نووسه‌ر :رێبوار سیوەیلی

حكومەت و بەهارو نوێبوونەوە:
ئێستە وەرزی بەهارە، كابینەی نوێی حكومەت لەسەرەتای ئەم وەرزەدا ڕاگەیەنرا، بۆیە دەبێت ئەم كابینەیە شتێكی تایبەتیی پێبێت بۆ ژینگە و پێوەندیی سیاسەت و ژینگەو دامەزراندنی سیاسەتێكی ژینگەیی بچێتە بەرنامەكەیەوە، چونكە بڕیار نییە ئەم حكومەتەی ئێمە تاسەر بەوجۆرەی ئێستای بمێنێتەوەو نەتوانێ هەم فۆرم و هەم ناوەڕۆكی خۆی بگۆڕێ و پێمان بڵێن: ئەم كابینەیە درێژكراوەی كابینەی پێشووە. درێژكردنەوە و درێژبوونەوە لە زۆر شتدا خۆشن، بەڵام لە حكومەتداریدا نا. پێویستە هەر كابینەیە بەباڵای خۆی بپێورێت، نەك لەسەر باڵای كابینەی پێشووترەوە. ئەوەش ئەركی سەرۆكی حكومەتی ئێستاو داهاتووە كە بیرێ لە یەكاڵاكردنەوەی ناسنامەی حكومەتەكەی بكاتەوە: حكومەتی هەرێمی كوردستان بەناچاری پێویستە مۆدێرن بێت و پێوەندی و میكانیزمەكانی دامەزراوەیەكی مۆدێرن لە خۆیدا بەرجەستە بكات. مانەوەی ئەم حكومەتە بەوجۆرەی ئێستای و قەتیسمانی لە نێوان بەكارهێنانی جارجارەی لەززەتی هێز و توندوتیژی و سڵكردنەوەی لە دروستكردنی پێوەندییە عەقڵانییەكانی دەسەڵاتی مۆدێرن، هەروەها چەقبەستنی لە نێوان ئیدارەكردنێكی نەریتخوازانەی تەقلیدی و هەنگاو نەنان بۆ دروستكردنی ئیدارەیەكی دینامیكیانەی هاوچەرخ، هیچیان لە بەرژەوەندی ناسنامەی ئەم حكومەتەدا نین. سەرۆكی حكومەت، پێویستە ستانداردی حكومڕانی بەرزبكاتەوە بۆ ئەو ئاستەی كە لەبەردەم ڕای گشتیی جیهانیدا پێویستیمان بە هیچ پاساوهێنانەوەیەكی نالۆژیكی نەبێت.

ئێمە خاوەن كەلتوورێكی سیاسیی ئەوەندە بەهێز نین، بۆیە نابێت ناسنامەی حكومەتی ئێمە لەگەڵ ئاستی میزاجیانەی پێشمۆدێرنی سیاسی حیزبەكانداو ئەو كەسانەی ئەوان بۆ ئەو ئەركە پێشنیاری دەكەن، كۆك بكرێ. ناسنامەی حكومەتێكی مۆدێرن بە توندی پابەندە بەو پلانانەی نەك هەر لە ئاستی نێوخۆییدا بۆی دەبنە مایەی بەهێزی، بەڵكو پێویستە حكومەتی ئێمە پلان و بەرنامەی ئەوتۆش بیر لێبكاتەوە كە دەیكەنە بەشداریكەرێكی گرنگ لە كایەیەكی سیاسیی گەورەتردا و ئەمەش بۆی دەبێتە جێگەی دەستخۆشیی و ئەوكاتەش بازنەی لایەنگرانی ئەو حكومەتە زۆر فراوانتر دەبێ لەو بازنەیەی پارتی و یەكێتی لەڕێگەی سیحری ئەندامكڕینەوە، بۆی دروستدەكەن.
