نووسه‌ر :حه‌مه‌سه‌عید حه‌سه‌ن

وه‌کوو تۆ هێشتا زیندوو بی،
ڕۆخی زه‌ریا،
ئێستاش وه‌کوو جاران جوانه‌.*

شیعر شانۆیه‌کی گونجاوه‌ بۆ نمایشکردنی خودی شاعیر و ئه‌وه‌ ئاسایییه‌ له‌ شیعردا باسی خودی خۆمان بکه‌ین. شیعری ژنانه‌، شیعرێک که‌ هه‌ڵگری پێناسه‌ی مێ بێت، ده‌توانێت به‌ گژ ئه‌و تێڕوانینه‌دا بچێته‌وه‌ که‌ ڕۆڵی مێ، له‌ تێرکردنی ئاره‌زووی نێردا چڕ ده‌کاته‌وه‌. ژن که‌ هه‌ستی به‌و سته‌مه‌ کرد لێی ده‌کرێت و ئه‌و هه‌سته‌ی به‌ شیعر ده‌ربڕی، ئه‌وه‌ سه‌ره‌تایه‌که‌ بۆ ده‌رکه‌وتنی خۆری ئازادبوونی خودی. ژن که‌ بوێرانه‌ ده‌نووسێت، به‌وه‌ سه‌نگه‌ر له‌ دابونه‌ریتی دێرین، پێوه‌ندییه‌ کۆمه‌ڵاییه‌تییه‌ دواکه‌وتووه‌کان و ده‌سه‌ڵاتی سته‌مکاری خێڵ ده‌گرێت. ژن که‌ ڕاستگۆیانه‌ ده‌نووسێت، مێبوونی خۆی ده‌سه‌لمێنێت و هه‌نگاوی یه‌که‌م ده‌هاوێت بۆ ئه‌وه‌ی ببێته‌وه‌ به‌ خاوه‌نی شکۆمه‌ندیی زه‌وتکراوی. ژن که‌ به‌ ڕاشکاوی چی له‌ ناخیدا په‌نگی خواردووه‌ته‌وه‌، ده‌ری ده‌بڕێت، به‌وه‌ ئاڵای خه‌بات له‌ پێناوی وڵاتی داگیرکراوی خودی خۆیدا به‌رز ڕاده‌گرێت.

ئه‌وه‌ی ڕه‌خنه‌ی کوردی ته‌نیا بایه‌خی به‌و شیعرانه‌ ده‌دا که‌ پیاوان ده‌یاننووسین، زاده‌ی هه‌ژموونی نێر بوو به‌سه‌ر شیعره‌وه‌ و جۆرێک بوو له‌ زینده‌به‌چاڵکردنی ژنانی شاعیر. ئه‌وه‌یشی ئه‌و ژنانه‌ی شیعریان ده‌نووسی، له‌ ترسی سانسۆری دابونه‌ریت، نه‌یانده‌وێرا ژنانه‌ هه‌ستیان ده‌رببڕن و وه‌ک مێیه‌ک خودی خۆیان بنووسنه‌وه‌، جۆرێک بوو له‌ خۆکوشتن.

ئه‌ده‌بی ژنانه‌، خاوه‌نی دیسکۆرس و ناسنامه‌یه‌کی ژنانه‌یه‌، خوێنه‌ر هه‌ست ده‌کات، ئه‌وه‌ی مێ بوێرانه‌ و به‌ ڕاشکاوی نووسیویه‌تی، جیاوازه‌ له‌ به‌رهه‌می قه‌ڵه‌می پیاو. مێ که‌ ڕاستگۆیانه‌ وێنه‌ی خۆی ده‌کێشێت، جیاوازه‌ له‌و وێنه‌ ته‌ڵخه‌ی، پیاو به‌ درێژایی مێژوو بۆی کێشاوه‌. مێ که‌ ده‌نووسێت، گوتارێکی ژنانه‌ی پێیه‌ و هه‌بوونی خۆی پێ ده‌سه‌لمێنێت. ئاخر ئه‌و گوتاره‌ ژنانه‌یه‌ که‌ ده‌ربڕی شتگه‌لێکه‌ هه‌میشه‌ پیاو لێیان بێده‌نگ بووه‌، ده‌ربڕی خودی مێیه، ده‌نگی مێیه‌ و ده‌سه‌ڵاتی مێ ده‌سه‌پێنێت.

