایەتی كردنی تاقانەیی ماناو حەقیقەتی ڕەها، بەڵكو وەك نیچەی فەیلەسوفیش دەڵێت پرۆسەیەكە بۆ دروست كردنی خوازە، كەواتە ئەم خوێندنەوەیە جۆرێكە لە ئەبیستیمی ناڕاستەوخۆ كە لەگەڵ بیرتیژییە بەراییەكان وێك نایەتەوە، بەلایەوە بیرتیژی(حدس) یەكەمین پێدراوێك نییەو ئەبیستیمی بەراییش هەر بوونی نیییەو ئەبیستیمێكیش بریتییە لە خوولانەوەو پێچ و پەنالێگرتن، بە موڵكایەتی بوونی ماناكانی كۆتایی ڕێگاو شاردنەوەی خەسڵەتەكانیشی هەموو حەقیقەتەكان نیین.
دەتوانین بڵێین خوێندنەوەی تێگەیشتوو لەم ڕووەوە كارناكات، تەنیا بە جەخت كردنەوەی نەبێت لەسەر كەڵەكە بوونی ئەو تەوژمە فكرییە بنەڕەتییە هاوچەرخانە نەبێت، لەم ڕووەوەو كلود لیفی شتراوس وای دەبینێت كە ئەم ڕێبازگەیانە لە مەسەلەی پەردەپۆشكردنی ئەو جەخت بوونەوانەیاندا پێكەوەڕا هاوبەشن و دوو لكی ڕەگدارێكن، وەك بڵێی ماركسیەت و شیتاڵكردنی دەروونیش هاوشێوەی زانستی جیۆلۆژین، هەردووكیان پێیان وایە كە واقیعی ڕاستەقینە ئەو واقیعە نییە كە لەبەرچاومان پشكوتووە یان تەجەللابووە، بەڵكو سروشتی حەقیقەت لە مكووڕبوونیدایە لەسەر تەجەللا كردنەوەی پەردەپۆش كراوەكان و شاردراوەكان، هایدگەر بە هەمان ئەم بۆچوونەوە حەقیقەت دەست نیشان دەكاتەوە كە ئەم پێی باشترە بە ناپەردەپۆشكراو یان ناشاردراوە ناوی لێ بنرێت..
نابێت وا تێبگەین كە پەردەپۆش كردن بریتییە لە شاردنەوەی نهێنیەكان و چوونە ناو پەسارگەی غەیبانیەتەوە، بەڵكو پەردەپۆش كردن بریتییە لە خەسڵەتێكی ئەنتۆلۆژی كە وا لە شاردنەوە دەكات لە ناوجەرگەی حەقیقەتدا بڕسكێت، كردەی خۆشاردنەوەش لە ناواخنی دەركەوتندا بێت..