یەكێ لەو پلانانە پەیوەستە بە سیاسەتی ژینگەپارێزییەوە. هەڵبەت من لێرەدا چەمكی ژینگە هەم بەمانای ژینگەی دەوربەری مرۆیی بەكار دەهێنم و هەم ژینگەی سروشتیی هاوبەشمان لەگەڵ زیندەوەرەكانیترو هەر بیركردنەوەیەكیش لە ژینگە پێویستە ئەو پێوەندییە ئەخلاقیە لەبیر نەكات كە (نالی) مەزنە شاعیر، زۆر پێش ئێستا هەوڵی بەرجەستەكردنی دابوو. بیركردنەوەی ئێمە لە ژینگە لە هەمان كاتیشدا بیركردنەوەی ئێمەیە لە ژیانێكی هاوبەش كە لایەنی دووەم ئاژەڵ و ڕووەك و زیندەوەرەكانیترن:

هەردوو حەیوانین، ئەتۆ گوێ كورت و ئەمنیش گوێ درێژ
لە سیی ساڵی ڕابردوودا كێشەی ژینگە لە ئاستی جیهاندا، وێڕای ئەوەی كێشەیەكی لۆكاڵی بووە ئاواش كێشەیەكی جیهانگرەو، چەندە سیاسیی بووە ئەوەندەش مۆراڵی و كۆمەڵایەتی و چەندەش شەخسیی و تایبەتی بووە ئەوەندەش هاوبەش و بەكۆمەڵی. لە هەموو سیستەمە سیاسییە كراوەكان و دیموكراسییەكاندا مەسەلەی ژینگە و ژینگەپارێزی، چەندە مەسەلەیەكی سیاسییە ئەوەندەش مرۆیی و پەیوەستە بە ژیانی هەنووكە و داهاتووی مرۆڤەوە لەناو جیهان و گەردووندا. نەبوونی گوتاری ژینگە لە سیاسەتی حكومەتی هەرێمدا هەم ئاستێكی ڕۆشنبیریی سنوورداری ئەو سیاسەتەمان بۆ ئاشكرا دەكات، كە لەسەر ئاستی جیهانی ناتوانێ یەك وشە بڵێ، هەم ئاشكرای دەكات كە حكومەتەكەی ئێمە چۆن مەسەلەی ئاوەدانكردنەوە و پڕۆژە ئابووری و بازرگانییەكانی بە چاوپۆشین و پشتگوێخستنی مەسەلەی ژینگە، جێبەجێدەكات. وەلێ لەو دیو ئەو هۆكارانەوە، هۆكارێكی مێژووییش هەیە كە پەیوەستە بە هەڵوێستی بەعسییەكانەوە بەرامبەر بە ژینگە.

بەعسییەكان و ژینگە:
بەعس سیستەمێكی ژینگە وێرانكەربوو، سیستەمێك بوو ژینگەی سرووشتی و ئاژەڵی بە بەشێ لە دووژمنەكانی خۆی لەقەڵەم دەداو درەخت و زۆنگاو كانیاوەكان هەموویان ئەو ژینگانەبوون كە «یاخییەكان»، پێشمەرگە و ئازادیخوازان دەیانتوانی بەكاریان بهێنن بۆ خۆپاراستن و خۆ شاردنەوەو مانەوەی خۆیان. بەعس لە هەر ژینگەیەك دەترسا كە شوێنی شاردنەوەو خۆپاراستن بێ، بۆیە زۆر بەتوندی لە ژینگەی مرۆیی و ئاژەڵی و سرووشتی دەدا و كوشتنی مرۆڤ و كوشتنی هێستر و وشككردنەوەی زۆنگاوەكانی لەیەك ئاستدا تەماشا دەكردن. پڕۆژەی ڕاگواستنی زۆرەملەی گوندەكان و پڕكردنەوە و وشكردنەوەی هۆڕەكان، كە هاوشان بوون بە