ده‌ واز بێنه‌ با ده‌ست ببه‌م
ئه‌و تۆزانه‌ی شانی چیا بته‌کێنم،
به‌ له‌پی ده‌ست ماچ بنێرم بۆ خۆره‌تاو،
ده‌ لێم گه‌ڕێ
با ده‌م بنێمه‌ ده‌می ئاو،
ڕێگه‌م بده‌
په‌نجه‌ره‌کان بکه‌مه‌وه‌
هه‌وای ژوورم بۆنی بێکه‌سیی گرتووه‌.

ئه‌وه‌ وێنه‌ی شیعرییه‌، زمانی شیعر له‌ ڕاسته‌وخۆیی و گوتاردان ده‌پارێزێت، سه‌رنجی ئه‌م سێ وێنه‌یه‌ بده‌ن که‌ شیعرییان لێ ده‌تکێ: (ته‌کاندنی تۆزی شانی چیا، ناردنی ماچ به‌ له‌پی ده‌ست بۆ خۆر و ده‌منانه‌ نێو ده‌می ئاو.) وێنه‌کانی ژیلا حوسه‌ینی (22/9/1964 – 27/9/1996) هێنده‌ زیندوون، ده‌ڵێیت به‌ کامێرا، بیۆگرافیای خۆی ده‌نووسێته‌وه‌، نه‌ک به‌ وشه‌. سه‌رنجی ئه‌و بێکه‌سییه‌ که‌ لوتکه‌ی غه‌ریبییه‌، بده‌ن: ژنێک له‌ ژوورێکدا زیندانییه‌ و ته‌نانه‌ت بواری ئه‌وه‌یشی ناده‌ن، په‌نجه‌ره‌کان بکاته‌وه‌! شیعری ژیلا حوسه‌ینی هێنده‌ خۆڕسک دێته‌ پێش چاو، پێ ناچێت، پێشه‌کی پلانی بۆ نووسینی دانابێت، له‌وه‌ ناچێت دواتر هیچ ده‌ستکاریی یه‌که‌مین نووسینه‌وه‌ی شیعره‌کانی کردبێت. وێرای ئه‌و خۆڕسکییه،‌ به‌شێک له‌ سیحری شیعری له‌وه‌دایه‌، به‌ ئاسانی خۆی به‌ ده‌سته‌وه‌ نادات و ئه‌وه‌ی ئاسان دێته‌ به‌ر چاو، شتێکه‌ چاوخه‌له‌تێن، ئاخر ئه‌و به‌ گوته‌ی ساکار، مانای قووڵ به‌ ده‌سته‌وه‌ ده‌دات.

ڕیتم چییه‌؟ خه‌ناوکه‌یه‌ک نییه‌ به‌ گه‌ردنی شیعره‌وه‌، شتێکه‌ ناوه‌کی، داوێکه‌ ڕه‌گه‌زه‌کانی شیعر: فانتازییه‌کی به‌پیت، زمانێکی ده‌وڵه‌مه‌ند و وێنه‌ی نوێ، به‌ شێوه‌یه‌کی هارمۆنیایی پێکه‌وه‌ کۆ ده‌کاته‌وه‌.‌ ڕیتم‌ که‌ له‌و شیعره‌دا، هاوجووته‌ له‌گه‌ڵ لێدانی دڵدا و هه‌ست ده‌دوێنێت، بۆ ڕامانیش هانمان ده‌دات. لایه‌نێکی گه‌شی دیکه‌ی ئه‌و شیعره‌ ئه‌وه‌یه‌، شاعیرانه‌ به‌شێک له‌ ژیانی ڕاسته‌قینه‌ی شاعیره‌که‌ی ده‌داته‌ به‌ر رووناکی. شیعری ژیلا حوسه‌ینی هاواری ئه‌وانه‌یه‌ ده‌نگیان به‌ که‌سدا ناگات، ئه‌وانه‌ی هه‌ست به‌ غه‌ریبییه‌ک ده‌که‌ن، وه‌ک له‌ ڕه‌گه‌وه‌ هه‌ڵکێشرابن.