بۆ ئەوەی لە هەمان ئەو سیاقەی كە قسەی لەسەر دەكەین دەرنەچین، لە دەستەواژەیەكی بەرینتردا با بڵێین ئەمە خەسڵەتی ئەو لەدەست دەرچوونەیە كە وا لە زەوینەی واقیع دەكات خۆیمان بۆ بەیان نەكات، تەنیا بەو ئاستە نەبێت كە لە گرێژنە دەردەچێت و هەڵدێت، یان با بڵێین جیاكارییەكی ماركسیانەیە لە نێوان واقیعی ڕاستەقینەو ئەوچۆنیەتیەی واقیعی پێ دەژێنرێت؛ یان جیاكارییە لە نێوان واقیعی ڕاستەقینەو پێوەندییە كۆمەڵایەتییەكانیدا، جەخت كردنەوەشە لەوەی واقیعی ڕاستەقینە پێویستە سەرلەنوێ خۆی بەرهەم بهێنێتەوەو بە ڕەنگاو ڕەنگی موعایەشە بكرێتەوە، ئەم خواستنە وا لە خوێندنەوە دەكات لە نووسین جودا نەبێتەوە، خوێندنەوەش بەو مانایەوە وا خۆی پێشكەش دەكات كە خوێندراوەیەكی هیرمۆنیتیكاییە، وەك ئەوەی هیچ بوونێك بۆ پلەی سفری نووسین نەمابێتەوە، تێكستیش چاوەڕوانی ئەو چاوە ناكات كە شتێك دەدۆزێتەوە بۆ ئەوەی بەو شێوەیە لێی بڕوانێت كە خۆی دەیبینێت بەڵكو تێكست خۆیەتی كە خۆی دەبینێت، كەواتە ئێمە لەبەردەم خوێنراوەیەكداین كە زاتی خۆی دەخوێنێتەوە، خوێندراوەیەك خۆی خوێنەرەو؛ بابەتێك خۆی زاتە، بینراوێك بە تەنگ ئەوەوەیە كەخۆی دیتراوە، كە وا لە خوێندنەوەی دیاریكردن دەكات نیشانەكان شیبكەنەوە، لە دژی هەر خوێندنەوەیەكیشە كە وا لە گوتاری نووسراو بكات شەفافێكی ڕاستەوخۆی حەقیقەتی لێ دەربچێت، یان كە وا لە واقیع بكات ببێتە دەنگی گوتارو دواتر لە دژی خۆی بوەستێتەوە تا نەدۆزراوەكانی تێكست ئەوانەیان كە لە دەقی یەكەمدان بدۆزێتەوە..
ئەم كارە پێوەندی نییە بە زاتێكی وردو قووڵبینەوە تا سەختێتی ڕامانكاری بیبەزێنێت بەڵكو پێوەندی بە تێكستێكەوەیە كە سەربەخۆ پڕوچڕ دەبێتەوە، تێكستێك خودی خۆییمان تەسلیم ناكات، بەڵكە شتانێكمان لێ پەردەپۆش دەكات ولێمان دەشارێتەوە، بە وردی تێكست لە دووتوێی خۆیدا جۆرێك لە ڕەخاوەت هەڵدەگرێت، ئەوەش لە پشتەوەی بەهێزترین حەقیقەتە بەدیهییەكانەوەیە، یان لەو بێ ورتەیی وبێدەنگیەدایە كە لە گوتاردایە یان لەو كورتبینیەی كە چەمكەكانی پێویستییان پێیەتی یان لەو لاپەڕە سپییانەدایە كە هەڵدەپژێتە سەر ئاماژە ڕەشێتییە درشتەكان، پوختەی مەبەست لە هەرشتێكی گوزارشتكاردایە بە خاڵیبوونەكەی وێڕای پڕبوونیشی.
ئەوەی لێرەدا لە هەر خوێندنەوەیەكی ڕەهاگەرییانە یان لە هەر چاوێكی ڕامانكارانە بەدوورمان بخاتەوە، وەك ئەوەیە تێكستەكە خۆی ببینێت((ڕوانین لێرەدا ڕوانینی زاتێكی تاقانە نییە كە توانای بینینی هەبێت و لە ئاگاییدا یان لە پەرت بوونی یادگەییدا بەجێ بمێنێت بەڵكو ڕوانین لە هەلومەرجەكانی بونیادگەرییانەی تێكستەكەوە دەردەچێت، ئەوە پێوەندی بەرپەرچدانەوەی موحایەسەیە بۆ پانتایی پرۆبلێماتەكانی تیۆر ئەو پرۆبلێماتانەی بە بابەتەكان و گرفتەكانیەوە گرێی دەداتەوە. ڕوانین لەوەدا گیرخواردوو نامێنێتەوە كە بە چاوی ئاوەزگەیی ببینرێت، چاوی كارا ئەوە دەبینێت كە لە ناوەڕۆكی ئەو ئەستێڵكەی برۆبلێماتی تیۆر دیاری دەكات چی دەگوزەرێت، ئەستێڵكەكە خۆی لە بابەتەكان و مەسەلەكانی لەگەڵیدا دەژیێ زاتی خۆی دەبینێتەوە..
