نووسه‌ر :حەمەسەعید حەسەن

(له‌ ئه‌وین و له‌ شیعریشدا، ئه‌وه‌ی بایه‌خی نه‌بێت، مۆچیارییه‌، له‌ ئه‌ویندا ئه‌زموون گرنگه‌ و له‌ شیعریشدا به‌هره‌. مه‌حموود ده‌رویش)

شیعر به‌ پله‌ی یه‌که‌م زمانه‌،‌ هه‌ر به‌ هۆی زمانه‌که‌یشییه‌وه‌، چێژ له‌ جوانییه‌کانی دیکه‌ی وه‌رده‌گرین. به‌رهه‌مهێنانی زمانێکی شیعری، یه‌که‌مین ئه‌رکی شاعیره‌. ئه‌گه‌ر شیعر ئه‌رکێکی دیکه‌ی هه‌بێت، ته‌نیا ئه‌وه‌یه‌ کارێک بکات، ئینسان هه‌ست به‌ ئینسانبوونی خۆی بکات. زمانی شیعر زمانێکه‌ بزۆز نه‌ک جێگیر، له‌ ناخی هه‌موو شاعیرێکدا، زمانزانێکی داهێنه‌ر هه‌یه‌. شاعیر له‌و زمانه‌ی که‌سانی دیکه‌ پێی ده‌دوێن، زمانێکی شیعری ده‌خوڵقێنێت که‌ ئه‌فسوونی لێ ده‌تکێت و له‌ ناخه‌وه‌ ده‌مانهه‌ژێنیت. ئه‌گه‌ر به‌ هۆی زمانی شیعرێکه‌وه‌ که‌ ناوی خاوه‌نه‌که‌شی له‌سه‌ر نه‌بێت، شاعیره‌که‌مان ناسییه‌وه‌، ئه‌وا ئه‌و شاعیره‌ خاوه‌نی زمانی تایبه‌ت به‌ خۆیه‌تی. شاعیری داهێنه‌ر جۆره‌ پێوه‌ندییه‌کی وا له‌ نێوان وشه‌کاندا ده‌هێنێته‌ ئاراوه‌ که‌ مانای تازه‌ ببه‌خشن.
شیعر به‌ زمانێکی هێنده‌ باڵا ده‌نووسرێت، هه‌ر ده‌ڵێیت شای ده‌ربڕینه‌. زمانی شیعری جوان، هه‌ر له‌ زمانێک ده‌چێت، ده‌ڵێیت زمانی گیاندارێکه‌ له‌ ئینسان باڵاتر، زمانێکه‌ ده‌ڵێیت له‌ ئاسمانه‌وه‌ دێت و له‌و زمانه‌ ده‌چێت که‌ فریشته‌ پێی ده‌په‌یڤێت، زمانێکه‌ له‌ کیژۆڵه‌یه‌ک ده‌چێت، هێشتا په‌یمانی ژووانێکی به‌ که‌س نه‌دابێت. زمانی شیعری جوان زمانێکه‌ پڕه‌ له‌ موزیک، موزیک تێیدا له‌وپه‌ڕی چڕبوونه‌وه‌یدایه‌. زمانێکه‌ له‌گه‌ڵ موزیکدا پێکه‌وه‌ له‌ دایک ده‌بن و هه‌ر ده‌ڵێیت بۆ گۆرانی خوڵقاوه‌. هه‌ر شیعرێک بکه‌وێته‌ خانه‌ی دا‌هێنانه‌وه‌، به‌شداری له‌ جوانترکردنی زمانیشدا ده‌کات. شیعری جوان ئاوی ژیانی زمانه‌، لێ ناگه‌ڕێت گوڵی زمان بژاكێت.

(1) قاره‌مان له‌ شیعردا

(شیعر پەپوولەیە، بۆ ئەوەی هەناوی ببینین، نابێت دەست بدەینە شمشێرێك. نابووتترین ڕەخنە ئەوەیە، ڕووی دەمی لە خاوەنی بەرهەمەكەیە، نەك لە كارە ئەدەبییەكە.)(1) ئەو ڕەخنەیەی هەر خاوەنی بەرهەمەكەی مەبەستە، جا چ ڕەتی بكاتەوە، یان پەسەندی بكات، بە هەردوو بارەكەدا، ئەوە ڕەخنەی ئەدەبی نییە، كوللەی ئەدەبییە.(2) ئەی ڕەخنەگر، با ڕەخنەكانت داهێنان بن! با ڕەخنەكانت پشت بە خۆیان ببەستن، با وەك لاورگە بەسەر بەرهەمەكانەوە نەلەوەڕێن! ئەی نووسەر لە یادت نەچێت، وشە سوێسكەیە، لە قامووسدا مۆمیا كراوە، لە شیعردا لە شەققەی باڵ دەدات. ئەی ڕەخنەگر، با تیشكی سەرنجەكانت، سوێسكەی شیعر بە شەوارە نەخەن! ئەی نووسەر، ڕێزی وشە بگرە! وشە دەرمەپەڕێنە! لەگەڵ لە دایكبوونی هەموو ڕستەیەكدا وەك قەقنەس بسووتێ! بە ڕەوتار نەك هەر بە گوتار، ڕاستگۆیی تاكتیك و ستراتیژت بێت!

جیاوازیی نێوان شیعر و چیرۆكەشیعر، تەنیا لە كورتی ئەمیان و درێژیی ئەویاندا ڕەنگ ناداتەوە، (گوڵی خوێناوی)ـیەكەی (گۆران) وەك ژمارەی دێڕەكان شیعرێكی درێژ نییە، بەڵام لوتكەی شیعری درامای كوردییە. لە شیعری درامادا (دیمەن و تابلۆكان یەك لەدوای یەك سەر هەڵدەدەن و ڕووداو بە پشتبەستن بە چەند دەنگ و هەڵوێستی جیاواز و ململانێی نێوانیان بەرەو كامڵبوون و لوتكە هەنگاو دەنێت.)(3) شیعر باڵاترین جۆری هونەرە، شیعری دراماش، (بیڵنسكی) گوتەنی، باڵاترین جۆری شیعرە. سەرەكییترین سیمای شیعری دراما، یەكێتیی بابەتە، لە شیعری درامادا ناكرێت مەلی خەیاڵی شاعیر لەسەر چڵی چەندان بابەت بنیشێتەوە و شاعیر لە دەرگای ئەوەندە بابەت بدات كە دۆزینەوەی چادری بابەتە سەرەكییەكە ببێتە كارێكی دژوار. دەبێت شاعیر دەرك بەوە بكات، كورتبێژی كە چڕكردنەوەی دەربڕینە، یەكێكە لەو ڕەگەزانەی نەمریی بۆ شیعر دابین دەكات و درێژدادڕیش یەكێكە لە خەسڵەتەكانی شیعری تەمەنكورت.