چیت گه‌ره‌که‌ بۆ ڕێم ناده‌ی
ئه‌و پرچه‌ شینانه‌ی زه‌ریا
دابهێنم؟
تاکه‌ی هه‌وری دوودڵیی تۆ
ئه‌م ئاسمانه‌ جێ ناهێڵێ؟
تا که‌ی ده‌ستت
تۆوی نامۆیی ده‌چێنێ؟

وێنه‌ی شیعری که‌ زاده‌ی خه‌یاڵێکی فراوانه‌، لادانه‌ له‌ ڕێسای زمانی ئاسایی و هه‌وڵدانه‌ بۆ به‌رهه‌مهێنانی زمانێکی شیعری. زمانی شیعری، زمانێکی هێور و ئاسایی نییه‌، زمانێکی سه‌رچڵ و سه‌یره‌، له‌ گۆمێکی ته‌نکدا مه‌له‌ ناکات، ئاسمانی به‌رین شوێنی مه‌له‌یه‌تی. (داهێنانی پرچی شینی زه‌ریا، کۆچی هه‌وری دوودڵی و چاندنی تۆوی نامۆیی،) له‌و سێ ڕسته‌ شیعرییه‌دا، وێڕای ئه‌وه‌ی ڕووبه‌ڕووی سێ‌ وێنه‌ی شیعری و سێ ده‌ربڕینی شیعری ده‌بینه‌وه‌، به‌ سێ میتافۆری نوێش ئاشنا ده‌بین که‌ ژیلا حوسه‌ینی دایهێناون، ئاخر پێش وی، پرچی زه‌ریا، هه‌وری دوودڵی و تۆوی نامۆییم له‌ که‌سی دیکه‌ نه‌ژنه‌فتووگه‌.

مه‌ڵێ ده‌ڕۆم
قه‌ڵای وره‌م مه‌ڕووخێنه!‌
چرۆی هیوام مه‌وه‌رێنه!‌
زه‌ریا له‌ خۆت مه‌تۆرێنه‌!

(ژیان به‌بێ ئه‌وینێکی مه‌زن، به‌ ناته‌واوی ده‌مێنێته‌وه‌.) ڕه‌نگه‌ ئه‌وه‌ په‌یامی ئه‌و کۆپله‌شیعره‌ بێت. له‌ شیعریشدا ده‌توانین باسی ئاسۆیی و ستوونی بکه‌ین، ئاسۆیی: هه‌ر له‌ قسه‌ی ڕووت ده‌چێت و ستوونی: ‌وه‌ک‌ قسه‌ی نه‌سته‌ق وایه‌ و زۆر شتمان پێ ده‌ڵێت. لویزا ڤالنسویلا ده‌بێژێت: (ڕۆژنامه‌وانی چونکه‌ پرۆسه‌یه‌کی واقعییه‌، پێویستی به‌ تێڕوانینێکی ئاسۆیی هه‌یه‌، به‌ڵام ئه‌ده‌ب تێڕوانینێکی ستوونیی گه‌ره‌که‌، ئاخر ئه‌دیب پێویسته‌ ئه‌ودیوی واقیعیش ببینێت، سه‌ردانی ده‌ڤه‌ر‌ی نائاگایی و وڵاتی خه‌یاڵیش بکات.) سه‌رنج بده‌ن، ژیلا حوسه‌ینی به‌ ده‌ دوازده‌ وشه‌، چیرۆکێک ده‌گێڕێته‌وه‌ که‌ دراما تێیدا به‌ لوتکه‌ گه‌ییشتووه‌، چیرۆکێک تراژیدیایه‌ک به‌سه‌ر ده‌کاته‌وه‌‌ که‌ ته‌ژییه‌ له‌ نائومێدی، پڕه‌ له‌ دابڕان و لێوانلێوه‌ له‌ دڵشکان.