كوێركردنەوەی دیمەن و بەرهەم و خۆژێنیی ژینگە، بەرلەوەی پڕۆژەیەك بێ بۆ ناچاركردنی مرۆڤ بە تەسلیمبوونەوەی بە دەسەڵاتی ڕژێم، پڕۆژەیەك بوو بۆ وێرانكردنی ژینگەی سرووشتی. بەعس چەندە درەختی سنەوبەری چاندووە، ئەوەندەش دارەبەن و مازوار و بەڵاڵووكی سووتاندووە. چەندە كاروانچی و ڕێبواری بە هەلیكۆپتەر كوشتووە، ئەوەندەش وڵاخەبەرزە و هێستر و كەری قەڵاچۆ كردووە. پڕۆژەی بەعسییەكان زنجیرەیەك قەڵاچۆكردنە، كە لە كوشتنی مرۆڤەوە بەرەو ئاژەڵ و لەوێشەوە بۆ كوێركردنەوەی سەرچاوە سرووشتیەكان درێژەی هەبووە. بەعس كە بەنیازی سەركوتانەوەی كوردەكان دێتە كوردستان، هەر تەنیا مەفرەزەكانی پێشمەرگە و ناڕەزایەتی خەڵك و پشتگیریی خەڵكی گوندەكان لە شۆڕش، لەبەرامبەر خۆیدا نابینێ، بەڵكو زنجیرەی چیاكان و هەزاران درەختی بەپێوە و كانیاوی ڕەوان دەبینێ كە مەرجی بەردەوامی و مانەوەی «یاخییەكانن» و دەبێ تەختیان بكا و كوێریانكاتەوە. كوشتن لە تێگەیشتنی بەعسییەكاندا، هەم مانای كوشتنی مرۆیە و هەم مانای لەناوبردنی ژینگەی مرۆیی و ئاژەڵی و سروشتی دەگەیەنێ. لە هەڵەبجەدا، پڕۆژەی ژینگەكووژی بەعسییەكان بە قۆناغێكی ترسناك دەگات و چەكی كیمیایی، جگە لە قەڵاچۆكردنی زیندەوەرەكان، مریشك و مرۆڤ پێكەوە، سەرزەوی و ژێرزەویش ژەهراوی دەكات، بەجۆرێ كە ئێمە لە هەڵەبجەدا پێویستیمان بە نەهێشتنی دووجار ئاسەواری ئەو تراژیدیایە هەیە: یەكێكیان لەسەر زەوی و ئەویتریان لە چینەكانی ژێرەوەی زەویدا. پێوەندیی دوژمنكارانەی بەعسییەكان بە ژینگەوە لە قۆناغی ئەنفالەكاندا، وەك لە ڕواڵەتەكەیدا دەردەكەوێ ئاراستەی ژینگەی ئاژەڵی و سرووشتی نەكراوە و تەنیا ئامانج لێی مرۆیەكانن. بەڵام پێوەندیی ئەنفال بە ژینگەوە زۆر قووڵترە لەوەی دیارە: لە ئەنفالدا پێوەندیی زیندەوەر و سرووشت، پێوەندیی مرۆڤ و ئاژەڵ و دەوروبەر هیچیان وەك خۆیان نامێنن و تەنانەت خاك چیتر نابێتە ئامێزی لە خۆگرتنی قوربانی. ئەنفال هەم قوربانی لە ژینگەی سرووشتیی خۆی دابڕ دەكا و هەم ژینگەش بەتاڵ دەكاتەوە و خاڵیی دەكاتەوە و دەیگێڕێتەوە بۆ سەر دۆخێكی وەحشیانە. ئەنفال، ژینگەی هاوبەش ناكوژێ، بەڵكو (تەنیا) و (بێنرخ)ی دەكات، (چۆڵ)ی دەكات و لەو دەستە زەحمەتكێش و كارگەرەی دابڕ دەكات، كە هەم دەیپاراست و هەم بەسەرییەوە دەژیا.