(یەكێك لە جیاوازییە بنەڕەتییەكانی نێوان نووسەری داستان و درامانووس ئەوەیە، یەكەمیان ڕووداو وەك ڕابردوو دەگێڕێتەوە و دووەمیان وای دەگێڕێتەوە، وەك باسی حاڵی حازر بكات.)(4) یەكێك لە خەوشەكانی زۆر لە چیرۆكەشیعر ئەوەیە، شاعیر هەڵسوكەوتێكی ڕاستەوخۆیانە لەگەڵ قارەمانەكەیدا دەكات. (بۆ ئەوەی شاعیر لە هەمان كاتدا چیرۆكنووسیش بێت، نابێت هیچیان بكات بە قوربانی ئەوی تریان.)(5)

یەكێك لە ڕەگەزە بنەڕەتییەكانی شیعر، ڕاستگۆییە، ئەگەر شیعر لە ڕاستگۆیی بێبەش بوو، وەك پەیامبەرێكی بێ پەیام و جەنگاوەرێكی بێ باوەڕی لێ دێت. ئەو شاعیرانەی وەك هۆكارێكی خۆژیاندن سەرنجی شیعر دەدەن، ئەوهی مەبەستیان نەبێت، ڕاستگۆیییە، ئەوانە دەتوانن شیعر بكەنە پیشە و وەك شاعیریش بناسرێن، وەلێ خاوەنی داهاتوو نین، ئەوانەی وای بۆ دەچن، (جوانكاریی لە دەربڕیندا لە ڕاستگۆیی گرنگترە و شاعیر تەنیا داوای دەربڕینی جوانی لێ دەكرێت و ڕاستگۆیی خەسڵەتی په‌یامبەرانە نەك شاعیران،)(6) لە ڕاستی دوور دەكەونەوە و ڕۆڵی ڕاستەقینەی شیعر ڕەچاو ناكەن.

هونەر دەتوانێت لە هەموو واقعێك ڕاستگۆتر و لە هەموو دیاردەیەك واقیعییانەتر بێت. گۆتە لە (فاوەست)ـدا، وەك دیوی دەرەوە باس لە چارەنووسی پیاوێك دەكات، بەڵام ناوەرۆكی ڕاستەقینە شیعرەكە، وێنەكێشانی داهاتووی هەموو مرۆڤایەتییە.(7) یەكێك لە سیماكانی ئەدەبی ڕۆمانتیك، بایەخدانە بە تاكە پاڵەوان و زێدەڕۆییكردنە لە نیشاندانی توانا و دەسەڵاتی تاكەكەسدا. (ئەو تراژیدیایەی درامانووس باسی دەكات، تەنیا مرۆڤێك دەتوانێت، هاوزەمان ڕۆڵی پاڵەوان و قوربانییشی تێدا بگێڕێت، كە خاوەنی سروشتێكی پاكژ و باڵا بێت، چونكە لە واقیعیشدا هەر ئەو جۆرە پاڵەوانانە دەبنە قوربانیی مەسەلە پیرۆزەكان.)(8) لە هەموو كۆمەڵگەیەكی چینایەتیدا، شیعری چینایەتیش هەیە، ئاخر شیعر دەشێت ڕەنگدانەوەی هونەرییانەی ململانێی نێوان چینەكان بێت. (چاكترین پێوانە بۆ هەڵسەنگاندنی پیاو، هەڵوێستییەتی لە ئافرەت،)(9) بۆیە سەرنجدانی شیعر لەو گۆشەنیگایەشەوە كارێكی بێسوود نییە، شێركۆ بێكەس لەو هۆنراوەیەدا كە بۆ (ئارام)ی گوتووە، دەڵێت:

وڵاتە دەسگیرانەكەم ڕووت و قووت بوو،
بە بەر چاوی خۆمانەوە
دەست بۆ قوتكەی مەمكی ئەبرا.

هەموو شێوازێكی بیركردنەوە، شێوە زمانێكی خۆی هەیە، شێوەی زمانی ئەم سەردەمە، لە زمانی سەردەمی پێشوو، جیاوازە. (شاعیری ئەم سەردەمە، گۆرانی بۆ تاكەسوار و ڕم و شمشێر ناڵێت، وەك ژن ناڕوانێتە نیشتمان، شەرەفی ئافرەت لە پەردەی كچێنیدا نابینێت و ژن وەك ئینسان نیشان دەدات.)(10)

بەیان وابوو
برایمۆكی هەژارانی ئەم وڵاتە یاری ئەو بوو،
دەستێ كورتەك و شەرواڵی كوردیی شڕۆڵ
بەرگی بووكێنییەكەی ئەو بوو،
ڕیزەفیشەكی ناوقەدی
هەیاسەكەی پشتی ئەو بوو.

بەیان لە كۆمەڵگەی دواكەتووی كوردەواری یاخی دەبێت و زللەیەكی توند دەسرەوێنێتە پەناگوێی ئەو كولتوورە بێفەڕەی چۆكی لەسەر سنگی كۆمەڵ داداوە، بەیان بە گژ كولتووری(بەرخی نێر بۆ سەربڕین و بەرخی مێچكەیش تەنیا بۆ دۆشین خوڵقاوە)ـدا، دەچێتەوە.

ماكەوەكەی خاڵ لە ملم،
كەوتە چینە
لەسەر گڵەسوورەی دڵم.

بەڵام بەیان و شاعیر تەبا نین، ئەم پشكۆی كوانووی ساردوسڕی چەوساوەكانە، بیری لای سڕینەوەی مەرزی نێوان چینەكانە، ژیانی بە زەحمەتكێشان دەبەخشێت و لوتكەی شادی و ئازادیی خۆی، لەو یاخیبوون و خەباتەدا دەبینێت، شاعیریش وای بۆ دەچێت، بەیان بۆیە فریشتەیە، چونكە سەرقاڵی دڵداریی نییە و هەژارانی كردووە بە یاری خۆی، بۆیە دڵی پێی دەسوووتێت، چونكە بە پۆشاكی بووكێنی شاد نەبووە، شاعیر خۆبەختكردنی بەیان لەوەدا دەبینێت كەوەك ژنێك دەستبەرداری زڕەی زێڕ و زەماوەند بووە، لە كن ئەو، بەیان بۆیە پیرۆزە و پاكژە، چونكە هەر بە كچێنی، چیای هەڵبژاردووە و هەر بە كچێنییش گیانی خۆی بەخت كردووە، ئەمەش ڕەنگدانەوەی بیرێكی دێرینی سەردەم بەسەرچووە، ئاخر (نە ناكۆكی لە نێوان خۆشەویستی و شۆڕشدا هەیە، نە پێشمەرگە فریشتەیە و نە شۆڕشی هەژارانیش دەست دەنێتە بینی دڵداران.)(11)
شاعیری نوێخواز بە ناخی قارەمانەكەیدا شۆڕ دەبێتەوە، بە تریفەی سەرنجەكانی كانیاوی دەروونی ڕۆشن دەكاتەوە، مرواریی خەم و خولیا و خەوەكانی نیشان دەدات، پەردە لەسەر ململانێ و كێشە دەروونی و فیكرییەكانی لا دەدات، وەك مرۆڤێكی زیندووی ڕاستەقینە، بە هەموو ڕەهەندەكانییەوە پێشكەشی خوێنەری دەكات و تەنیا وێنەی دیوی دەرەوەی ناگرێت. هەزاران ساڵ لەمەوبەر ئەوی وەك لەشولار كەڵەگەت و پتەو نەبووایە، ئەوە وەك جەنگاوەر دەستی نەدادا و هەر بە منداڵی لە دوندی چیا بەرزەكانەوە بەر دەدرایەوە، ئەو سەردەمانە توانای لەش مەحەكی پیاوەتی بوو، شێركۆ بێكەسی شاعیر، دەڵێیت لە هەمان تێڕوانینەوە پاڵەوانی شیعری (پیاو)مان پێ دەناسێنێت.

مناڵینە پیاوێك هەبوو
تەماشا كەن تا كوێ دەستم هەڵبڕیوە
وا كەڵەگەت، ناوشانی پان،
مل بەرز و كەڵ، لەش پڵنگی، ڕەوت گورجوگۆڵ،
ماسوولكەی ڕان وەك بەرد پتەو،
ئێوە كەستان هەر نەبووبوون كە ئەو پیاوە
پڵنگێكی ناو لێڕەوار و بێشە بوو.