ڕۆییشتیت و واتده‌زانی
له‌ دوای تۆ ڕۆژ نابێته‌وه‌،
هه‌وری تاسه‌ت
له‌ ئاسمانی شیعره‌کانم ناچێته‌وه‌،
خۆت به‌ چی ده‌هاته‌ به‌ر چاو؟
تیشکی هه‌تاو؟
فێنکاییی ئاو؟
هیچیان نه‌بووی،
بۆیه‌ بێ تۆیش
زه‌ویی عیشقم پڕ به‌هره‌یه‌،
ده‌می شیعرم پڕ خه‌نده‌یه‌.
جارێکی تر
ڕێت بکه‌وێته‌ ئه‌م ناوه‌،
له‌به‌ر هاژه‌ی پێکه‌نینما خۆت ناگری،
ئه‌و ژنه‌ی تۆ دڵیت ده‌کرد به‌ ژێرسیگار
چرای هیوای داگیرساوه‌
ئیدی له‌ دووریت ناگری.

له‌و شیعره‌ی ژیلا حوسه‌ینیدا که‌ به‌ ڕووکه‌ش ته‌نک دێته‌ به‌ر چاو، له‌ ڕاستیدا هێنده‌ قووڵه‌، وای کردووه‌، ئه‌و شتانه‌ی ده‌یانبینین، بۆنیشیان بکه‌ین، ئه‌و شتانه‌ی بۆنیان ده‌که‌ین، بیشیانبینین و ئه‌و شتانه‌یشی گوێمان لێیانه‌، به‌ ده‌ستیش هه‌ستیان پێ بکه‌ین. ژیلا لێره‌دا ته‌واو شاعیرانه‌ ده‌په‌یڤێت، باسی شتێک ناکات که‌ ڕووی دابێت، باسی شتێک ده‌کات که‌ ئه‌گه‌ری ڕوودانی هه‌یه‌ و خه‌وی پێوه‌ ده‌بینێت. ته‌نیا به‌ هۆی خۆشه‌ویستییه‌وه‌، کرۆکی ئینسان ده‌رده‌که‌وێت و ته‌نیا ئه‌وه‌ خۆشه‌ویستییه‌ هانمان ده‌دات وابه‌سته‌ی ژیان بین. هه‌رچه‌نده‌ هه‌موو ژیان له‌ خۆشه‌ویستیدا چڕ ده‌بێته‌وه‌، که‌چی وا ڕاهاتووین به‌ مردنه‌وه‌ی گرێ بده‌ین، ئه‌وه‌ نییه‌ ده‌ڵێین: خۆشم ده‌وێی هه‌تا مردن! وه‌ک چۆن له‌ ڕاستیدا ناکۆکییه‌کان ده‌ستیان له‌ یه‌کدی ئاڵاوه‌، مردن هه‌میشه‌ له‌به‌رده‌م ژیاندا ئاماده‌یه‌، شه‌و ده‌ست ده‌خاته‌ بینی ڕۆژ، له‌م شیعره‌یشدا گه‌له‌ک ناکۆکی یان دووانه‌ کۆ بوونه‌ته‌وه: ژووان و دابڕان، سه‌ره‌تا و کۆتایی، بێهیوایی و ئومێد، که‌وتن و هه‌ڵسانه‌وه‌، زه‌لیلی و به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌.
‌
بۆ ئه‌وه‌ی له‌ ژیلا حوسه‌ینی نزیک ببینه‌وه‌، پێویسته‌ به‌ ناخی شیعریدا ڕۆ بچین، نابێت هه‌ر شیعره‌کانی بخوێنینه‌وه‌، پێویسته‌ گوێشیان بۆ ڕادێرین. نابێت له‌به‌ر ڕۆشنایی ڕێبازێکی ڕه‌خنه‌ییدا‌ شیعری هه‌ڵبسه‌نگێنین، ده‌بێت له‌به‌ر تیشکی شیعریدا، ئه‌و که‌ره‌سانه‌ ببینینه‌وه‌ که‌ بۆ لێکدانه‌وه‌ی مانای تێکسته‌کانی پێویستمان پێیان ده‌بێت. (شیعر و ژیان له‌ کن ئه‌و، دوو شت نه‌بوون، یه‌کێک بوون، ئه‌وی شاعیر هه‌مان ئه‌وی ئینسان بوو،)(1) ئه‌و تووشی که‌رتبوونی که‌سایه‌تی نه‌هاتبوو، خاوه‌نی یه‌ک ڕوو بوو، به‌ ده‌مامکه‌وه‌ نه‌یده‌نووسی. ژیلا چیرۆکی ژیانی خۆی و ژنانی یان دروستتر دایکانی سایه‌ی بابسالاری ده‌گێڕایه‌وه‌، ئه‌و دایکانه‌ی نه‌جیب مه‌حفووز گوته‌نی: (که‌ هه‌ر له‌ ده‌شتێکی به‌رین و به‌پیت ده‌چن، ده‌شتێکی هێوری خۆراگر که‌ گاسنی ڕۆژگار ده‌یکێڵێت، ده‌شتێکی به‌فه‌ڕ که‌ هه‌میشه‌ سه‌وز ده‌چێته‌وه‌.)(2)
*
که‌سانی وا هه‌ن، نه‌ماندیون، که‌چی وا هه‌ست ده‌که‌ین، ده‌یانناسین. ژیلا حوسه‌ینی یه‌کێک بوو له‌وانه‌ی، هه‌رچه‌نده‌ نه‌مبینیبوو، به‌ڵام وام هه‌ست ده‌کرد له‌ نزیکه‌وه‌ ده‌یناسم. هه‌ر له‌ناکاو، له‌ دووره‌وه‌ بووینه‌ ناسیاوی یه‌کتر. هه‌ر له‌ یه‌که‌م نامه‌وه،‌ گه‌رموگوڕ وه‌ک ناسیاوێکی دێرین هاته‌ گۆ و نامه‌ و شیعره‌کانی له‌گه‌ڵ خۆیاندا چه‌پکه‌تیشکی خۆریان بۆ ده‌هێنام. هه‌ندێک خۆ به‌ شاعیر زان هه‌ن، هیچیان پێ نییه‌، شیاوی گوتن بێت، هه‌ندێکی تر شتیان پێیه‌، به‌ڵام پێمانی ناڵێن، ژیلا هه‌میشه‌ شتێکی پێ بوو، گوتنی باڵداری ئه‌و، هۆنراوه‌کانی بوو.

