نووسه‌ر :رێبوار سیوەیلی

پێشەكی: هەفتەكانی ڕابردوو، هەندێك لە ماڵەكانی گوندی ئیتاڵی لە هەولێر، بڕدران و دزییان لێكرا. گوندی ئیتاڵی و ئینگلیزی و ئەمەریكی و ئەڵمانی، ئەو ناوانەن كە لەساڵانی ڕابردوودا لەلایەن كۆمپانیاكانی خانووبەرەی خۆماڵی و بیانییەوە، هاوشان بە ئەفسانەیەك كە ژیان لەناو ئەم گوندانەی نزیكدەخستەوە لە ژیان لە بەهەشتدا، بە نرخێكی گران بە هاوڵاتیان فرۆشراون. ئەمێستا ئەو ئەفسانەیە خەریكە درزی تێدەبێت و دەڕووخێت. پێویستە وەك ئەفسانە بشڕوخێت، چونكە بەشێكی زۆر لە حەقیەقەتی ئەم گوندە بەهەشتیانە، دروستكراوی ریكلام و پرۆسەی بەبازاڕكردن و بەرەنجامی ئەو درزە یاسایییانەی هەرێمی كوردستانن، كە وایانكردووە هەر شتێ بە مژدەی گەورەوە، خۆی وەك مژدەیەكی ڕاستەقینە بەیان بكات و هاووڵاتیان ئیغرابكرێن، نەك بەرەنجامی مونافەسە بن لەسەر نەوعییەت و تەلارسازیی مرۆییانە و ئیستاتیكیانە. ئێستا كە دەركەوت ئەم گوندانەش، شیاوی بڕینن و دیوارەكان و ئاساییشیان ئەوەندەش بەهێز نییە كە ڕیكلامەكانیان مژدەیان پێدابووین، پێویستە قسە لەسەر متمانە و پشتبەستن بەو جۆرە پڕۆژانە بكەین و حەقیقەتیان لە درۆ جیا بكەینەوە. بێگومان هەر شتێكیش متمانەی كەم بۆوە، یان نەما، كاریگەریی دەكاتە سەر نرخ و ڕەواجەكەی و هەر شتێك لە سەرمایە ڕەمزییەكەی هاتە خوارەوە، سەرمایە مادییەكەشی زەرەر دەكات. ئەمەش زیانێكی گەورە بۆ ناوی كۆمپانیا و خاوەنەكانیان و بگرە ئەو متمانەیەش كە حكومەت بەم كۆمپانیانەی كردووە دەگەیەنێ و، گوێچكەمان تیژ تر دەكات و چاوەڕوانیمان زیاتر و وزەی ڕەخنەگرانەشمان بەهێزتر. ئەم وتارە قسە لەسەر گرنگی متمانە و مەترسیی بێمتمانەیی لە داهاتووی كۆمەڵگادا دەكات.

گرنگیی متمانە:
جیاوازە لە كۆمەڵگایەكدا بژیت خەڵك لە خۆیان دڵنیا نەبن و بە ماسكێكەوە بژین، كە لەو دیویەوە ترس و بێبڕوایی خۆی ماتدابێت، لەگەلأ ژیان لە كۆمەڵگایەكدا، كە بە پێچەوانەوە بێت و خەڵكەكەی متمانەیان بەخۆیان و ژیانیان هەبێت و بیر لە داهاتوویان بكەنەوە. هەریەكە لەم دووجۆرەی ژیان، مانا و كاریگەریی خۆی هەیە بۆ كۆمەڵگا و ئابووریی و شوێنی كار و داهاتوو..