ئەو زمانەی شاعیر باسی پاڵەوانی شیعری (پیاو)ی پێ دەكات، كوتومت لەو زمانە دەچێت، كە(ئەدگار بۆزۆ) باسی (تەرەزان)ی پێ كردووە، قارەمانە سەرەكییەكانی (چیرۆكەكانی دۆن)ی شۆلۆخۆف كە ئەو پێشمەرگانەن داكۆكی لە شۆڕشی ئۆكتۆبەر دەكەن، هەموویان كەسانی ئاسایین و توانایەكی سنوورداریان هەیە و لە كەموكووڕیش بەدەر نین، ئینسانن بە هەموو مانای وشەكە، پڵنگ و شێری جەنگەڵ نین.

با سەیوان كورتەباڵاش بێ
بەڵام لە هەناوی ئەودا
دەیان هەڵگورد سەر دەر دێنێ،
كانی هەیە كونی چاوی زۆر بچووكە،
بەڵام بە تەنها تینوێتی
بێشەیەكی چڕ ئەشكێنێ.

شاسوار جەلال هه‌رچه‌نده‌ لاواز، كورتەباڵا و چاوكز بووە، بەڵام لەگەڵ ئەو كەموكووڕییانەیشدا! كە بە لای شێركۆ بێكەسەوە پاژنەی ئاشیلی (ئارام)ـن، هێشتا چاوپۆشی دەكات و دەرگای شیعر بە ڕووی ئەو جۆرە كەسە لاواز و كورتەبنە و چاوكزانەیشدا داناخات، ئەم تێڕوانینە بێجگە لەوەی وەك هونەری چیرۆكەشیعر، سەرنجدانێكی ڕووكەشانەیە، لە ڕووی فیكریشەوە ڕەنگدانەوەی دیتنێكی پێشكەوتوو نییە. شاعیر دەیەوێت، بڵێت: پاڵەوانی (پیاو) كەڵەگەت و لەشپتەوە، بۆیە قارەمانی داستان و پڵنگی دارستانە، بەڵام (ئارام)ـی كورتەبنە و لاغر و چاوكز، لەبەر ئەوەی بە ڕێكەوت، جۆرە مرۆڤێكی دەگمەنە، بۆیە پاڵەوانی داستانە، ئەگەر نا بە گشتی خەڵكانی باڵانزم و بێهێز، هیچیان لە باردا نییە، ئەمەش دووبارەكردنەوەی تێڕوانینە دێرینەكەی سەركردە ڕۆمانییەكانە كە هێندە سووك سەرنجی ئینسانی بێهێزیان دەدا، لە لوتكەی چیاكانەوە، بەریان دەدانەوە.
مانگێك ئەبوو عاشووری(مێشەسەگانە،)
گەییشتبووە ناو شارۆچكەی چاو بە گریان،
مانگێك ئەبوو (گەنە)ی بەعسی
بە لاملی ئەو كەوەوە نیشتبووەوە.(12)
شاعیری به‌توانا، ناو و ناتۆرە دوای (قارەمان)ەكانی ناخات، بەڵكوو ڕووناكی دەخاتە سەرناخیان و بە هۆی ڕەوتارەكانیانەوە بە خوێنەریان دەناسێنێت. شەكسپیر جنێوی بە شایلۆك نەداوە، بەڵام وای نیشان داوە، ئێمە ڕقمان لێی بێت. وێنەی جوانی شیعریی، هەمیشە خۆی لە ڕاستەوخۆیی دوورەپەرێز دەگرێت و بە هۆی بەكارهێنانی ئاماژە و سیمبۆلەوە، ناڕاستەوخۆ ئەو هەستەمان لە كن دروست دەكات كە دەیەوێت.

(2) ئازادی و زمانی شیعری


هەرگیز ئەو لافە لێ نادەم و ئەو مافەیش بە خۆم ڕەوا نابینم، ڕێگەی ڕاستی شیعر، نیشانی هیچ شاعیرێك بدەم، وەلێ هەمیشە بە چاوێكی ڕەخنەگرانەوە سەرنجی هەموو بەرهەمێك دەدەم و خۆم بەو كاغەزە سپییە نازانم كە هەموو قەڵەمێك بە پێی ویستی خۆی، ڕەشی بكاتەوە. من باسی شیعر دەكەم و شیعریش شێوەیەكی دیاریكراوی نییە، من گەڕیدەی نێو وڵاتی شیعرم و شیعریش سنوورێكی داتاشراوی نییە، شیعر بە كۆیلە نازانم تا پێوەند و كۆت بكەمە لاق و گەردنی، شیعر كۆنترۆڵ ناكرێت، شاعیری كۆنترۆڵكراو، ئامێرێكە لە دەزگایەكی داپڵۆسیندا. شیعر ئەسپێكی كێوییە بە هیچ ڕژێم، سوڵتان، حیزب و ڕەخنەگرێك لەغاو ناكرێت.

شاعیر ئەشكەوت نییە و شیعری دەنگدانەوەی هاواری هیچ لایەنێك نییە. (شیعر بۆ ئەوەی ڕاستگۆ بێت، پێویستە سەربەست بێت.)(13) داهێنان تەنیا لە ئه‌تمۆسفیرێكی ئازاددا لە دایك دەبێت، ئەو نووسەرەی سەربەستیی خۆی نەپارێزێت، توانای داهێنانی نابێت، سەربەستی ئەوە نییە، (شاعیر دەرگا لەسەر خودی خۆی دابخات و وەك عەدەمییەك ڕەوتار بكات، ئاخر ئەگەر وای كرد، تەڵەی فۆرمالیزم لاقی ئاسكی شیعری دەگرێت.)(14)

كاری شاعیری مەزن، ئەوە نییە تەكنیكی شیعری، بۆ دروشم و تاكتیكی حیزب ببینێتەوە، شاعیری گەورە نە شاباش لە خشتەی دەبات و نە كوتەك سەری پێ نەوی دەكات. ئەو شاعیرەی بۆ پاداشت بنووسێت، لەگەڵ وەرگرتنی پاداشتەكەدا، شیعرەكەی دەمرێت. ناوەڕۆكی شیعر پێویستە ڕەنگدانەوەی فیكر و هەڵوێستی شاعیرەكەی بێت، نەك بەرجەستەكردنی بەیاننامە و بەرنامەی ئەم یان ئەو حیزب. شاعیر كادیرێكی قسەشیرین نییە، شاعیر دیپلۆمات نییە، تا زەردەخەنەی ساختە ببەخشێتەوە. شاعیر پرۆتۆس نییە، هەر رۆژەی بە شێوەیەك خۆی نیشان بدات.