چەمكی برۆبلێمات لێرەدا چەمكی بنەڕەتخوازە. كە بە واتای پەتییانەی فۆرمسازی نایەتەوە، هەروەها وەرناچەرخێت بۆ كۆمەڵە گرفت و برۆبلێماتێك بەڵكو وەردەچەرخێتە سەر هەلومەرجەكانی بونیادگەرییانەی تێكست وەك ئاڵتۆسێر ناو زەدی كردووە، هاوشێوەی ئەوە چەمك و واتای بونیاد لێرەدا ناكرێت تەنیا و تەنیا بمانگەڕێنێتەوە بۆ هەندی مۆدێلی بە وێناكراو، برۆبلێماتەكە پێوەندیدار نییە بەوێنابوونەوە، بەڵكو پێوەندیدارە بە بارودۆخی بەرهەمهێنانەوەی تیۆرییەوە، هەرچۆنێك چەشنەكانی بەرهەمهێنانی ماددی گرێبەند دەبێتەوە بە كەرەسەكانی بەرهەمهێنانەوە لە نێوان هێزی كارو پێوەندییەكانی بەرهەمهێنان، بە واتای ئەو پێوەندییانەی لە نێوان كارگەرانی كۆمەڵایەتی لە ساتەوەختی پرۆسەی بەرهەمهێنان دروست دەبێت، برۆبلێمەكە بریتییە لە چەشنێك لە چەشنەكانی بەرهەمهێنانەوەی تیۆرییانە كە ئەدەواتی بەرهەمهێنانی تیۆری دەگرێتەوەو بریتییە لە چەمكەكان و تیۆرەكان و برۆبلێماتەكان، لە لایەكی تریشەوە ئەو پێوەندییانەی پێكەوەیان لێك دەبەستێتەوە.
كەواتە ئەستێڵكی ڕوانینێك كە دەقی پێ دەبینرێتەوە دیاری دەكرێت، نەك بە نیەتەكانی خوێنەرو هێزی درككردن و نیەت سافی بەڵكو بەهەند وەرگرتنی برۆبلێماتەكە دیاری دەكرێت كە دەكاتە دۆخی بەرهەمهانینەوەی تیۆریی كە ئەویش گرێبەندە بە مێژووی چەمكەكان و مێژووی زانستەكانەوە بە سروشتی حاڵیش گرێبەند دەبێتەوە بە چەشنی بەرهەمهێنانی دیالەكتیكییەوە..
ئەم هاتنە ئاراوەیەی چەمكە ئابوورییەكان لە ئەستێڵكی ئەبیستیمیدا پاڵی نا بە بیرمەندێكی ماركسییانەی وەك ئاڵتۆسێرەوە تا لەسەر پیادەكردنی تیۆریی بدوێت، یان بەو شێوەیە تەماشای كرداری خوێندنەوە بكات و وەك كردارێكی بەرهەمهاتوو لێی بڕوانێت بەو واتایەی ئابووریزانەكان پێناسەی بۆ دەكەنەوە، بە واتای كردارێكی وەرچەرخاو، كە هەموو بەرهەمهێنان بە سەرلەنوێ بەرهەمهێنانەوە دەزانێت، هەر خوێندنەوەو هێرمینیۆتیكایەكیش هەمیشە بە خوێندنەوەو سەرلەنوێ تێڕامانكاری دەناسێنێتەوە، جیهانی مرۆڤەكانیش بە جیهانی خوازەو مانا سەرەكییەكان لێكدەداتەوەو بەڵام مانای یەكەمینیان بە پێی گوزارشتی ڕۆلان بارت جیهانبینی ئەفسانەیەكی زانستییانەیە.