بەمجۆرەش لە ڕوانگەی بەعسییەكانەوە، ئەو شوێنەی مرۆڤ و پێشمەرگەی لێنەبێت بە ژینگە حساب نییە و لەبیر دەكرێ، ئەو ژینگەیەش كە ژینگەیە بۆ مرۆڤ و گیاندار و سرووشت، پێویستە وێرانبكرێ و بسووتێنرێ. بەعس كارێك دەكات تاكو دەستی مرۆڤی كورد لە ژینگەی سرووشتیی خۆی دوور بخاتەوە و بەمجۆرەش هەم ئەو ژینگەیە بەتاڵ دەكاتەوە لە مانا و دەیگێڕێتەوە بۆ دۆخی سەرەتایی و وەحشییانەی خۆی، هەم ئەو دەستە كاركەرەش دەكاتە دەستێكی مشەخۆر و تەمبەڵ و چاوەڕوان. وەك ماركس لە (دەستنووسەكان)یدا نووسیویەتی: «ئەگەر سروشت، بەشێوەیەكی ئەبستراكت، بۆخۆی و بەدوور لە مرۆڤ بەشێوەیەكی نەگۆڕ و وەكخۆی لەبەرچاو بگرین، بۆ مرۆڤ هیچ نییە». «سرووشت پەیكەری مرۆڤە و ئەگەر مرۆڤ نەیەوێ بمرێ دەبێ بەردەوام لەگەڵ سروشتدا لە ئاڵووێردابێ. پێكەوەگرێدراویی ژیانی مادی و مەعنەوی مرۆڤ بە سرووشتەوە، لەو تێگەیشتنەوەیە، كە سرووشت پەیوەستە بە خودەوەو مرۆڤیش بۆخۆی بەشێكە لە سروشت»(ل:131-132).

بەعس، سروشت و ژینگەی سروشتی لە مرۆڤی كورد دەستێنێتەوە، لە ڕێگەی دوورخستنەوە و كوێركردنەوەیەوە، سرووشت دەكات بە (هیچ) و ئەو پەیكەرەی لەبەر دادەماڵێ كە بۆ ژیانی مادی و مەعنەوی گرنگەو بۆ ئەوەی هیچ ڕێگایەكی نەبێت بۆ دەستپێكردنەوەی ژیان. بەعس ئەو بەشە لە خودی مرۆڤی ئێمە وەردەگرێتەوە، كە لە ئەنجامی پێوەندیی ئەم مرۆڤەوە بە ژینگەی سروشتی خۆیەوە دروستدەبێت. بەعسییەكان لە ڕێگەی دوورخستنەوەی مرۆڤەوە لە ژینگەو سروشتیانەی ژیانی، (من)ی كوردیان لە (خود)ی خۆی بەتاڵ دەكردەوە. ئەم پرۆسەیە لەدوای ڕاگواستنی زۆرەملەی گوندەكانەوە دەستپێدەكات و لەوێوە دەستی ئیشكەر و نیشانەگرەوەی مرۆڤی كورد دەبێتە دەستێك، ئەگەر كەلەبچەی تێنەكرابێ، ئەوە لە باشترین دۆخدا و لەناو بازاڕچەی (گوندە هاوچەرخەكان)دا، كیسەی عەلاگە، ئاو، بیپسیی كۆلا، مۆتا و ئایسكرێم و بەرهەمە پلاستیكییەكانی وەك گوڵی نایلۆن و قاپی پلاسكۆی ئێرانی دەگێڕێ و دەیانفرۆشێ. لەو كاتەوە، ئەو دەستە ئیشكەرەی لە گەرووی سرووشتی شاخاوی كوردستانەوە ئاوەدانی دروستدەكرد، بێشووی دەردەهێنا و بەردی لە زەوییەكانیدا دەژمارد و سرووشتی كەلتووریزە دەكرد، پاسیڤ دەبێ و دەرامەتی ڕۆژانە و وەرگرتنی مووچە دەبێتە خولیای.