ژیانی ژیلا له‌ دارستانی شمشێردا، له‌ مه‌ڵبه‌ندی بڤڤه‌ و حه‌رام و قه‌ده‌غه‌دا، هه‌رچه‌نده‌ کورت بوو، به‌ڵام تا داهاتوویه‌کی دوور، مانگێکه‌، تریفه‌که‌ی ڕێی ڕێبوارانی کاروانی ئازادی و یه‌کسانی ڕۆشن ده‌کاته‌وه‌. ژیانی کورتی په‌ڕ و باڵه‌ بۆ ئه‌وانه‌ی نیازی فڕینیان هه‌یه‌، ژیانی مامۆستای گوتنه‌وه‌ی ده‌رسی یاخیبوون و به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ بوو. په‌یامی ژیانی ژیلا، دیوارێکی ڕووخاند، ده‌رگایه‌کی خسته‌ سه‌ر پشت و په‌نجه‌ره‌یه‌کی کرده‌وه‌.

که‌ دایان به‌ شوو، یان خۆی گوته‌نی: (که‌ دڵیان کوشت و له‌شیان هه‌ڵپه‌ڕاند،) ژیلا پازده‌ ساڵان بوو. ئیدی چوار پێنج ساڵێ له‌ هه‌واری ژنومێردایه‌تیدا که‌ هه‌ر له‌ ژووری تاکه‌که‌سی زیندانی ژێر ده‌سه‌ڵاتی سته‌مکار ده‌چوو، به‌سه‌ر برد. ژیلا که‌ به‌ منداڵی به‌ مێردیان دا، وه‌ک له‌ش ماڵی باوکی به‌جێ هێشت، به‌ڵام دڵی له‌گه‌ڵ خۆی نه‌برد، زۆری ئازار چێشت تا فێربوو، بتوانێت بۆ هه‌ر کوێ چوو، پێش وه‌خت دڵی بنێرێت. ژیلا ته‌وارێک بوو، چه‌ند جارێک پێکرا، به‌ڵام ده‌سته‌مۆ نه‌کرا. ئه‌و که‌ باسی ژیانی خۆی ده‌کرد، باس ته‌نیا هه‌ر باسی خودی خۆی نه‌بوو، باسی سه‌رده‌مه‌که‌یشی بوو. ده‌یزانی ناتوانێت به‌ شنه‌ی شیعر، ڕێڕه‌وی که‌شتیگه‌لی کۆمه‌ڵ بگۆڕێت، به‌ڵام له‌وه‌ دڵنیا بوو، شیعر تیرۆژێکه، سه‌ر به‌و زیندانه‌ تاریکه‌دا ده‌کات که‌ به‌ ناڕه‌وا ناوی (ژیان)ی لێ نراوه‌.

