نووسه‌ر :عەبدولسەلام بنعەبدعالی

رەنگە وا پێویست بكات لە دەسپێكدا كەمێك لەبارەی مێژووی ئەم پێوەندییەوە قسە بكەین، یان وردتر بڵێین لەبارەی مێژووی ئەم گرفتەوە بدوێین.

گومانی تێدا نییە كە زەینمان، لە كاتی قسە كردن لەبارەی پێوەندیی دەسەڵات بە مەعریفەوە، یەكسەر دەچێت بە لای قسەیەكی نەستەقی فەیلەسووفی فەرەنسی «ئۆكێست كۆنت»دا، كە تێیدا دەڵێت «مەعریفە هێز و دەسەڵات و توانایە: savoir، c>est pouvoir «، ئەمەش ئاهەنگسازییەكە بۆ ئاوازێك كە لە پاش (فرەنسیس بیكۆن) و لە پاش (دیكارت)ەوە گوتراوەتەوە، بەتایبەتی كاتێك (دیكارت) لە بەشی شەشەمی «گوتار لە میتۆددا» رایگەیاند، كە ئێمە پێویستمان بە مەعریفەیەكە كە «بمانكاتە سەروەری سروشت، خاوەنی ئەو بین».

بە تەبیعەتی حاڵ، هەر هەموو ئەمە هاوكات بوو لەگەڵ دروست بوون (هاتنە كایە)ی سروشتناسیی نوێدا، هەروەها بە وەلاوەنانی زانینێك كە بە دوای پیادە كردن (پراكتیك)ەوە نییە، بەڵكو بە تەنیا بە ڕوانین لە پێناوی ڕوانیندا بەسی لێ دەكات، بە ئامانجی هەڵنانی مەعریفیەكی بەدیل (ئەلتەرناتیف)، كە لە پاش كۆنترۆڵ كردنی ئەو یاسایانەی سروشتیان كۆنترۆڵ كردووە، توانای ئەوە بە مرۆڤ بدات كە «با بە سایەی (با)ـەوە تێك بشكێنێت»، ئەمە بە گوێرەی قسەی فەیلەسووفی فەرەنسی «ئالان».

پرسیاری بنەڕەت كە ئێستا بە زەینماندا دێت ئەوەیە: بۆچی بەو قسەیە بەسی لێ ناكەین، كە ئەوەی ئەمڕۆ بە ناوی گرفتی «مەعریفە و دەسەڵات»ـەوە ناسراوە، تەنیا پەرەپێدانی ئەو گرفتەیە كە هاتنە كایەی زانستی نوێ ورووژاندی؟
بەر لەوەی بە درێژی بێینە سەر ئەم باسە، بە تێكڕا دەتوانین وەڵام بدەینەوە، بەوەی كە ئەگەر پێوەندیی مەعریفە بە دەسەڵاتەوە زادەی ئەمڕۆ نییە، ئەوا گرفتی مەعریفە و دەسەڵات گرفتێكی هاوچەرخە. لەبەر ئەوەی هەردوو تێزی پرسی مەعریفە و هێز، زۆر زۆر لە یەكدی جودان. گرفتە هاوچەرخەكە هەر تەنیا وابەستەی ئەوە نییە بگوترێت: مەعریفە ئەركێكی هەیە كە توانای ئەوەی دەداتێ ببێتە هێز و دەسەڵات لە دەستی ئەو كەسەی خاوەنیەتی، بەڵكوو تا ئەو رادەیەش دەچێت كە بڵێت مەعریفە دەسەڵاتە. هێز و دەسەڵات و توندوتیژی لێرەدا رایەڵی مەعریفەن نەك تەنیا پێوەندییەكی دەرەكی. تەنانەت لە یەك جیا كردنەوەی مەعریفەیەكی پراكتیكی لە یەكی دیكەی تیۆری، لەم هەلومەرجەدا قابیلی هەبوون نییە، بەوەی هەر مەعریفەیەك، بەوەی كە وایە (كە مەعریفەیە)، ئەوا دەست بەسەردا گرتن و جووڵە و كردارە، تەنانەت كرداری توندیشە.
لە پێناوی ئەوەدا دەبوو چاو، نەك تەنیا بە چەمكی دەسەڵاتدا، هەروەها نەك بە خودی چەمكی مەعریفەدا، بەڵكوو بە هەردووكیاندا بخشێنینەوە، هەروەها بەو پێوەندییەی هەردووكیان پێكەوە گرێ دەدات.