كێشە سەرەكییەكانی سەردەم لە بەرهەمی ئەدەبیدا ڕەنگ دەدەنەوە و ئەدەبی زیندوویش كەم و زۆر جێدەستی بە ڕەوتی ئەو كێشانەوە دیارە. وەك چۆن كێشەكان كار دەكەنە سەر ئەدەب، ئەدەبیش كاریگەرییه‌تیی لەسەر كێشەكان جێ دەهێڵێت. ئەو نووسەرەی دەرك بەو پێوەندییە دایلێكتیكییەی نێوان ئەدەب و واقیع نەكات، بەرهەمی لە بێشكەدا دەمرێت. (هیچ بەرهەمێكی ئەدەبی، هێندەی شیعر بە پەلە بە دەنگ گۆڕانە فیكری و كۆمەڵایەتییەكانەوە ناچێت.)(15) وەلێ گرنگ چۆنیەتی بە دەنگەوە چوونەكەیە، لە كاتێكدا دەیان شاعیری دەربار، بە ئومێدی شاباش، گۆرانییان بە باڵای سوارچاكی نەتەوەی عەرەبدا هەڵدەدا، سەعدی یوسف دەیگوت:
وڵاتی نێوانی دوو زێ
وڵاتی نێوان دوو شمشێر. (16)

شاعیری شۆڕشگێڕ، ئەو شاعیرە نییە كە باسی ئاگر بكات و خۆی توخنی نەكەوێت، ئەوە نییە كە سمێڵی قارەمانی شیعری بۆنی بارووتی لێ بێت. ئەو ڕەخنەگرەی بەشداریكردنی ئەدیب لە كاری شۆڕشگێڕانەدا، دەكاتە پێوانە، بە هەڵەدا دەچێت، چونكە ئەدەبیش خۆی بوارێكی گرنگی تێكۆشانە. هاوسمان دەڵێت: (تاژی ناتوانێت پێناسەی كەروێشك بكات، بەڵام هەر كە چاوی پێی كەوت، یەكسەر دەیناسێتەوە، منیش ناتوانم پێناسەی شیعر بكەم، وەلێ هەر كە بینیم، دەیناسمەوە.)(17) زۆربەی شیعرەكانی شێركۆ بێكەس بە زمانێكی ڕوون نووسراون، بایەخی بە فۆرم داوە، وەلێ نەك هەر زێدەڕۆیی تێدا نەكردووە، بەڵكوو گەلێك جار شێوەی كردووە بە قوربانی ناوەڕۆك. شیعر باڵندەیەكە، ناوەڕۆك و شێوە هەردوو باڵەكەی پێك دەهێنن، دەوڵەمەندترین ناوەڕۆك بێ شێوەیەكی هونەری نابێتە شیعر، شیرینترین فۆرمی هونەرییش بێ ناوەڕۆكێكی دەوڵەمەند، حەڵوایەكی ژاراوییە.

(پێویستە پێوەندیی نێوان زمانی شیعر و زمانی ئاخاوتنی ئەو سەردەمەی شاعیری تێدا دەژی، بە جۆرێك بێت كە خوێنەر بڵێت، ئەگەر شاعیر بوومایە، منیش وەها دەهاتمە گۆ.)(18) شیعری جوان نە تەمومژاوییە، نە ساكار، شاعیر هاوزەمان قووڵیی مەبەست و ڕەوانیی دەربڕین ڕەچاو دەكات و هیچیان ناكاتە قوربانی ئەوی دیکه‌یان. (مەرج نییە ڕەخنەگر شاعیر بێت، بەڵام هەموو شاعیرێك ڕەخنەگرە.)(19) شاعیر سەروەختی نووسین بە دوو چاوی وریاوە سەرنجی شیعرەكانی دەدات و گوڵبژێر و شەنوكەویان دەكات. ئەو شاعیرەی جڵەو بۆ بەهرە شل بكات، تووشی هەڵدێر دێت. هەندێك جار ڕستەیەكی ناشیعری سواری شیعرێك دەگلێنێت، لە شیعردا هەندێك وشەی زبر هەیە، لە مێشێك دەچێت، كەوتبێتە نێو جامێك ماستاوەوە. شیعر گیاندارێكی زیندووە، هیچ ڕەگەزێكی، بێ ئەوانی دیكەی ناژی و هەموو ڕەگەزەكانی پێكەوە شیعرەكە پێك دەهێنن.

تەمەنی شیعریی شێركۆ بێكەس گەلێك درێژە، لەو ماوە درێژەدا، زمانی شیعرەكانی گۆڕانی گرنگی بەسەردا هاتووە. ئەو زمانەی (تریفەی هەڵبەست، كەژاوەی گریان و كاوەی ئاسنگەری(1968 ــ 1971) پێ نووسیوە، جیاوازە لەو زمانەی بەسەر بەشێك لە شیعرەكانی ( من تینوێتیم بە گڕ ئەشكێ 1973)دا زاڵە، زمانی (ئاسك) و (كازیوە) كە هەردووكیان 1978 بڵاو بوونەتەوە، لە یەكدی جیاوازن، زمانی (ڕووبار) و ( كەشكۆڵەكان) لە زمانی دوو شاعیری جیاواز دەچن، لە ڕووباردا (1985) زمانی شیعری و لە (كەشكۆڵەكان)دا (1984- 1985) زمانی گوتاردان زاڵە.

زمانی عەرەبی تاكە پەنجەرەیە لە بەردەم شێركۆ بێكەسدا بۆ سەرنجدانی ئەدەبی گەلانی دیكە، كاریگەریەتیی شاعیرانی فەرەنسایی و ئینگلیزیزمان بە شێوەیەكی زەق لەناو شیعری عەرەبیدا، هەر لە (بەدر شاكر سەییاب)ەوە تاكوو (ئەدونیس،) ڕەنگی داوەتەوە. شێركۆ بێكەس لە ڕێی ئەو شاعیرە عەرەبانەوە ئاشنای شێواز و زمانی شیعریی (بۆدلیر، ڕامبۆ، سان جۆن پێرس، ئەلیەت و عەرزا پاوەند) بووە، هەردوو هۆنراوەی (من تینوێتێم بە گڕ ئەشكێ) و (گینگڵ،) هەوڵدانە بۆ نووسینی شیعر بەو زمانەی ئەوان. گەمە لەگەڵ وشەدا كردن، یاخیبوون لە لۆژیكی زمان، پساندنی داوی پێوەندیی نێوان هۆكار و ئەنجام، كۆكردنەوەی دژەكان، داهێنانی ڕستەی نائاسایی و دەربڕینی نامۆ، نووسین بەو شێوازانە، ئەدونیس لەوانەوە و شێركۆ بێكەسیش لە ئەدونیسەوە فێری بووە.

ئەو شاعیرەی هەوڵی نوێكردنەوە بدات و توانای بە سەریدا نەشكێت، دەشێت (ئەمڕۆ بكەوێتە ژێر كاریگەرێتیی ڕۆمانسیزمی ئینگلیزییەوە، سبەینێ سیمبۆلیزمی فەرەنسایی، دووسبەی كلاسیزمی كۆن یان نوێ، جاری وا هەیە هەموو ئەو چەشنە كاریگەریەتییانە لە یەك كۆمەڵەشیعری یان تەنانەت لە یەك تاقەشیعریدا ڕەنگ دەدەنەوە، تا ئەو ئاستەی كە دەشێت بابەتی شیعرەكەی ڕۆمانتیك بێت، بە شێوازێكی ڕەمزییانە مامەڵەی لەگەڵدا بكات و لە چوارچێوەیەكی كلاسیكی بگرێت.)(20) ڕووخسارپەرستی و تەمومژی نابەجێ، دوو خەوشی شیعری (ئەلیەت) ن، (گینگل، كۆچ و برایمۆك) شیعری ئەو سەردەمەی شێركۆ بێكەسن كە لە ژێر كاریگەرێتیی (وێرانەخاك)ی (ئەلیەت)دا بووە.

برینەكانم جێی ساغم سارێژ دەكەن،
گوناهەكانم نوێژ دەكەن، شەوەكانم ڕۆژوو دەگرن.
خۆم بە قاچی شەمشەمەكوێرەی ڕێكەوتا هەڵواسیوە.