ئەو وڵاتانەی كە خەڵكەكەی تیایدا پشت بەیەكتر دەبەستن ئەوەندە زۆر نین، لانیكەم لە وڵاتانی دراوسێماندا ئاستی متمانە نزم و لە سەرووی ئەوروپا و وڵاتانی ئەسكەندناڤی زۆر بەرز. بەڵام ئەوە تەندروستیی كۆمەڵگایەك پیشاندەدات، كە تیایدا زۆرینەی هاووڵاتیان بڕوایان بەیەكتر هەیە و پشت بەیەكتر دەبەستن و دەشتوانن پێكەوە كار بكەن و مامەڵە لەگەلأ یەكتر بكەن. لەم جۆرە كۆمەڵگایانەدا، خەڵك گیانی پێكەوەیی و هاوكاریی بەرز ڕادەگرێ و بەشدارن لە زیادكردن و بەهێزكردنیدا، چونكە چاوەڕوانیان وایە، كە هەمووان و ئەوانیتریش بەهەمان شێوە بیر بكەنەوە و هەڵسوكەوت بكەن، بەدەر لەوەی هەركەسەی ئاستی دەرامەت و ڕێژەی مەسرەفی چەندەیە.
یەكێك لە ڕەنگدانەوەكانی ئەم شێوە ژیانە كۆمەڵایەتیە، بریتیە لە پشتبەستن و بڕوابوون بە كارگوزارانی حكومەت و كۆمپانیاكانی خۆراك و خانووبەرە، لە هێزە جێبەجێكەرەكانەوە تا ئاساییش و پۆلیسی هاتوچۆ و كارمەندانی پۆست و فڕۆكەخانەكان و پاسەوانەكان. ئەگەر ئەم بارودۆخەش بەمجۆرە بوو، ئەوە هیچكام لە هێزە جۆربەجۆرەكانی حكومەت پێویستییان بەوە نابێت، بەهۆی زمانی هەڕەشە، یان توندوتیژی و بەكارهێنانی جۆرەكانی چەك، هاووڵاتیان ناچار بكەن ڕێز لە فەرمانەكانیان بگرن، یان لە پەناوە كاریی نایاسایی بكەن و سەرپێچیی بكەن. ئەوەی سیستەمی وڵاتێك لە دیموكراسییەتی ڕاستەقینە نزیكدەخاتەوە و حكومەتێك دەكاتە خزمەتگوزار و هاووڵاتیش دەكاتە كائینێكی مەدەنی، ئەو متمانە و بڕوا و پشتبەستنەیە بەیەكتر و بە هێڵی شاراوەی نێوانیان. هێڵی شاراوەی نێوان حكومەت و خەڵك و نێوان هاووڵاتیان خۆیان، دابینكردنی هەر سەركەوتن و پێشكەوتنێكی ئابووریی و كولتووری و ئەمنیە. بەمجۆرەش بڕوابوون و پشتبەستن و متمانە، دەكرێ وەك سامانێكی هاوبەشی خاو، سامانێكی مرۆكرد، تەماشای بكرێ، كە هەر كۆمەڵگایەك لە پرۆسەی گەشەكردنیدا بەرەو دیموكراسییەت پێویستە بیپارێزێ و بەرهەمی بهێنێت.
متمانە بەرهەمدێت؟!
ئایا دەبێت متمانە بەرهەم بهێنرێت؟! بەڵێ قوربان!، چونكە متمانە و پشتبەیەكتر بەستن، سرووشت بەخشراو نین، هەروەك چۆن بێمتمانەیی و بەدگومانیش سرووشتی نین و پێویستە بەرهەم بهێنرێن. هەر لەبەر ئەوەشە گرنگە بیر لەوە بكەینەوە كە كولتووری پشتبەستن و متمانە لە پاشەڕۆژی وڵاتەكەماندا چی بەسەر دێت.
ئێمە خەریكین پێدەخەینە ناو جیهانێكی گەورەترەوە لەوەی تا ئێستا پێی ڕاهاتبووین و واماندەزانی ئەمە كۆی گەردوون و جیهانە. ئێمە پێدەخەینە ناو جیهانگەراییەوە، كە تیایدا ئاڵووێری بازرگانی و پەیوەندیی بەهۆی ئینتەرنێت و شێوازەكانی دیكەی پەیوەندیكردنەوە، هەڵگری مەترسیگەلێكی جیاوازن لەوەی تا ئێستا لەبەرامبەر مەترسیی هێزە سرووشتی و ئاسمانییەكاندا هەستمان پێدەكرد.