ئەوەی پێوەندیی بە مەعریفەوە هەیە، گرفتی هاوچەرخی پێوەندیی دەسەڵات بە مەعریفەوە، هەوڵی دا توندوتیژی و هێز زیندوو بكاتەوە، كە بە هۆیانەوە لۆگۆس فەزای سیمیۆلۆژیی خۆی دادەمەزرێنێت.
ئیدی بووە توندوتیژی و ئاستی هەموو نیشانە و بەڵگەیەك. لێرەدا بەڵگە یان نیشانە شوێنی ململانێ و جیاوازییە. ئەو فەزای جیاكارییە كە زنجیرەیەكی بێ كۆتایی لە لێكدانەوە چڕ دەكاتەوە. جا لێرەوە لێكدانەوە دەبێتە، نەك گەڕانێك بە دوای واتایەكی یەكەم، بەڵكوو بەخشینی بەرایی و پێشینە، ئەمانیش پێشینەیەكن بۆ ئیرادەی هێز و دەسەڵاتەكان دەگەڕێنەوە كە لە پشتی لێكدانەوەكانن. لێرەدا چەندە لە مەعریفەوە وەك روانین دوورین؟ چی دی پێوەندیی لێكدانەوە بە دەق و واتاكان پێوەندییەكی رامان و روانین نییە. ئەو، هەر لە سەرەتاوە، پێوەندییەكی ململانێ و دەست بەسەردا گرتن و توندوتیژییە. ئەو پێوەندییەكی توندی موڵكدارییە. ئەگەر مەعریفە بە ریزەبەندی خۆیەوە هێز بگرێتە خۆو بیشارێتەوە، لەبەر ئەوەیە كە خودی واقیع لەوە زیاتر نییە كە بڕێك هێزە و پێشتر بە زەبری لێكدانەوە دەستی بەسەردا گیراوە. «ئیدی شتێك نییە، وەك دۆلۆز دەڵێ، بێ لە چەندین بڕە هێز كە لە پێوەندییەكی مۆلەقدان».
جیهان پڕیەتی لە هێزگەلێك كە لە ململانێدان بۆ پاوان كردنی بڕەكانی واقیع. ئەگەر واتای شت هەر خۆی ئەو هێزە بوو كە پاوانی دەكات و دەیخاتە ژێر ركێفی خۆیەوە، لەوە حاڵی دەبین كە بۆچی ململانێ خۆی لە پرۆسەكانی بەرهەم هێنانی واتاكاندا مەڵاس دەدات، مادام ئەو هێزە بێ لە هێزێكی دژ، ناڕژێتە سەر هی دیكە، چونكە بەڵگە، وەك فۆكۆ دەڵێ: خۆی بە دەستی لێكدانەوەی ئێمەوە نادات، «لێكدانەوەش نهێنییەكانی ماددەیەك بۆ لێكدانەوە ئاشكرا ناكات، كە خۆی بە شێوەیەكی نەرێنی و هەڵچوو بەدەستەوە دەدات، لێكدانەوەش لەوە لا نادات، كە توند و رژد لێكدانەوەیەكی دی پاوان بكات كە پێشتر هەبووە، جا ئەو هەڵگێڕ و وەرگێڕی دەكات و گورزی توندی لێ دەسرەوێنێت».
كەواتە هێز دەچێتە نێو رایەڵی مەعریفە و هەر پیادە كردنی ئەو نییە. هێز تەنیا لە كاتی پیادە كردنی مەعریفەدا بەرجەستە نابێت بەڵكوو لە نێویشدا، ململانێی نێوان لێكدانەوەكانیش تەنیا رواڵەتێك نییە لە رواڵەتەكانی خەباتی چینایەتی، كە زادەی بەكار بردنی ئایدیۆلۆژیانەی زانینەكانە، تەنیا مەگەر گریمانەی ئەوەمان كرد كە خەباتی چینایەتی لە «نێو» هەموو دەقێكدا بەدی دێت، بەڵكوو لە «نێو» هەموو چەمكێكدا.