بەعس بۆ ئەوەی ئەمە بكات، دەبوو مرۆڤی ئێمە لە شوێنی ئیشكردنی سروشتیی خۆی دابڕبكات و (ئاواییەكان)، واتە شوێنە ئاوەدانەكان، ئەو شوێنانەی تیایاندا سروشت و مرۆڤ و ئاژەڵ پێكەوە ژینگەیەكیان دروستكردووە، وێران و خاپوور بكات. چەمكی ژینگە لەلای بەعس پەیوەستە بە ئاوەدانییەوە و ئاوەدانیش بەعسییەكان دەتۆقێنێ، بۆیە دەبێ بكرێتە وێرانە. لەڕاستیدا بەعس چێژێكی زۆر لە وێرانە وەردەگرێ و ئاوەدانی تەنیا ئەوكاتە بۆ ئەوان مانای هەیە كە توانای كۆنترۆڵكردن و پاشان وێرانكردنیانی هەبێت. ئیستاتیكای بەعس توانای بینینی ژینگەی نییە وەك دیمەن، ئەو ژینگە، دارودرەخت، ئەشكەوتەكان، ڕووبارەكان و ئاژەڵ و باڵندەكانیش وەك هۆكاری بەرگریی مرۆڤی ئێمە تەماشا دەكات و بە نهێنیی مانەوەی پێشمەرگە لێكیدەداتەوە. بۆیە بەعسییەكان پڕۆژەیەكی بەردەوامیان لە كوردستاندا هەبووە بۆ بچووكردنەوەی پانتایی ژینگەیی و بەرتەسككردنەوەی دۆخی سروشتیانەی ژینگە. ئەوان گوندەكان بەزۆر ڕادەگوێزن و سرووشتەكەی دەسووتێنن، بۆئەوەی مرۆڤەكان لە ژینگەیەكی دەستكرد (گوندە هاوچەرخەكان) بپەستێون، كە هیچ سیمایەكی سرووشتیانەی نییە. بەعس لەم ڕێگەیەوە، مرۆڤ لە سروشت و ژینگەی هاوبەشی خۆی لەگەڵ ئاژەڵەكانیتر دادەبڕێ و ژیانێكی دروستكراوی پێدەبەخشێ كە پەستانی دەروونیی تیایدا دەگاتە لووتكەی خۆی. فەزای ژیان لەسەر دەستی بەعسییەكان بۆ مرۆڤ، هەر تەنیا دابڕاندن نییە لە پێكهاتە سروشتیەكانی ژیانی سروشتیی، بەڵكو لەچوارچێوەگرتنی ئەو فەزایەشە بەوەی كە ئیتر سروشتی نییەو دروستكراوە: چەمكی (قری العصریە) بەمانای گوندی هاوچەرخ دێت، كە دوورە لە ژینگەی سروشتییەوە، بەڵكو ژینگەیەكی دروستكراوە. بەكورتی، بەعسییەكان هەزاران دۆنم زەوی كشتوكاڵی، ملیۆنان درەختی بەردار و هەزاران سەرچاوەی سرووشتی دەسووتێنن و كوێریاندەكەنەوەو بە دەستی فەرامۆشییان دەسپێرن. فەرامۆشكردن و پشتگوێخستن و چۆڵكردن، سێ كوچكەی هەڵوێستی دژە ئیستاتیكیانەی بەعسییەكان بەرامبەر بە سرووشت و ژینگە و ئاوەدانی پێكدەهێنێ، كە بەداخەوە هەمان هەڵوێست بەجۆری دیكەو لە قۆناغی جیاوازدا، لە سیاسەتی حكومەتی هەرێمیشدا بەرامبەر بە سرووشت بەردەوامیی وەرگرتووە.

ونبوونی ژینگە لە گوتاری سیاسییداو ئاسۆی داهاتوو:
ونبوونی تێگەیشتنێكی قووڵ لە ژینگە، لە سیاسەتی حكومەتی هەرێمدا بەمانای وردنەبوونەوەو تێنەگەیشتنە لەو سیاسەتەی بەعس لە وڵاتی ئێمەدا پیادەی كردووەو ئاسەواری كوشندەی بۆ بەجێهێشتووین. زۆر جاران وا دێتە بەرچاو كە حكومەتی هەرێم لە سیاسەتی خۆیدا ژینگەی مرۆیی و پاكوخاوێنی مرۆڤ لەگەڵ یەكتر تێكەڵ دەكات. سیاسەتی ژینگە لەسەر پێوەندی مرۆڤ بە سەرچاوەكانی ژیانی خۆی و ئەو ئەركانەوە دادەمەزرێ كە مرۆڤ لە ئاست سروشت و گیانداران و بوونەوەرەكانیتردا كەوتۆتە سەرشانی و بە پشتگوێخستنیان سەرچاوەی ژیانی خۆی كوێر دەكاتەوە، یەكێ لەو ئەركانەش مەسەلەی پاكژی و خاوێنی دەوروبەرە.