ئەم شێوازی نووسینە كە پشت بە وێنەی ناكۆك، نامۆ و ناماقووڵ دەبەستێت، كوتومت لاساییكردنەوەی بۆدلیر و ڕامبۆیە. (لە بەفراوی ناو خەیاڵی ڕنووی لوتكەما.) بەفراوی خەیاڵی ڕنووی لوتكە، وشە ڕیزكردنە، نەك شیعرنووسین. شاعیری بەتوانا وشە تەنیا بەو مانایەی لە قامووسدا هەیەتی، بەكار ناهێنێت، وزەی نوێی پێ دەبەخشێت و (ژیان بە بەر ئەو وشانەدا دەكاتەوە كە لە گیانەڵڵادان.) شێركۆ بێكەس لە ڕێی وەرگێڕان و بەرهەمی شاعیرانی نوێخوازی عەرەبەوە، (ئەلیەت)ی ناسیوە و پێی سەرسام بووە، هەر بۆیە جێدەستی وی بە ئاشكرا بە شیعرەكانییەوە دیارە. لە شیعری (گینگڵ)دا سەرنجی خوێنەری بۆ دێڕەشیعرێكی ئەلیەت ڕاكێشاوە، بەڵام گەلێك جاری دیكە وێنە، دەربڕین و ڕستەی ئەوی دووبارە كردووەتەوە، بێ ئەوەی ئاماژە بۆ سەرچاوە بكات.

ئێوە ئەی گەورەپیاوینە
پیاوانی دز، پیاوانی پووت!

(ئەركی هونەر ئەوە نییە لە دەرگا وازەكانەوە بچێتە ژوورەوە، بەڵكوو پێویستە دەرگا داخراوەكان بكاتەوە.) پیاوانی پووت، The hollow men یەكەمین جار لە (یۆلیۆس سیزار)ی (ولیەم شەكسپیر)دا هاتووە، ناونیشانی یەكێكیشە لە شیعرە هەرە ناودارەكانی ئەلیەت و لە شیعری (عەبدولوەهاب بەیاتی)یشدا زێتر لە جارێك بەكار هێنراوە. شێركۆ بێكەس دەڵێت:

(لەم چۆڵەوانیی رۆحەدا
یەكێ نەبوو ئاوڕ لە كڵپەم باتەوە.)

(قاتوقڕیی رۆح و چۆڵەوانیی رۆح) زۆر جار لە شیعری (ئەلیەت)دا بەر چاو دەكەون و بۆ ماوەی نزیكەی سی ساڵ باتەتێكی سەرەكیی شیعری وی بوون، (هەر چی لایەنی جوانی شیعری ئەلیەت هەیە، لە كەسانی تری وەرگرتووە.) شاعیرانی عەرەبیش لەویان خواستووە، شێركۆ بێكەسیش لە شاعیر و وەرگێڕی عەرەبی خواستووە.

یەكێك لە شیعرە بەناوبانگەكانی بلۆك، باسی دوازدە سەربازی لەشكری سوور دەكات كە لە شەوێكی سەردەمی شۆڕشی ئۆكتۆبه‌ردا چاودێریی شەقامێكی پەترۆگراد دەكەن.
لەسەر رێیاندا بەفرێكی زۆر هەڵدرابووەوە،
ئەوە كێیە خۆی لە پشت ئەو بەفرەوە حەشار داوە؟
كەس نییە، سەگێكی خوێڕیی برسییە.(21)
شێركۆ بێكەسیش لە شیعری (لە شەوێكدا) باس لە دەستەیەك پێشمەرگە دەكات كە بۆ چالاكی هاتوونەتە نێو شاری سلێمانیییەوە.

شەو بوو هەر پێشمەرگە و بەفر،
بە بناری شاخەوە بوون،
شەو بوو لەبەر دەركی سەرا
تەنیا چەند سەگێكی خوێڕی و
دوو پیكابی زەرد ئەبینرا.


(3) وێنه‌ی شیعری و ڕه‌مز

(شیعر وێنەیەكی بگۆیە، وێنە شیعرێكی بێدەنگە.)(22) شاعیر دەتوانێت بە وشە وێنە بكێشێت، وێنەیەك زرپوزیندوو بێت و ژیانی لێ بتكێت. وێنەی شیعری سەركەوتووترین ڕێگەیە بۆ گەیاندنی فیكری شاعیر. شاعیر ئەگەرچی ڕەنگی لەبەر دەستدا نییە، وەلێ وێنەكانی ڕەنگدانەوەی ئایدیاكانییەتی، بە مامەڵەیەكی هونەرییانە لەتەك وشەدا، دەتوانێت ڕەنگ، سێبەر، دووری، بەرزی، نزمی، شادی، خەم، هیوا و بێئومیدی وێنە بكێشێت. شیعر شێوەیەكە لە شێوەكانی بیركردنەوە، بەڵام بیركردنەوەیەك كە لە وێنەدا خۆی دەنوێنێت، ئەو دەقەی لەسەر بناغەی وێنە بڵند نەبێتەوە، ئه‌سته‌مه‌ بتوانێت خۆیمان وەك شیعر پێ بناسێنێت.

(ڕەخنەگر خوازە پەسەند دەكات، نەك لێكچوواندن، ڕەمز نەك دەستنیشانكردن، ئەو شاعیرە پەسەند دەكات، كە هانا بۆ شیكردنەوە نابات و بە وێنە ئاماژە بۆ ئەو شتە دەكات كە خوازیارە بیڵێت. ئەرەستۆ دەبێژێت: داهێنانی خوازە تاقە شتێكە كەس ناتوانێت لە كەسانی دیكەوە فێری ببێت و نیشانەی بلیمەتیشە.)(23) شاعیر كە بۆ دەربڕینی مەبەستەكانی، پشت بە وێنەی شیعری دەبەستێت، ئامانجی ئەوەیە گەشە بە ئایدیاكانی بدات، چڕتر و قووڵتر پێشكەشیان بكات و جۆرە كاریگەرییەتییەكی ئەفسووناوی لای خوێنەر جێ بهێڵێت و ناخی بهەژێنێت.

زۆربەی شیعری شێركۆ بێكەس باس لە چیا، دەشت، دارستان وگوند دەكات و زۆر كەم خۆی لە قەرەی شار دەدات. سروشت وڵاتی شیعری ئەوی داگیر كردووە و بە دەگمەن دەتوانێت وێنەیەكی شیعری دابهێنێت، ڕەنگدانەوی سروشت و ژیانی لادێ نەبێت، هەر بۆیە خاوەنی قامووسێكی جووتیارانەیە. ئێستا كە چارەنووسی مرۆڤایەتی بەو ململانێیانەوە بەندە كە لە شاردا ڕوو دەدەن، كەچی هێشتا گۆڕەپانی شیعری وی، هەر سروشتە. ئەو هەرچەندە ژیانی لەشاردا بەسەر بردووە، كەچی هەر دەڵێیت شاعیرێكی گوندنشینە. (قانع)ی شاعیری جووتیاران، دەركی بە كرۆكی چەوساندنەوی ئینسان كردبوو، بۆیە لە گوندەوە، شیعری بۆ شار دەگوت. (ئەوی شەیدای هونەر بێت، پێویستە شار لە ئامێز بگرێت، ئاخر گوند تەنیا فۆلكلۆر بەرهەم دەهێنێت.)(24)

هێشتا شیعرم بەهارانە گوڵبارانی
باڵای (شارباژێر)ی دەكرد،
لە تەوقەسەری(چوارتا)وە دائەنەوی و
كڕنووشی بۆ(سووركێو) ئەبرد،
بە كلوێچكی پەنجەی(دابان)
وەكوو (هەلاج) هێواش، ورد ورد
چاوی ئەستێرەی(سیوەیل) و (گمۆ)ی ئەڕشت.