بۆ ئەوەی هێز بئاخنینە رایەڵی مەعریفەوە، هەروەها بۆ ئەوەی پاوانخوازی و دەست بەسەردا گرتن بخزێندرێتە خودی پرۆسەی مەعریفەوە، دەبوو چەمكی دەسەڵات لە واتای ئاساییانەی خۆی دوور بخرێـتەوە، هەروەها دەرهێنانی لەو قۆرخكارییەی كە هزری سیاسیی بە سەریدا سەپاند بووی. چونكە چەمكی دەسەڵات هەر خڵت و خاشی لاهووتیی بە خۆوە گرت بوو، هەروەها ئەو وێنەیەی بەردەوام ئاماژەی پێ دەدا، وێنەیەكی ترۆپكی هەرەم بوو. ئەم وێنا كردنە وای كرد هزری سیاسی قسە كردن لەبارەی دەسەڵاتەوە قۆرخ بكات. هەردەم وا تەماشای دەسەڵات كراوە، كە خاوەن پێگەیەكی دیاری كراوە، هەر لەوێشدا خۆی دەنوێنێت، ئەویش دام و دەزگاكانی دەوڵەتە. ئەم چاوەڕوان كراوەی دەسەڵات خودی كۆمەڵی دابەش دەكردە سەر ئەوەی دەسەڵاتی بە دەستە و ئەوەی بە دەستی نییە. كاتێك بەو ئاڕاستەیەدا پرسیار لەبارەی پێوەندیی زانین بە دەسەڵاتەوە دەكرا، ئەوا بۆ گەڕان بوو بە دوای سنووربەندییە سیاسییەكانی زانین، یان وەك بە واتایەكی فراوانتر دەوترێت، دیاری كردنی «چوارچێوەی جڤاكیانەی زانین».
كاتێك روون بووەوە كە هزری سیاسی بە تەنیا ناتوانێت چەمكی دەسەڵات قۆرخ بكات، ئەوەش نەك تەنیا لە سیاسەت و یاسادا بەرجەستە دەبێت، بەڵكوو لە قوتابخانە و خێزان و كارگە و مەیدانی گەمەشدا هەر وەهایە، تەنانەت لە سێكس و نووسین و زماندا، گرفتی پێوەندیی دەسەڵات بە زانینەوە فۆرمێكی جیاوازی گرتە خۆ.
لە كاتی قسەكردن لەبارەی ئەم واتا تازەیەی گرفتی مەعریفەو دەسەڵاتەوە، وا باوە زەین بە لای بیرمەندێكدا بچێت، كە ناوی جووت بوو لەگەڵ چەسپاندنی ئەم چەمكە تازەیە لەبارەی دەسەڵاتەوە، ئەویش بیرمەندی فەرەنسی «میشێل فۆكۆ»یە. لە راستیدا دەستەیەك لە بیرمەندی هاوچەرخ هەن، هەموویان ئیلهامیان لە جینیالۆژیای نیچە وەرگرت بۆ لادانی گرفتی مەعریفە و دەسەڵات لەو واتایەی بەر لە ئەو لە ئارادا بوو، تەنانەت چەسپاندنی چەمكێكی جیاواز لەبارەی دەسەڵاتەوە.
لەگەڵ ئەوانەدا ڕوون بووەوە كە ئەم چەمكە نابێ لە لای خاڵێكی سەنتراڵ بە دوایدا بگەڕێین، كە ئەو تەنیا جغزی سەروەرییە، هەورەها چاوگی رۆشناییە بۆ (ئەوە)ی (لەو)ـەوە پەیدا دەبێت، بەڵكوو لە ئاستی بنەگەی بزواو (جووڵاو)ی پێوەندیی هێزەكانەوە لێی بڕوانین، كە بێ پسانەوەو لە ئاكامی جیاوازییانەوەو نا یەكسانیی نێوانیانەوە، حاڵەتی جۆربەجۆری دەسەڵات دەهێنێتە ئاراوە (دەئافرێنێت)، بەڵام حاڵەتی لایەنكارانەو لاپەڕ كەوتوون و ناجێگیرن. دەسەڵات شوێنێكی دیاری كراوی نییە، ئەو ترۆپكی هەرەم نییە، هەروەها ئەوەش نییە كە لە سەرەوە ڕا بێتە خوارێ. ئەو لە هەموو لایەكەوە دێت، لە هەر شوێنێكیشدا جێی خۆی دەگرێت، بەڵام ئەوە لەبەر ئەوە نییە كە خاوەن توانایەكی لە ڕادەبەدەرە كە بە سەر هەموو شتێكدا زاڵ دەبێت، بەڵكوو لەبەر ئەوەیە كە لە ئاست هەموو خاڵێكدا پەیدا دەبێت، یان راستتر لە پێوەندیی خاڵێك بە یەكی دیكەوە. دەسەڵات خۆی بە زلتر لەو شوێنە نازانێت كە تێیدا بەرجەستە دەبێت، ئەو هاوشوێنی ئەو كایەیە كە كاری تێدا دەكات. پێوەندییەكانی دەسەڵاتیش لە دەرەوەی جۆرەكانی دیكەی پێوەندیدا نایەتە دی. دەسەڵات ستراتیژێكەو پیادە دەكرێت، ئەو پیادە كردنەشی لە خاڵانێكی بێ شومارەوەیە، لە گەرمەی پێوەندیگەلی بزواوی ناچونیەك. دەسەڵات دەزگا (دامەزراوە) نییە، هەروەها هێزێكیش نییە بە هەندێك درا بێت و بە هەندێكیش نا، بەڵكوو ئەو «ناوەیە كە بە دۆخێكی ئاڵۆزی ستراتیژیی دەڵێین لە كۆمەڵگایەكی دیاری كراودا» (فۆكۆ)، ئەو ستراتیژێكە تەنیا بەند نییە بە قەدەغە و رێگری و ناچار كردن بە باوەڕ هێنانەوە، بەند نییە تەنیا بە بەرهەم هێنانی سەركوت و ئایدیۆلۆژیاوە.