ئەمڕۆ ئێمە لەبەردەم جۆرەكانی ڤایرۆسی كۆمپیۆتەری، سپام و هاككردنی كۆدە نهێنییەكانمانداین. ئەمڕۆ جۆرەكانی كڕیمیناڵیتی و تاوانكاری سنووری جوگرافیای وڵاتان دەبەزێنن و دز پابەندیی ئەوە نییە لە ناخافلأ دەرگا و پەنجەرەكانمان بشكێنێ، بەڵكو ئەو دەتوانێ كۆدی تایبەت و ڕەمزە ئەلیكترۆنییەكانمان هاك بكات و لەسەر ئاستی مادیی و مەعنەوی دزیمان لێبكات. تێرۆریزمی نێونەتەوەیی خۆی لە فۆرمی بۆمبێكی یەكلاقدا بەرجەستە دەكات و لەبەردەم هەر شوێنێكدا بیەوێت، خۆی دەتەقێنێتەوە. لە سوید كچێك بە بێ تاوان دەكوژرێ و تاوانبار نادۆزرێتەوە، لە نەرویج، ئەو وڵاتەی هەرگیز دەسالأ یان پانزەسالأ لەمەوبەر خەیاڵیشمان بۆی نەدەچوو، بۆمب دەتەقێنرێتەوە و بە پۆلیسێك ئاشنا دەبین، كە پۆلیس نییە و دووژمن بۆخۆیەتی. دەرمانی بەسەرچوو، خۆراكی بەسەر چوو، ناردنیان بۆ وڵاتە بێكۆنتڕۆلأ و بەناو سیستەمە سیاسیە گەندەڵەكاندا ئاسانترە وەك لە ناردنی كاروانی یارمەتی بۆ لێقەوماوانی شاری وان و وڵاتانی باشووری ئاسیا!. قوتابخانە تایبەتیەكان بە ئاشكرا بازرگانیی بە گیرفانی دایكان و باوكانەوە دەكەن و نەوەیەك پێدەگەیەنن كە تەنانەت ناتوانن لەناو ئەو پاسەشدا یەكتری قەبووڵبكەن كە هاتوچۆیان پێدەكات و ئەم وڵاتە بە كەلاوە دەزانن، لەكاتێكدا هەر ئەم نەوەیە لە دواڕۆژدا دەبنە بەڕێوەبەرانی وڵات. لەناو هەموو ئەمانەدا، متمانە چیی بەسەر دێت و خەڵك چۆن بڕوایان بەیەكتر دەمێنێت؟
بەرزكردنەوەی ئاستی پەیوەندییە بانسنوورییەكان، پەیوەندیە كۆنترۆڵنەكراوەكان، نرخ و قوربانیی خۆی گەرەكە و بۆی هەیە بە دەست بەرئەژنۆنان و پەشیمانبوونەوەش كۆتایی بێت، ئەو كاتەی قوربانییەكان لە دەستكەوتەكان زۆرتر دەبن. بێگومان لە داهاتوودا، خەڵك هووشیارتر دەبن، بەڵام بایی ئەوەش بەدگومانیی و متمانەسەندنەوەشیان لە سیستەمەكان زۆرتر دەبێت. سیستەمی تەندروستی و خۆراك و گەشتوگوزار، پاكوخاوێنی و سیستەمی بانكەكان و ئیدارەكان و سیستەمی پەروەردە و كارگە و كۆمپانیاكانی خانووبەرە، هەموویان لەبەردەم تاقیكردنەوەیەكی پاشەڕۆژیدان، ئەگەر نەڵێم لەبەردەم مەترسیی گەورە و باربوونەكراوەدان.