ژیلا ده‌یویست به‌ شیعر جیهان جوانتر بکات، به‌ دره‌ختی وشکهه‌ڵاتووی ژیانه‌وه‌، شیعری ئه‌و گه‌ڵایه‌کی سه‌وز بوو. ئه‌و ده‌یویست مانایه‌ک بۆ ژیان بدۆزێته‌وه‌، کۆنفیشیۆس ده‌ڵێت: (ئافره‌تی ڕێزدار و باڵا، ئافره‌تی نه‌زانه‌.) ژیلا ده‌یویست پێچه‌وانه‌ی ئه‌و تێڕوانینه‌ نائینسانییه‌ بسه‌لمێنێت. جه‌لاله‌دینی ڕوومی ده‌بێژێت: (ژن تیشکێکه‌ له‌ ڕووناکیی پیرۆز،) ژیلا له‌ شه‌وی یه‌ڵدای نیشتماندا، چه‌پکه‌تیشکێک بوو. ئیبنولعه‌ره‌بی هه‌قی ته‌نیا له‌ ژندا ده‌بینی، ژیلا ژنێک بوو له‌ هه‌قیقه‌ت.

ژیلا وای ده‌نووسی، زۆربه‌ لێی تێده‌گه‌ییشت و هه‌ڵبژارده‌یش به‌ شاعیری ده‌زانی، شیعری ساکار بوو وه‌ک خۆی، ته‌مومژاوی و ئاڵۆز نه‌بوو، به‌ڵام ته‌نکیش نه‌بوو، قووڵ بوو. ژیلا تینووی هه‌وری ئازادی بوو، بڵند فڕی تا ده‌می گه‌ییشته‌ کانیاوی هه‌وری پیرۆز، (ئه‌وانه‌ی توانای فڕینیان نه‌بوو، ئه‌و ژنه‌ مه‌زنه‌یان بچووک ده‌بینی.)** ژیلا ده‌رگای ئاسنینی باوه‌ڕی چه‌قبه‌ستووی دێرینی شکاندبوو، سنووری شووره‌ی چین ئاسای ڕێسای نه‌ریتی باوی به‌زاندبوو. ئه‌و سه‌لماندی، ئینسان له‌وه‌ باڵاتره‌، وه‌ک کاڵایه‌ک سه‌رنجی بدرێت و گه‌ر بخوازێت و هه‌وڵی بۆ بدات، ده‌توانێت کۆت و پێوه‌نده‌ دێرینه‌کان بشکێنێت و خۆی سه‌روه‌ری خۆی بێت.

ژیانی ژیلا درامایه‌ک بوو، پێش ئه‌وه‌ی بگاته‌ لوتکه‌، ده‌رهێنه‌ری مه‌رگ په‌رده‌ی دادایه‌وه‌. ژیلا خۆی به‌ جوانییه‌تی کۆچی کرد، به‌ڵام شیعری جوانی ئه‌و، هه‌ر به‌ گه‌نجییه‌تی ده‌مێنێته‌وه. ئه‌وی خاوه‌نی هونه‌رێکی ڕاسته‌قینه‌ بێت، خاوه‌نی ژیانێکی ڕاسته‌قینه‌یشه، شاعیری ڕاسته‌قینه‌ له‌ هه‌موو شوێنکاتێکدا، به‌ره‌و ڕووی ئه‌رکێکی دژوار ده‌بێته‌وه‌: چۆن له‌م جیهانه‌ پڕ له‌ دووڕوویی و سته‌مه‌دا، بژی و سه‌ری لێ نه‌شێوێت؟ چون به‌رگه‌ی ئه‌م جیهانه‌ نائینسانییه‌ بگرێت؟ چۆن له‌م جیهانه‌ پڕ له‌ کاره‌ساته‌دا، ئاوه‌ز له‌ ده‌ست نه‌دات؟ چۆن ڕێگه‌ نه‌دات، توانای خه‌وبینینی لێ زه‌وت بکرێت؟