خوێنەری شیعر گەشتیار نییە، بە دوای ئەو زانیارییانەدا ناگەڕێت، كە بۆ كەسێك سوودیان هەیە، نیازی گەشتوگوزاری هەبێت، (شیعر ڕێپیشاندەری گەڕیدە نییە، لێكۆڵینەوەیە لە مرۆڤ، شیعر جوگرافیای دڵی ئینسانە، نەك نەخشەی جیهان.)(25) شاعیری توانا، بۆ خوڵقاندنی وێنەی هونەری، هانا بۆ میتافۆر دەبات، نەك لێكچوواندن و وەسفكردنی دیوی دەرەوەی شتەكان، ئەوە تەنیا وێنەی لاوازە كە پشت بە وەسف و لێكچوواندن دەبەستێت:

هەژاری زاڵ
باریكەلە و لەش سووكەڵە وەكوو ئاسك،
چاو شین وەكوو قوببەی ساماڵ.

شێركۆ بێكەس لەبری ئەوەی لە ڕێی وێنەی شیعرییەوە، قارەمانەكەی بە خوێنەر بناسێنێت، هاتووە بە هەردوو دارشەقی وەسف و لێكچوواندن، جەستەی شەكەتی شیعرەكەی ڕاگرتووە، گەرچی شیعری نوێ ئەو دوو دارشەقەی پشتگوێ خستووە.
پادگانی سەر ئەم ملەیە،
بۆتە (دوومەڵ)ی سەر شانی ئەم ناوچەیە،
لە دیمەندا وەك مڵەیە.
(ڕەبیەیەك، وەك بالووكە لە دەست و پەنجەی بووكێك هاتبێت، دیمەنی باسكەكەی ناشیرین كردووە.)(26) ئەم وێنەیە كە كامێرای چاوی (حەمەفەریق حەسەن)ی چیرۆكنووس 1983 گرتوویەتی، لە وێنەكەی شێركۆ بێكەس كە لە 1985دا كێشاوییەتی، شاعیرانەترە. شاعیر لە هەمان وێنەدا، جارێك پادگانەكەی بەدوومەڵ و جارێكی دیكە بە مڵە شووبهاندووە. دوومەڵ و مڵە، هیچی هاوبەشیان لە نێواندا نییە و ئەوی شاعیری وا لێ كردووە، دەرگای ئەو وێنەیە بە ڕووی (مڵە)دا بكاتەوە، تەنیا ئەوەیە، هاوسەروای (ملە)یە.
هەموو تێكڕا دەستی چەپیان
ئەخەنە سەر سێوەكەی دڵ. هەڵۆ، ل135
دڵ لیمۆیەكی زەرد بوو. هەڵۆ، ل153
قۆخی دڵیان ئەگۆڕێوە لەگەڵ بەیان. هەڵۆ، ل291
سێوی دڵ، لیمۆی دڵ و قۆخی دڵ. شێركۆبێكەس چونكە بە دەنگ ڕووداوە ڕۆژانەیییەكانەوە دەچێت و لە هەموو بۆنەیەكدا شیعر دەڵێت، بۆیە تووشی پەتای خۆ دووبارەكردنەوە دەبێت. خوازەی جوانیش وەك جۆک، تەنیا جاری یەكەم، جوانە و دەمانبزوێنێت، تازە ئێمە ماندوو دەبین، بڵێین: قۆخی دڵ، سێوی دڵ، هەناری دڵ و لیمۆی دڵ، قەت هێندەی ئەوە جوان نییە و نابێت، كە بۆ یەكەمین جار، گۆران لە هۆنراوەی (رەوتێكی جوان)دا، گوتی:
(بە ئاهەنگتر، بە خورۆشتر،
بە (گوێچكەی دڵ) دەنگی خۆشتر.)

یەكێك لەو كۆڵەكانەی شیعری نوێیان ڕاگرتووە، ڕەمزە،(شیعری بێ ڕەمز و دەمامك، شیعرێكە ڕووت و برسی، لە پەیكەری ئێسكی لاشەیەك دەچێت.)(27) شاعیر ڕەمز ناكاتە تەمومژێكی خەست و فیكری خۆی پێ ناشارێتەوە، ڕەمز بە مەبەستی چاوبەستی خوێنەر بەكار ناهێنێت، بەڵكوو ڕەمزەكانی ئاسۆی بەردەمی خوێنەر ڕوونتر و فراونتر دەكەنەوە، بەگەڕخستنی ڕەمز، ڕێگەیەكە بۆ خۆ دەربازكردن لە درێژدادڕی و ڕاستەوخۆیی، ئەوی ڕەمزێكی گونجاو لە وشەیەكدا دەیڵێت، نووسێنێكی ئاسایی، یان شیعرێكی لاواز، بە لاپەڕەیەك بۆی ناگوترێت. شاعیر لەبەر ئەوە ڕەمز و داستان قوت ناكاتەوە، تا ڕەخنەگر پێی بڵێت، سوودی لە ڕەمز وەرگرتووە و مامەڵەی لەگەڵ داستاندا كردووە، وەك شێركۆ بێكەس لە حەفتاكاندا دەیكرد. ئەو تەنیا لە شیعری (گینگڵ)دا، هەموو ئەم ناوانەی كەڵەكە كردووە: گلگامش، ئەنكیدۆ، ئۆدیب، ماركس، محەمەد، یەهودا، مەسیح، ماكبەس، دەزدەموونا، پرۆتۆس و پیكاسۆ كە هەر یەكی ڕەمزی مەسەلەیەكن.
لەبەر چی ساڵەكان
پێڵاوی قورقۆشمیان لە پێ كردووە؟
سەعدی یووسف، قورقۆشمی وەك ڕەمزێك، بۆ كوشتن بەكار هێناوە، مەبەستی لە قورقۆشم، گوللەیە، ئینسان دوور لە ڕەگوڕیشەی خۆی، هێدی هێدی دەبێتە شتێكی دی و زەمان بە پێڵاوە قورس و سەختەكانی دەیشێلێت و پانی دەكاتەوە.(28)

ئەوەتا وا جەرگی پارەپارەی گەلم
ئەڵێی بێژنگی بەر خۆرە،
چۆڕەی خوێنم،
چۆڕاوگەیە و دنیا شۆرە. هەڵۆ، ل279

گوتەیەك هەیە، دەڵێت: (تیشكی خۆر بە بێژنگ ناگیرێت.) بێژنگ لەو گوتەیەدا ڕەمزی ناهەق و خۆریش ڕەمزی هەق و ڕاستییە، بۆیە نەدەبوو شاعیر جەرگی گەل بە بێژنگێك بچوێنێت كە بەری خۆری گرتبێت. جوانتریش وابوو بڵێت: جەرگی گەلم وەك بێژنگ (كون كون) بووە، نەك (پارە پارە) وەلێ هەر چونێك ئەو كۆپلەیە بنووسرێتەوە، پێویستی بە (بەرخۆر) نابێت، ئاخر كونكونبوونی جەرگ، هیچ لەگەڵ (بەرخۆر)دا كۆی ناكاتەوە. كە دەڵێین، لەشی فڵانیان بە گوللە كرد بە بێژنگ، واتا كون كونیان كرد، نەك پارە پارە، ئیدی بە ڕۆژی ڕووناك جەستەی فڵان وەك بێژنگی لێ كرا بێت یان بە شەوی تاریك، هیچ لە مەسەلەكە ناگۆڕێت. شێركۆ بێكەس لەوەشدا ئامانجی نەپێكاوە كە چۆڕەی خوێنی گەلی بە چۆڕاوگە شوبهاندووە، ئاخر چۆڕاوگە باراناوێكە كە بە گوێسەبانەدا بێتە خوارەوە و نەك هیچ ناشوات، بەڵكوو دەشێت شت پیسیش بكات. ئەوه‌ ڕێژنەی باران یان تاڤگەیە، دەشێت (دنیاشۆر) بێت، نەك چۆڕواگە.
ڕەوە ئەسپێكی كێوین و
ڕێی مەرگی سوور ئەگرنە بەر،
بە پێدەشتی سوژنڕێژدا ئەدەنە غار،
چەمی سەركەش جڵەو دەكەن، هەڵۆ، ل295
ئەسپی كێوی، ڕەمزە بۆ ڕەنگاربوونەوە و یاخیبوون، چەمیش سیمبۆڵە بۆ هەنگاونان، لە جێیەكدا گیرنەخواردن، گۆڕانی بەردەوام و بزووتنەوە، كەواتە ئەسپی كێوی دۆستی چەمی سەركەشە، بۆیە نە جڵەو دەكاتە دەمی و نە زنجیر دەكاتە پێی، ئەوە زریانە كە ڕەمزە بۆ هێزی شەڕ، نەك چەم و زەریا.