لێپێچینەوە و متمانە:
لەماوەی ساڵی ڕابردوودا بینیمان لە هەولێر و سلێمانی، لیژنەكانی كۆنترۆڵی دەرمان و خواردن، چەندین چالاكیی گرنگیان ئەنجامدا و زۆرێك لەو دەرمانفرۆش و چێشتخانەو فرۆشگانەیان داخستن كە مەرجەكانی تەندروستی و خاوێنی نەیدەگرتنەوە. بۆی هەیە لە داهاتوودا هەمان هەڵوێست لە قوتابخانە سەرنەكەوتووەكان، لە زانكۆ قەتیسماوەكان و لە بانكەكانیش وەربگیرێ. دەبێت لە كۆمپانیاكانی خۆراك و سۆپەرماركێت و كۆمپانیاكانی پەیوەندیی و مۆبایل و خانووبەرە دروستكردنیش وەربگیرێ، چونكە هەموویان سەرپێچی لەو پەیمان و مژدانە دەكەن، كە خۆیان بە خەڵكیان داوە و نایكەن. ئەوە هەڵوێست و كارێكی دروست و یاساییە و یارمەتیی خەڵك دەدات بۆ متمانە بەخشینەوەی بە حكومەت. پێویستە هەمان هەڵوێستیش لە سیستەمی خێزان وەربگیرێ و ڕەگوڕیشەی جۆرەكانی چەوساندنەوە، توندوتیژی و ترساندن لە ناو یەكەی خێزاندا ڕیشەكێش بكرێت و یارمەتییەكی زیاتری تیمەكانی تایبەت بە كۆنترۆڵكردنی توندوتێژیی خێزانی بدرێت و لە هەڕەشەی چەكداریی بپارێزرێن، چونكە ئەوان ئەركی خۆیان جێبەجێ دەكەن. ئەمە هەمان هەڵوێستە كە دەبێت حكومەت و جیهازەكانی پرسینەوەی لە سیستەمی هاتوچۆ و كۆنترۆڵكردنی شەقامەڕێكان و خێرایی گەڵابە و ڕازاندنەوەی لۆری و سەیارە تایبەتیەكان بە جۆرەها فسفۆڕ و لایتی نایاسایی، وەریبگرێت. ئەمەش هەر تەنیا ئەركی حكومەت نییە، هێندەی ئەوەی پێویستە ئۆپۆزیسیۆن هاوكارێكی باشی ئەمجۆرە ئەركانەی حكومەت بێت. ئەمە خاڵی هاوبەشی نێوان حكومەت و ئۆپۆزیسۆنە بۆ دروستكردنی كۆمەڵگایەكی پتر داهاتوویی و مرۆڤانە و دڵنیا و بیناكراو لەسەر متمانەی هاوبەش و دوولایەنە..
متمانە و دۆخی پێشبینی نەكراو:
فەیلەسووفی نەرویجی، لارس سڤینسن، لە كتێبێكی تازەیدا لەسەر «ترس» باس لەوە دەكات كە چۆن لە كۆمەڵگای هەنووكەدا ترس، نەك هەر لە كۆمەڵگا پێشمۆدێرنەكاندا، بەڵكو لە كۆمەڵگا پاشمۆدێرنەكانیشدا، كە چ لە ڕووی واقیعیی و چ لە ڕووی مێژووییەوە، زۆر لەخۆیان دڵنیابوون، بە ئاسانی هێلانە دەكات. بۆچی؟ لەبەر ئەوەی جیهان وەك جاران خۆی نادات بەدەست پێشبینیكردنەوە. تێگەیشتنی پێشوەختانە، پێشبینیكراو نییە. ئەم بیرۆكانە توێژەرێكی دیكەیان بیرخستمەوە: ساڵانێك لەمەوبەر كۆمەڵناسی ئەڵمانیی، (ئۆلریش بێك)، فێریكردین، كە ئێمە لە دۆخێكی كۆمەڵایەتی مەترسیدار، یان كۆمەڵگای مەترسیداردا دەژین، كە تیایدا مەترسیی، پێشبینیكراو نییە. ئەو كاتەی كۆمەڵگا لە دۆخێكدا بوو، كە مەترسیی پێشبینی دەكرا، پێشوەخت و لە كاتێكی باشدا ئامادەیی بۆ بەرەنگاربوونەوەی، یان خۆپارێزی وەردەگیرا و بەوهۆیەشەوە لە ژمارەی قوربانییەكان و زەرەروزیانەكان كەمدەكرایەوە.