ژیلا ده‌یزانی ژیانێکی نوێ له‌سه‌ر شێوه‌ی کۆن به‌ڕێوه‌ ناچێت، بۆیه‌ شێوازێکی ناباوی بۆ ژیان هه‌ڵبژارد و ئه‌وه‌ی به‌ شیعر نه‌یگوت، به‌ ژیان گوتی. شیعره‌کانی درێژه‌پێدانی ژیانی بوون، ژیانی شیعرێکی درێژ بوو. له‌ناو شیعری ژیلادا هه‌ستێکی گه‌رم هه‌یه‌، ده‌ڵێیت دره‌خته‌ و په‌لی کێشاوه‌، ده‌توانیت ده‌ست درێژ بکه‌یت و ته‌وقه‌ی له‌گه‌ڵ بکه‌یت. ژیلا شاعیرێک بوو یاخی، ژنێک بوو ئازاد، چونکه‌ یاخیبوونی هه‌ڵبژارد، بۆیه‌ چه‌ند ساڵێک ژیا، ئاخر ئه‌وانه‌ی به‌ کۆیله‌یی ده‌مێننه‌وه‌، هیچ ناژین، با ته‌مه‌نێکی درێژیش به‌سه‌ر به‌رن. که‌له‌پوور باوکێکی که‌لله‌ڕه‌قه‌، تا نه‌یکوژین، ئازادیمان ده‌ستگیر نابێت، ژیلا خۆی له‌ دابونه‌ریتی بابسالاری ڕاپسکاند و هاواری کرد: ڕیشی پاشا په‌تی سێداره‌یه. ژیلا نموونه‌ی جوانیی بوو، له‌ جانه‌وه‌ر یاخی بووبوو.

برۆدۆن ده‌یگوت: (مرۆڤ بۆ ئه‌وه‌ له‌ دایک نه‌بووه‌، باوه‌ڕێکی حازر ببێته‌ زنجیری ده‌ست و پێی بیرکردنه‌وه‌ و ڕوانینی،) بۆیه شوێنی سروشتیی که‌سێکی وه‌ک ژیلا، سه‌نگه‌ری یاخیبووان بوو، ئاخر ئه‌و باڵنده‌یه‌ک بوو که‌ سنووری ده‌به‌زاند، داوای مۆڵه‌تی نه‌ده‌کرد. ژیلا به‌ نامۆیی ژیا و له‌گه‌ڵ ده‌وروبه‌ری ڕانه‌هات، هه‌میشه‌ وه‌ک کارمامزێک که‌وتبێته‌ بۆسه‌وه‌، چاوی ده‌گێڕا، گوێی قوڵاخ ده‌کرد، بیری له‌ ده‌ربازبوون ده‌کرده‌وه‌ و نه‌یده‌هێشت ڕاوچییه‌کان بیگرن و ماڵیی بکه‌ن. ژیلا گوڵێکی کێوی بوو، گوڵه‌پلاستیکێکی سه‌ر مێز نه‌بوو، ده‌یزانی هه‌ر له‌گه‌ڵ ده‌وروبه‌ر بگونجێت، ده‌مرێت و له‌ (ئیبسن)ه‌وه‌ فێر بووبوو، هه‌میشه‌ که‌مایه‌تی له‌سه‌ر هه‌قن، هه‌میشه‌ زۆربه‌ به‌ هه‌ڵه‌دا ده‌چن.