(4) زمان و ئه‌زموون

شیعری نوێ، پشتی نەكردووەتە كێش و سەروا، وەلێ زیاتر پشتی بە موزیكی ناوەوە بەستووە، شیعری نوێ وەك سەمفۆنیا وایە، لەسەر یەك ڕستەی موزیكایی بەند نییە، (كێش و ئاوازی شیعری نوێ، چركەی سەعات ئاسا لە یەكتری ناچن و بەردەوام دووبارە نابنەوە.) ئەوە شتێكی ئاسایییە كورتەشیعرێك لەسەر یەك كێش بنووسرێت، بەڵام پەنابردنە بەر تاقە كێشێك بۆ چیرۆكەشیعر، ڕەنگدانەوەی خۆماندوونەكردنی شاعیرە، دەیان ساڵە شێركۆ بێكەس بە كێشی چواربڕگەیی دەنووسێت، پۆستەرەشیعر، شیعری ئاسایی، چیرۆكەشیعر و شانۆنامەی شیعری لە قاڵبی هەمان كێش دەدات و بە درێژایی هەموو كۆمەڵە شیعرەكانی بە دەگمەن لەو كێشە لای داوە. گۆران كێشە خۆماڵییەكانی زیندوو كردووه‌تەوە و كێشی تازەیشی داهێناوە، بەڵام شێركۆ بێكەس هەندێك جار شیعری لەنگی نووسیوە و زۆر جاریش بۆ پاراستنی كێش و سەروای شیعرەكانی، بەشداریی لە شێواندنی زمانی كوردیدا كردووە.

زریان گڤڤەی ون كردووە و بۆی ئەگەڕێ 44+4+
گەرمیان كوورەی كاوەیە و جۆش دراوە. 4+4+3
ڕستەی دووەم لەنگە، چونكە بڕگەیەكی نوقسانە.
چاوم هێشتا خۆی بە لقی
دارگوێزەكانی (دامێنت) دەگرێتەوە.
دەبوو نووسیبای (دامێنتەوە.)
هەندێك پێیان وایە، وشە لەبەر دەستی شێركۆ بێكەسدا هەویرە و ئەویش بە ئارەزووی خۆی گونكی لێ دەبڕێت، وەلێ من وای بۆ دەچم، لە شیعری ویشدا هەر لە نۆبەرەیەوە تا دوا بەرهەمی، هەڵەی زمان هەیە.
ئارەقی پاش هیلاكبوونی ماندووێتی ئەسڕم.
هیلاكبوون و ماندوویەتی، هاوواتان، جیاوازییەكەیان تەنیا لەوەدایە، ماندوو كوردییە و هیلاك عەرەبی.
من كۆڵەكەی خانووبەرەی ژووری ژیانتم.
خانووبەرەی ژوور هەڵەیە، ژووری خانووبەرە، ڕاستە، چونكە ژوور، بەشێكە لە خانووبەرە، نەك بە پێچەوانەوە.