لە جیهانێكی گەردوونی و لەژێر دەسەڵاتی تەكنەلۆژیایەكی باڵادەست، بۆ تاكەكەس زەحمەت بووە خۆی بە ئاسانیی و بێكێشە ئاراستە بكات. هەمووان لەبەردەم كارەساتە سرووشتییەكان، ژینگەییەكان و تەنانەت بێكاربوونیشدا، دەبنە ئامانج. كاتێ لەپڕ بڕیارەكان سەبارەت بە نوێكردنەوە و گۆڕینی هەلومەرجەكانی كار لەلایەن سەرمایەگوزاران و سپۆنسەرەكانەوە دەدرێت و ئەوانیش مەرج نیە لەو شوێنە بن كە كارگە و كۆمپانیاكانیانی لێن، بەڵكو لە جێیەكی زۆر دوورتری جیهان بن، ئەوە متمانەی تاك بە كار و كۆمپانیاكان درزی تێدەكەوێت. ئەندازیارە توركەكە نمونەیەكی باشە بۆ ئەم قسەیە كاتێ لە هەفتەكانی ڕابردوودا پارەی سەدان كرێكاری بردەوە و پەساپۆرتەكەی بەجێهێشت و كەس نەیزانی بۆ كوێ چووە. گوزارەی «چاوەڕێم نەدەكرد ئەم ڕۆژە بێت!»، یان گلەو بڕوایەدا نەبووم ئەمە ڕووبدات»، كورتكراوەی نیشانەكانی كۆمەڵگایەكی پڕ مەترسییە، كە هیچ شتێك بۆ هەمیشە دڵنیایی بە تاكەكەس نادات. ئەمەیە ڕۆحی كۆمەڵگای مەترسی كە ئێمە هەنگاومان بۆ ناوە.
لەم بارودۆخەدایە، كە فەیلەسووفەكان پێماندەڵێن، لە كەمكردنەوەی شەڕانییەتدا بەكارهێنانی بارووت كەمبكەینەوە و لە جیاتی ئەوە پشتبەیەكتر بەستن و متمانە وەك ستراتیژ هەڵبژێرین. چەندە بارودۆخێك، ڕێكخراوێك یان كۆمەڵگایەك و حكومەتێك، پەیوەندییەكانی ئاڵۆز بێت، ئەوەندەش زیاتر متمانە و بڕوابوون و پشتبەیەكتر بەستن گرنگیی خۆیان وەردەگرن. ئەمەش لەبەر ئەوەی ئێمە ناتوانین پێشبینی مەترسییەكان بكەین و ڕووداو هەمیشە خۆی دەسەپێنێ بەبێ ئەوەی فریای خۆ ئامادەكردن بۆ بەرەنگاربوونەوەی بكەوین. ئەوكاتەی شتێكیش پێشبینی ناكرێت، نیشانەكانی بەدیار ناكەون و وەك فیلمە ترسناكەكان هەناسەمان لەبەر دەبڕێت ئاخۆ كەی بكوژ یان خوێنمژەكە لە تاریكاییەوە دەردەكەوێتەوە.
ئەمە ئەو ساتەوەختەیە كە پێویستە لە نێوان متمانە و بێمتمانەیی لە نێوان پشتبەیەكتربەستن و پشتكردنە یەكتردا یەكێكیان هەڵبژێرین، كە ئەمەش بۆخۆی بڕیاردانمان تووشی گۆجبوون دەكات. چ گۆجبوون لە بڕیاردان و چ متمانە نەكردنیش بەیەكتر، نرخەكەیان قوورس و گرانە. بێگومان دەبێت، وەك (لارس سڤینسن)ی فەیلەسووف دەڵێت، «پێویستە جیاوازیی بكەین لە نێوان متمانەی ژیرانە و متمانەی گەمژانە»: مندالأ هەموو تەمەنی بەهەمان شێوەی منداڵی، متمانەی بە قسەكانی دایك و باوكی و گەورەساڵان نامێنێت و لە گەورەبوونیدا بە ژیریی و ئەزموونەكانی خۆیەوە بڕیار دەدات. بەڵام ئەوە مەترسیدارە كە هیچ متمانەی نەمێنێت. چونكە لە كاتێكدا متمانە و پشتبەیەكتر بەستن، پەیوەندییە مرۆییەكان بەهێز دەكات و كۆمەڵگای پێدەوڵەمەند دەبێت، ئەوە بێمتمانەیی خەرجییەكانی كۆمەڵگا دەباتە سەرێ و پەیوەندییەكان دەئاڵۆزكێنێ.