ئێمە كاتێك باس لە ونبوونی تێگەیشتنێكی سیاسیانە لە سیاسەتی حكومەتی هەرێمدا سەبارەت بە ژینگە دەكەین، گرنگیی ئەو سیاسەتەمان لە ئاستە ناوخۆیی و دەرەكییەكەیدا لەبەر چاوە: حكومەتی هەرێم دەتوانێ بەهۆی گوتارێكی ژینگەییەوە سەرنجی سیاسیانەی چەندین حكومەتی دیكەو سەدان ڕێكخراوی ژینگەپارێزیی بە ئیمكانییەتی جیهان بەلای ژینگەی كوردستاندا ڕابكێشێ. ئەوە ڕاستە، سەرۆكی حكومەتی هەرێم ئافەرینی خۆی لە نێوەندە ئابووری و بازرگانییەكانەوە بەدەستهێناوە، خاكی كوردستان بۆ تەراتێنی كۆمپانیا بازرگانییە سوودخۆرە بێگانەكان ئاوەڵا كراوە، ڕۆحییەتی بەڵێندەرایەتی بەرزكراوەتەوە و تاد. بەڵام پێویستە ئەو ئافەرینەش لەو نێوەندانەشەوە بەدەست بهێنرێت كە بەردەوام جەخت لەسەر ئەخلاقی سیاسی و دەروەستیی سیاسەت لە ئاست ژینگە و مافی ئاژەڵان و سرووشتپارێزی دەكەنەوە، نەك تەنیا لە سوود و قازانجی مادی.

نەبوونی گوتارێكی سیاسیانەی ژینگەیی هەم میراتێكەو پەیوەستە بە ئەنفالكردنی ژینگەوە لەلایەن بە عسییەكانەوە، هەم پێوەندیشی هەیە بە نەبوونی هوشیارییەكی ژینگەیی لە ناو دەستەی سیاسەتمەدارانی كوردا. ئەوان باس لە دیموكراسیەت، فیدراڵییەت و كوردستانیەت و هاوپەیمانی و هاوسێیەتی و دەیان چەمكی سیاسی و تیۆریی لەو بابەتە دەكەن، بەڵام یەكجار گوێمان لێنەبوو، یان وتارێكیانمان نەخوێندەوە كە تیایدا بیروڕای خۆیانمان لەسەر ژینگەی وڵاتەكەیان پێبڵێن. كەواتە ئەو غیابی گوتاری ژینگەیە هەم غیابێكی میراتیانەیە لە بەعسەوە و هەم غیابێكی ڕیشەییە لە بیری سیاسی ئێمەدا.

لێرەوە دەتوانین ڕەخنەش ئاڕاستەی باڵی چەپ و ئایینیش لە كوردستاندا بكەین، بەوەی كە ئەوانیش لەوبارەیەوە زۆر هەژارانە بیریان كردۆتەوە، ئەویش بەلەبەرچاوگرتنی ئەو ڕاستییەی كە ئەندازیارانی گوتاری ژینگە لە سیاسەتی جیهانیدا ڕەگێكی لە بزاڤی شۆڕشگێڕانەی هزری ناتوندوتیژی و لقێكی لە هزری چەپ و بەشێكیشی لە هزری دینیدایە. هزری ناتوندوتیژی لە وڵاتی ئێمەدا بەدەگمەن توانیویەتی گوتاری سیاسیی خۆی بەرهەم بهێنێ و تەنیا لە ئەدەب و شیعردا ماوەتەوە. بزووتنەوەی چەپیش لە ناوچەی ئێمەدا كەمتر كاریگەر بووە بە چەپ و ماركسیزمی ئەوروپایی و زیاتر وابەستەی چەپی دۆگمایی بووە كە سەرنەپەرژاوەتە سەر قسەكردن لەسەر سرووشت و ژینگە. ئەمە جگەلەوەی لە هزری ئایینیدا كەلتوورێكی دەوڵەمەندی دینی سەبارەت بە ژینگە هەیە و ئایینی ئیسلام ستایشێكی زۆری پاكژی و ڕێزگرتن لە گیانەوەران و سرووشت و (مەخلوقات) دەكات، كەچی حزبە ئیسلامییەكانی ئێمە نەیانتوانیوە ئەم كەلتوورە بەرزبكەنەوە بۆسەر ئاستی گوتارێكی سیاسی. كەواتە ئەدەبیاتی سیاسیی ئێمە بەگشتیی سەبارەت بە ژینگە ئەوەندە هەژارە، كە ناتوانیت لەسەر لاپەڕەیەك بیخەیتە بەردەم ڕێكخراوەكانی ژینگەی جیهانی. نزیكەی هەموو سەركردەكانی ئێمە گۆشتخۆرن و حەزیان لە ڕاوە، بە سفرە ڕازاوە و چەورخۆر بەناوبانگن، لە پانتایی سیاسی و فیكریدا ناسراون، بەڵام بە ژینگە دۆست و ژینگەپارێز نا. بۆیە ئەوان لە كایەی سیاسیی هاوچەرخدا، وێڕای پۆستە گرنگەكانیشیان، ناتوانن نۆرمی گەورەی ئینسانی دروستبكەن و ئیعجابی ملیۆنان خەڵك بەلای خۆیاندا ڕابكێشن، كە بۆخۆی كاریگەرییەكی گرنگیی هەیە لەسەر نزیكخستنەوەی ڕای گشتیی جیهان لە كێشەكەمان. من لە بڕوایەدام كەسایەتییەكی وەكو ئیحسان نووری پاشا، وەك ئەوەی لە (یاداشتەكان)یدا بەدیار دەكەوێ، لە هەر سەركردەیەكی سیاسیی ئەم دەورە هوشیارتر بووە بەرامبەر بە ژینگەی وڵاتەكەی و لە یاداشتەكانیدا چەندین لاپەڕی ئەوتۆ هەن، كە حورمەتی ئەو مرۆڤە بۆ سیاسەت و ئەخلاقی سیاسی ئاشكرا دەكەن. ئەگەر ئیحسان نووری پاشا لە سەردەمی ئێمەدا بژیابایە و سەرۆكی حكومەت بایە، دڵنیام ژمارەی ڕێكخراو و پڕۆژەی ژینگەپارێزی و ژیاندنەوەی سرووشتی هەرێمی كوردستان لە ژمارەی كۆمپانیاكانی بازرگانی و بەڵێندەرایەتی، زیاتر دەبوون.

بەڵگەیەكی دیكە بۆ بەمیراتمانەوەی سیاسەتی بەعسییەكان بەرامبەر بە ژینگە، لە نەبوونی سیاسەتێكدایە بۆ ژینگەپارێزی. ئەگەر بەعسییەكان گوندەكانی ئێمەیان وێرانكردن و سوتاندیانن و كەلێنێكی گەورەیان لە ناسنامەی مرۆڤی كوردا وەدیهێنا، ئەوە دەبوو سیاسەتی ژینگەیی حكومەتی هەرێم بایەخێكی تەواوی بدایەتە ئاوەدانكردنەوەی گوندەكان و جارێكی دیكە دەستی ئیشكەری مرۆڤی ئێمەی بە سرووشت و ژینگەی كوردستان ئاشنا كردباوە. بەڵام حكومەتی هەرێم لە زۆرینەی كابینەكانیدا، هەرگیز وەكو پێویست لەبەرنامەی كاری خۆیدا گرنگیی نەداوە بە ئاوەدانكردنەوەی ژینگە مرۆییەكان و ژینگەی سرووشتی. ژینگەی وڵاتی ئێمە بەو جۆرەی بەعس ویستی، هەتا ئێستاش ژینگەیەكی تەنیاكراو، چۆڵكرا و بەجێهێڵراوە. ئەو دەستە ئیشكەرانەی بەعسییەكان لەسەر ژینگەی گوندەكان هەڵیانكەندن و لە (گوندە بەناو هاوچەرخەكان)دا كردنیاننە فرۆشیاری مۆتا و بیبسی و ئاوفرۆش، دواجاریش بەزۆر و لە ڕێگەی پرۆسەیەكی تۆقاندنەوە، هێزی تایبەتی بۆ بەرەكانی جەنگ لێدروستكردن و كردنیە دەستێكی چەك هەڵگر، لەسەردەمی