ژیلا ده‌یزانی به‌ ئازادی بیرکردنه‌وه‌ و به‌ ئازادی ژیان مه‌حاڵه‌، ئه‌گه‌ر له‌ کولتووری کۆن که‌ پیره‌دره‌ختێکه‌ به‌ زه‌بروزه‌نگ ئاو ده‌درێت، خۆت ڕزگار نه‌که‌یت. غه‌زالی ده‌یه‌وێت ئه‌وی له‌ ڕێی ڕاست لای دا، به‌ توندوتیژی بهێنرێته‌وه‌ ژێر بار، ژیلا له‌و ڕێ راسته‌ لای دابوو، له‌به‌رده‌م دێوی زه‌بروزه‌نگدا چۆکی دانه‌دابوو.‌ مارکس ده‌ڵێت: (تا چینێکی شۆڕشگێڕ په‌یدا نه‌بێت، بیروباوه‌ڕی شۆڕشگێڕانه‌ له‌ دایک نابێت.) له‌ کوردستاندا، چینی شۆڕشگێڕ بزر بوو، به‌ڵام ژنێکی شۆڕشگێڕ حازر بوو، ژیلای ناو بوو.

ڕژێمی سته‌مکار ده‌یه‌وێت چرای ناخی ئینسان خامۆش بکات، ڕێ له‌ هه‌ڵچوونی گڕکانی خواسته‌کانی ده‌گرێت، ده‌خوازێت مرۆڤ چاو نه‌بڕێته‌ داهاتوویه‌کی گه‌شتر، ده‌یه‌وێت جیهان بۆ ئینسانیش باخێک بێت له‌ شێوه‌ی باخی ئاژه‌ڵان. ژیلا له‌و بازنه‌ و مه‌رزانه‌دا گیری نه‌خوارد، که‌وی نه‌کرا و ئینسانبوونی خۆی له‌ ده‌ست نه‌دا. ژیلا هه‌وڵی بۆ تێکشکاندنی بته‌کان بوو، ده‌یویست جیهانی پڕ سته‌م خاپوور ببێت. چه‌کی ده‌ستی ته‌نیا شیعر بوو، شیعر په‌پووله‌یه‌ و دوژمنانی شمشێروه‌شێنن. ژیلا له‌وه‌ زیاتر چی پێ ده‌کرا؟ ده‌یویست به‌ جوانیی شیعر، پشتی جیهانی دزێو له‌ زه‌وی بدات، ئه‌و ژنێک بوو شاعیر، هه‌ر ڕۆژه‌ی به‌شێک له‌ جوانییه‌که‌ی ده‌نارده‌ گۆڕه‌پانی شه‌ڕێکی نابه‌رانبه‌ره‌وه‌، هه‌ر ڕۆژه‌ی شیعرێکی ده‌نووسی.

ژیلا خۆی بۆ گه‌لێک شت ئاماده‌ کردبوو، چاوه‌ڕێی زۆر شتی ده‌کرد، به‌ڵام خۆی بۆ مردن ئاماده‌ نه‌کردبوو، نه‌یده‌زانی وا زوو دێت، هێشتا به‌ ته‌واوی به‌ هه‌ورازی سه‌ختی ژیاندا هه‌ڵنه‌گه‌ڕابوو، چ زوو به‌ نشێویدا شۆڕ بووه‌وه‌ و گه‌ییشته‌ داوێنی؟ زووبوو، زۆر زووبوو، کاتی ماڵئاوایی نه‌بوو. ژیلا، لۆرکا گوته‌نی: (کۆترێکی سپی بوو، له‌به‌رده‌م پڵنگی مه‌رگدا هیچی بۆ نه‌کرا.) چیرۆکی ژیانی هێشتا له‌ نیوه‌ی زێتری مابوو، چ زوو ڕێکه‌وت گوتی: چه‌پکێ گوڵ و چه‌پکێ نیرگز.
6/3/2012



(1) مناحم میسلون، غیاب الأب فی عالم عالم نجیب محفوظ، إیلاف 3 مارس 2012 (بدایة و نهایه‌، ص 199)
(2) فاضل السلطاني، رشدی العامل.. شاعر لا یجید سوی الحب، الشرق الأوسط 5 فبرایر 2012 لندن.
* ڤیسلاڤا شیمبۆرسکا
** نیتشه‌.