متمانە و داهاتوو:
كەواتە ئەو بەڵگانەی پێویستیمان بە متمانە و گەشەپێدانی متمانە بۆ دەسەلمێنن، زۆرن و ئەمەش فێرمان دەكات لە دواڕۆژدا بە ڕۆحێكی وەرزشكارانەوە بژین، سەرمان ئاسوودە و لە ژیانی تاكەكەسیی و كۆمەڵایەتیشماندا، دڵمان تەندووربێت. ئەمە هەمان ڕێنماییشە بۆ كۆمپانیا و شوێنەكانی كار لە هەردوو كەرتی تایبەتی و گشتیدا. ئەوانیش پێویستیەكی زۆریان بە چاندن و گەشەپێدان بە متمانە هەیە، چونكە لەم ڕێگەیەوە پاشەكەوتێكی زۆر دەكەن و ئەندام و كارگوزارانیان لەڕووی ڕۆحیی و جەستەیی و یاساییەوە لە «چاوەڕواننەكراو» دەپارێزن.
متمانە گرنگیشە بۆ خۆئامادەكردنمان بۆ داهاتوو و لە گەشەپێدانی توانا شەخسییەكانماندا، ئەگەر بمانەوێ پێكەوە بژین و كار بكەین. بیرۆكە و ئایدیاكانمان ئاڵووێر بكەین لەسەر خالأ و بەرژەوەندیی هاوبەش و بەرچەرچدانەوەی ئەو مەترسییانەی دەمانخەنە بۆسەوە بەبێ جیاوازیی بیروڕا و ئایین، بەبێ جیاوازیی لە بۆچوونی سیاسی و بەبێ جیاوازیی لە پێگەی كۆمەڵایەتی و سیاسیدا و بەبێ جیاكردنەوەی ئۆپۆزیسیۆن و دەسەڵات. گرنگە دڵنیابینەوە لەوەی كە ئێمە پێكەوە لە هەمان كۆمەڵگادا، بیرۆكەكان لەیەكتر نادزین و مشەخۆری بەسەر هەوڵەكانی یەكترەوە ناكەین. داهاتوو پیشانیدەدات، كە ئەو ئۆپۆزیسۆن و دەسەڵاتە، ئەو كارگە و كۆمپانیا و ئەو هاووڵاتیی و دەسەڵاتەی متمانەیان بەیەكتر هەیە، سەركەوتووتر بوون لەوانەی بێمتمانەبوون بەیەكتر.
هەرچەندە جیهان لە ئێستادا وەك جیهانێكی بێبەزەیی و نادڵنیا دیارە و ئێمە ناوبەناو لە ئاستی تاكەكەسی و نەتەوەیی و ڕەگەزییدا بە ئەزموونی تاڵدا تێپەڕ دەبین و وا دەزانین ژیان دەمانخەڵەتێنێ، بەڵام بڕیاری ژیرانە لە پەرچەكرداری كاتیی گرنگترە. بڕیاری ژیرانە ئەوەیە كە بڕوامان بەیەكتر لەق نەبێت و متمانە لەیەكتر نەستێنینەوە تا بتوانین بیرو وئایدیاكان بگۆڕینەوە، هاوكاری یەكتر بین و ڕەخنە لەیەكتر بگرین و تەنانەت ململانێش بكەین، بەبێ ئەوەی پێویستیمان بە بەوە هەبێت كە بیر لە هەڵگرتنی دەمانچە بكەینەوە كاتێ لە هەمان كۆمەڵگادا پێكەوە دەژین، بەبێ ئەوەی بیر لە دروستكردنی پڕوپاگەندە و ئەفسانە دروستكردن بكەینەوە، لەسەر بەرنامە و پڕۆژەكانمان و لە كاتی فەشەلدا لە وڵات ڕابكەین و باری بەرپرسیاریەتی لەشانی خۆمان دابگرین..