(پێویستە پێوەندییەكی پتەو لە نێوان، ئایدیا، موزیك و پاشبەنددا هەبێت، شاعیری بێتوانا سەرەتا سەروا ڕیز دەكات و دواتر بە دوای ئایدیادا تا لەو سەروایانە شیعر دروست بكات، دەگەڕێت! یان ئایدیای حازری لایە و سەرقاڵی گەڕانە بە دوای كێش و پاشبەنددا!)(29) وەلێ شاعیری توانا یەك لە دوای یەك، بە شێوەیەكی خۆڕسك، ئایدیاكانی بە زمانێكی ئەفسووناوی لە نێو موزیك و سەرودا دەتوێنێتەوە، پاشبەندی شیعری هیچ زۆر لە خۆكردنێكی پێوە دیار نییە، بۆ ڕاگرتنی هاوسەنگیی نێوان دێڕە شیعرەكانیشی، هانا بۆ وشەی هاوواتا و ناپێویست نابات و زمان ناشێوێنێت.
شاخیش سەری گردەكانی
بنار و (یاڵ) نزمەكانی
بەردەمی خۆی پڕ خوێن ئەكا،
رەنجی تەنیشت (دروێن) ئەكا.
لەبەر ڕاگرتنی كێشی دێڕی یەكەم، (یاڵە) ی كردووە بە (یاڵ) و لەبەر ڕاگرتنی سەروایش، (دروێنە)ی كردووە بە (دروێن.)
لە گۆنای گەشی ئاڵ و قوڵپنی،
لە لارولەنجەی لەشی جرپنی.
(قۆڵپن) وشەیەكی داتاشراوە، (جرپن)یش تەنیا بۆ سەروا ڕیز كراوە، ئاخر لارولەنجە و جرپنبوون، پێكەوە كۆ نابنەوە.
ئەشكەوتی قووڵ و زەبەندی
جەنگەڵی و دارو دەوەندی.
لەبەر سەرواهێنانەوە (دەوەن) ی كردووە، بە (دەوەند!)
بە تەلەفۆن قسەی بێدەنگ، قاقای ئەو جوانە
كە نایبیستی لەبەر (شووشەی كۆگای جامخانە.)
(شووشەی جامخانەی كۆگا،) ڕاستە، لەبەر ڕاگرتنی پاشبەند، زمانی شێواندووە.
ئۆردووی بەسامی تاریكی
وا خەریكی (گیانەڵڵاوە،)
لە گشت لاوە.
لە پێناوی سەروادا، (گیانەڵڵایە)ی كردووە بە (گیانەڵڵاوە.)
گوندێك هەیە لە دوورەوە
ئەڵێی خاڵێكی بچووكە بە لاملی
(مەریوان)ی باشوورەوە.
• مەریوان، دەكەوێتە كوردستانی ڕۆژهەڵاتەوە، نەك باشوور.
• لە كوردستانی ڕۆژهەڵات تەنیا یەك مەریوان هەیە، دووان نییە، تا یەكێكیان هی سەروو بێت و ئەوی تریان خواروو.
• مل، بەشی باكووری جەستەیە، نەك باشوور.
بۆ هێنانەوەی سەروا، نە جوگرافیا و نە هیچ لۆگیكێكی ڕەچاو كردووە، یەكێكی دیكە لەو داوانەی لاقی مەلی شیعری شێركۆ بێكەسی پێوە بووە، دووبارەكردنەوەی نابەجێ و ناپێویستە، شاعیری توانا درێژدادڕ نییە، لاپەڕە ڕەش ناكاتەوە و بۆ ڕاگرتنی كێش و هێنانەوەی سەروا، دەست بە داوێنی ناوكار (حەشوو) و دووبارەكردنەوەی نادروستەوە ناگرێت.
من ئەمەوێ لەگەڵتا بم،
لە تەكتا بم،
لە تاریكیی دەروونتا بم.
(لەگەڵتا بم) و ( لەتەكتا بم) یەكێكیان زیادەیە.
من ئەزانم تۆ بروسكەی كێویت
دەستەمۆ و ماڵی كرد.
• بروسكەی كێوی، وەك بروسكە دوو جۆری هەبێت، یەكێكیان كێوی و ئەوی تر كەوی!
• (دەستەمۆ) و (ماڵی) هاوواتان، شاعیرێك كورتبێژی ڕەچاو بكات، وشەگەلی هاوواتا، لە تەنیشت یەكەوە ڕیز ناكات.
ئەم كەشكۆڵە سادەی ئەدوێ،
لووتبەرز نییە،
بەسەر كەسدا فیز لێ نادات.
سادە ئەدوێ، لووتبەرز نییە، فیز لێ نادات، هەر سێكیان یەك شتن.
لە ژێر دەستیاندا ئەتاسان،
لەژێر دەستیاندا ئەخنكان.
ئایا ئەو دوو ڕستەیە، هیچ جیاوازییەكیان لە نێواندا هەیە؟
تۆ نەبی، ژێ و تەلی كەمانم پچڕاوە. هەڵۆ، ل225
(ژێ) و(تەل) دوو شت نین، یەك شتن.
جێی توانج و جێی پلار و جێگەی تانە و سەرزەنشت بوو. هەڵۆ، ل286
توانج، پلار و تانە هەر یەك واتایان هەیە و وشەی (جێ)یش سێبارە كراوەتەوە.
گەر ئەوان چەك و تفەنگ بن،
ئەم پەنجەیە. هەڵۆ، ل290
چەك و تفەنگ دوو شتی جیاواز نین، تفەنگ جۆرە چەكێكە.
بووك هەر هەموو
كەنیشكەكانی گەرمێن و
كێژی زۆزان و كۆێستان بوون.
(كەنیشك و كیژ) هاومانان، بۆیە یەكێكیان زیادەیە،(زۆزان و كۆێستان)یش هەروەها.
ئەی هەڵۆی سوور كە هاتنەوە،
خەمی زەردی ئەم دەشتانە شین بوونەوە.
ئەوی خاوەنی ئەزموونێكی مەزن بێت، خاوەنی زمانێكی دەوڵەمەندیشە. شێركۆ بێكەس نیازی ئەوەی هەبووە، بڵێت: لەگەڵ سەرهەڵدانەوەی پێشمەرگەدا، دەشت بەرگی خەمی فڕێ داوە، وەلێ توانای دەربڕین بە هانایەوە نەهاتووە و مانای شیعرەكە تەواو بە پێچەوانەوەی مەبەستی شاعیرەوەیە. خەمی زەردهەڵگەڕاو، خەمێكە لە بیر چووبێتەوە، چونكە (ڕەنگی زەرد، ڕەمزی مردنە، ڕەنگی سەوزیش نیشانەی ژیان و لەدایكبوون و گەشەكردنە،)(30) بۆیە شینبوونەوەی خەم، بە مانای سەرهەڵدانەوەی خەم دێت. شاعیر دەبوو، گوتبای:
ئاواتی زەردهەڵگەڕاوی ئەم دەشتانە شین بوونەوە.
تان و پۆی توولەڕێ. (هەڵۆ ل122)
ڕێ، ئیدی توولەڕێ بێت، یان شاڕێ، تەنیا ( تان)ی هەیە، (پۆ)ی نییە. تان: ستوونییە، پۆ: ئاسۆییە. تان ڕایەڵە و (پۆ)یش ئەوەیە كە لەسەر ڕایەڵ دەچنرێت.
*
سەرچاوەكان
(1) جبرا ابراهيم جبرا، ينابيع الرؤيا ، ص94 ــ97 المؤسسة العربية للدراسات والنشر 1979بيروت.
(2) بيلنسكي، نصوص مختاره ،ت: يوسف حلاق، ص31 وزارة الثقافه 1980 دمشق.
(3) د.محسن اطيمش، دير الملاك، ص8 دار الرشيد1982 بغداد.
(4) جورج لوكاش ، غوته و عصره ، ت: بديع حقي، ص79 دار الطليعه1984 بيروت.
(5) د.محسن اطيمش، دير الملاك،ص 38 دار الرشيد 1982 بغداد.
(6) د.حمادي حمود، الشعر و متغيرات المرحلة، ص 81 دار الشؤون الثقافه 1986 بغداد.
(7) جورج لوكاش ، غوته و عصره ، ت: بديع حقي، ص75، 78 دار الطليعه1984 .
(8) بيلنسكي، نصوص مختارة، ت: يوسف حلاق، ص263 وزارة الثقافه 1980 دمشق.
(9) رسول حمزاتوف، اراء و قصائد، ت: ميخائيل عيد، ص 21 مكتبة ميسلون 1984 دمشق.
(10) وفيق خنسة، جدل الحداثة في االشعر،ص112،113 دار الحقائق1985 دمشق.
(11) سەرچاوەی پێشوو، ل62 و 63
(12) شێركۆ بێکه‌س، داڵ، ل16
(13) لویس پارو و جان مارسناك، پول ایلوار، ت: صلاح الدين برمدا، ص 56 وزارة الثقافة 1985 دمشق.
(14) حسين مروة، دراسات نقدية في ضوء المنهج الواقعي، ص 317 مؤسسة الابحاث العربية 1986 بيروت.
(15) د. عبدالسلام المسدی و د. عبدالواحد لؤلؤه، الشعر و متغيرات المرحله، ص44 دار الشؤون الثقافية 1986 بغداد.
(16) سعدى يوسف، خذ ورده الثلج خذ القيروانه، ص93
(17) د. عبدالسلام السدى و د. عبدالواحد لؤلؤة، الشعر متغيرات المرحله، ص122 دار الشؤون الثقافيه 1986 بغداد.
(18) د. محسن اطيمش، دير الملاك، ص174 دار الرشيد 1982 بغداد.
(19) ميشيل بوتور، وجها لوجه، مجلة العربى، شباط 1989 الكويت.
(20) د. عبدالسلام السدى و د. عبدالواحد لؤلؤه، الشعر متغيرات المرحله (2) ص52 دار الشؤون الثقافيه 1986 بغداد.
(21) الكسندر بلوك، مختارات شعرية، ت: د. ابوبكر سيف، ص24 دار داروغا 1985 موسكو.
(22) د.عبدالغفار المكاوى، قصيدة وصورة، ص12 عالم المعرفه 1987الكويت.
(23) الصوره الفنية، د. نايف العجلوني و د.خالد سليمان، الثقافه الاجنبيه، عدد2 ص22 بغداد 1988
(24) جبرا ابراهيم جبرا، ينابيع الرؤيا، ص82 المؤسسه العربيه للدراسات و النشر 1979 بيروت.
(25) رسول حمزاتوف، اراء و قصائد، ت: ميخائيل عيد، ص16 مكينه ميسلون 1984 دمشق.
(26) حه‌مه‌فەریق حەسەن، دووربین، ل70 چ. ئاپیك 1992 ستۆكهۆڵم.
(27) د. محسن اطيمش، دير الملاك، ص121 دار الرشيد 1982 بغداد.
(28) سەرچاوەی پێشوو، ل274
(29) د. محسن اطیمش، دیر الملاك، ص225 دار الرشید 1982 بغداد.
(30) كارمن روبن، اللون كعلامە فی شعر عبدالوهاب البیاتی، الشرق الاوسط 10/1/1989 لندن.