كەواتە چەند لە چەمكێك لەبارەی هێزەوە دوورین، كە وەك كۆنترۆڵێك رێی پێ دەدات پەی بە یاساكانی سروشت و كۆمەڵ ببات، بەڵام هەروەها چەند لە گرفتی نەریتیانەی پێوەندیی زانین بە دەسەڵاتیشەوە دوورین. لێرەدا مەبەستمان لە گرفتی نەریتی تەنیا ئەوە نییە كە لە بەرایی وتارەكەدا ئاماژەمان پێ كرد، بەڵكوو هەروەها ئەوەی دەكرێ پێی بڵێین پێكەوە گرێدانی زانین و چوارچێوەی جڤاكیانەی لە ئامێزیدا لەدایك دەبێت (پەیدا دەبێت)، لە نێویشیاندا ئەو پێكەوە گرێدانە نەریتییەی ماركیسزم لە نێوانی ئەوەی پێی گوترا سەرخان و ژێرخان. تەنانەت ئەو پێكەوە گرێدانەش نەچووە باری دانانی دەسەڵات و خەبات لە نێو رایەڵی زانینەوە، بەڵكوو هەر بەوە وەستا كە لە ئاست رۆڵی جڤاكیانە و ئەركی ئایدیۆلۆژیانەیدا هەڵوەستە بكات، بە شێوەیەكی بنەڕەتی سەرقاڵی دیاری كردنی پێگە (شوێنان)ی هەقیقەت بوو، خۆشی لە نێو دووانەكانی سەرخان و ژێرخان، راستی و وەهمدا بەند (زیندانی) كرد، كێ خاوەن دەسەڵاتە و كێ خاوەنی نییە؟
گوتمان كە دەتوانین لەقاندنی هاوچەرخانەی گرفتی زانین و دەسەڵات بگەڕێنینەوە بۆ دەستەیەك لە بیرمەندانی هاوچەرخ، كە جینالۆژیای نیچە بووەتە ئیلهامیان. بە كردەنی جینالۆژیای مەعریفە تیۆرییەكی تازەی بۆ بەرهەم هێنانی واتا دامەزراند، كاتێك پرسیاری ماهیەت و پرسینی «كێیە ئەو»ی گۆڕی بە پرسیاری «لە كێ» و «لە چی»؟ مەبەستم چین ئەو هێزانەی لە پشتی واتاكانەوەن و دەبنە خاوەنی شتان؟ ئیدی بەهایەكیان پێ دەدات و لە یەكدییان جیا دەكاتەوە و پەیژەی ریزەبەندی و جیاكاری دەئافرێنێت.
نیچە روونی كردەوە كە ئیرادەی مەعریفە هەر خۆی ئیرادەی هێزە، زانینیش داهێنانی جیاكارییە، تەنانەت زمانیش لە روانگەی ئەوەوە كردارە دەسەڵاتە، ستراتیژی ناونانەكە ستراتیژی زاڵ بوونە، ئەدی هەر ئەو نییە كە دەڵێ: «مافی ئاغا لە ناوناندا تا ئاستێكی دوور دەڕوات، تا رادەی ئەوەی دەكرێ بنەچەی زمان كردە دەسەڵاتێك بێت، لەوانەشەوە سەرچاوەی گرتووە كە بە سەریدا زاڵن. ئەوانە گوتیان ئەمە وایە و وەهایە، دركە (وشە)یەكی دیاری كراویان بە بابەتێكی دیاری كراو یان كردارێكی دیاری كراوەوە نووساند، ئیدی بوونە خاوەنی هەردووكیان».