حكومەتی هەرێمدا، ئەو دەستانە نەك هەر نەگەڕانەوە گوندەكان و جارێكی دیكە پێوەندیی دەست و سروشت دەستپێنەكردەوە، بەڵكو ئەمجارەیان سیاسەتی دوو ئیدارەیی، ئەو دەستانەیان لە ژینگە كردنەوەو كردیاننە دەستێكی مووچەخۆر و مووچە وەرگر. بەمجۆرەش ژینگەی گوندی كوردی جارێكی دیكە چۆڵكرایەوە و لەڕێگەی دروستكردنی (مەیل)ێكی درۆزنەوە بۆ ژیان لە شاردا، كۆچێكی خۆویستی لە لادێوە بۆ شارەكان دەستپێكرد و ژیانی مشەخۆری هاوشان بە نامۆبوونی مرۆڤ لە خۆی و دەوروبەری بووە قەدەری ئەو مرۆڤە. حكومەتی هەرێم لە ڕێگەی داڕشتنی سیاسەتێكی ژینگەییەوە، نەهات ئەو بەشە لە خودی مرۆڤی كورد بینا بكاتەوە، كە بەعسییەكان بە دوورخستنەوەی لە سرووشتی ژیانكردنی، لێیان سەندبۆوە، بەڵكو لەوەش خراپتر ئەم مرۆڤەی لە ئاست كار و خۆ دروستكردندا پاسیڤ و سست كرد.

هەموو ئەمانە بەشێكن لە ئاكامە خراپەكانی نەبوونی گوتارێكی سیاسیی ژینگە پارێزانە لە ئاستی دەرەكی و ناوەكیدا، لە هەمان كاتیشدا بەڵگەن لەسەر گرنگیی دروستكردن و پێكهێنانی ئەو گوتارە. وەلێ كەموكوڕییەكانی نەبوونی ئەو سیاسەتە لە سیستەمی حكومەتی هەرێمدا، هەر تەنیا بەوانەوە ناوەستێ. حكومەتی هەرێم لەڕێگەی پەسەندكردنی نەخشەی پڕ لەكەموكووڕیی دروستكردنی ڕێگاوبانی خراپ، لەڕێگەی مۆڵەتدان بەوەی هەموو شوێنێ بكرێتە شوێنی دروستكردنی بینا و كۆمپانیا، بەهۆی نەبوونی سیستەمێكی لێپێچینەوەی كارا لەو كارگە و كۆمپانیایانەی ژینگە پیس دەكەن، بەهۆی دروستكردنی بیناسازی و سیستەمی ئاپارتمان و شووقەی پڕ لە كەموكوڕی كە هیچ ستانداردێكی بیناسازی نایانگرێتەوە، بەرپرسیارە لە تێكدانی ئیستاتیكا و ئەتمۆسفێری سرووشتی و ژینگەیی وڵاتی ئێمە. هەروەها سیاسەتی حكومەت سەبارەت بە بازرگانیی جگەرە، چەوریخۆری، نەبوونی كۆنترۆڵێكی توندی ئەمدیوكردنی ئۆتۆمبیل، نەبوونی پلانێك بۆ هێنانی هۆیەكانی گواستنەوەی هاوچەرخ، گرنگی نەدان بە ترانسپۆرتی بێ دووكەڵ و ترانسپۆرتی گشتی، كردنی قەراخ شارەكان بە زبڵخانە، سیاسەتێكی كەمتەرخەمە و پێویستە هەموو ئەو كەموكوڕیانە بچنە بەرنامەی سیاسی حكومەتەوە.
مەسەلەی سیاسەتی ژینگەیی بۆ داهاتووی حكومەتی ئێمە لە ئاستی لۆكاڵی و گڵۆباڵیدا، ئەوەندە گرنگە، كە ئەگەر ڕۆژێ لە سەرۆكی حكومەتیان پرسی: نرخی بۆق چییە بۆ حكومەتەكەت؟ ئەو بەو پەڕی سنگفراوانییەوە بڵێ: گرنگیی بۆق لە سیاسەتی ئێمەدا ئەوەیە كە بەردەوام بە قیڕەقیڕەكەی بیرماندەخاتەوە نابێت ئێمە ژینگە فەرامۆش بكەین..